آشنایی با تفکرات اندیشمندان زمینه را برای بسط و شناخت اندیشه‌های آنان در سطح جامعه و در میان عوام و خواص فراهم می آورد. در میان فیلسوفان اسلامی معاصر می توان به آیت الله محمدتقی مصباح یزدی اشاره کرد، بزرگمردی که در عرصه تربیت نسل جدید متفکران دینی با طرح مباحثی نو و ایجاد موسسه علمی و پژوهشی امام خمینی(ره) سرآمد بود. حضرت آیت الله خامنه‌ای مقام معظم رهبری درباره شخصیت آیت الله مصباح می‌فرمایند: «ایشان فقیه، فیلسوف، متفکر و صاحب‌نظر در مسایل اساسی اسلام است و خدا را شکر می‌کنم که جامعه و نسل جوان ما به ایشان علاقه دارند.»
زندگینامه
آیت الله محمدتقی مصباح یزدی در ۱۱ بهمن ۱۳۱۳ خورشیدی در یزد دیده به جهان گشود. تحصیلات ابتدایی حوزوی را در زادگاهش به پایان رساند و برای تحصیل بیشتر در حوزه علوم اسلامی عازم نجف شد اما مشکلات اقتصادی، مانع از ادامه تحصیلش شد و پس از یکسال به قم هجرت کرد. وی در فاصله سال های ۱۳۳۱ تا ۱۳۳۹ خورشیدی از محضر امام خمینی(ره) بهره جست و در همچنین تفسیر قرآن کریم، شفای ابن سینا و اسفار ملاصدرا را در کلاس درس علامه طباطبایی فراگرفت و درس فقه را از آیت الله بهجت آموخت. زمانی که تبعید امام خمینی(ره)، وی را از حضور در مکتب ایشان محروم ساخت به پژوهش در مباحث اجتماعی اسلام از جمله بحث جهاد، قضا و حکومت اسلامی پرداخت.
انتشار ۲ نشریه بعثت و انتقام، حاصل همکاری و تلاش او بود و سپس در اداره مدرسه حقانی به همراه آیت الله جنتی، شهید بهشتی و شهید علی قدوسی حضور یافت و در آن مدرسه به تدریس فلسفه و علوم قرآنی همت گماشت. از آن پس قبل و بعد از انقلاب شکوهمند اسلامی با حمایت و ترغیب امام خمینی(ره) چندین دانشگاه، مدرسه و موسسه علمی و فرهنگی را راه اندازی کرد که از مهمترین آنها می توان از بخش آموزش در موسسه در راه حق، دفتر همکاری حوزه و دانشگاه و بنیاد فرهنگی باقرالعلوم نام برد. او ریاست موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) را از جانب مقام معظم رهبری عهده دار و در ۱۳۶۹ خورشیدی به عنوان نماینده مجلس خبرگان از استان خوزستان و سپس از تهران به نمایندگی این مجلس خبرگان برگزیده شد. او دارای تالیفات و آثار متعددی در زمینه های فلسفه اسلامی، الهیات، اخلاق و عقاید است.
ابعاد علمی آیت الله مصباح یزدی
شخصیت آیت الله مصباح یزدی به لحاظ علمی دارای ابعاد گوناگونی بود و در زمینه های مختلف علوم اسلامی از قبیل فقه و اصول، تفسیر و فلسفه و نیز رشته های دانشگاهی علوم انسانی و زبان خارجی، تحصیل، مطالعه و تحقیقات جامعی داشت چراکه در رشته فقه از محضر استادان بزرگی چون آیات عظام، سید حسین بروجردی، محمدعلی اراکی، امام خمینی(ره) و آیت الله بهجت بهره برده بود به گونه ای که موفق به اخذ جایزه از طرف آیت الله بروجردی شد و در نهایت به درجه اجتهاد نایل آمد. وی همچنین در رشته های مرتبط با فقاهت، مانند اصول فقه، رجال و درایه نیز به قدر کفایت مطالعه و پژوهش داشت. آیت الله مصباح در نخستین امتحان درس خارج به عنوان دانش پژوه ممتاز معرفی شد و در ۲۷ سالگی به درجه اجتهاد نایل آمد اما با این حال تا هشت سال در دروس فقه و اصول امام خمینی(ره) و تا ۱۵ سال در درس فقه آیت الله بهجت و تا ۲ سال در درس آیت الله اراکی شرکت می کرد.
تحقیق در زمینه تفسیر
حضور در محضر علامه طباطبایی و درک مقام و جایگاه علمی و عرفانی ایشان سبب شد که آیت الله مصباح یزدی برای تعلیم علوم قرآنی و تفسیر اهتمام و تلاش بیشتری معطوف کند و با شرکت در جلسات درس تفسیر وی و همچنین استفاده از رهنمایی ها و مشاوره های خصوصی از استاد خویش به تعمق و تفکر در قرآن کریم بپردازد و نکته سنجی های زیبا در آیات نورانی آن را بیاموزد تا جایی که خود در این خصوص صاحب نظر شد. او به قدری در این وادی پیش رفت که علامه کار بازخوانی تفسیر المیزان را قبل از چاپ و نشر به وی سپرد. آیت الله مصباح در اینباره می گوید: «ایشان لطف می کردند، قبل از اینکه تفسیرشان را به چاپخانه بسپارند به من می دادند و می گفتند: تو هم نگاهی بکن و من چون مشتاق فراگیری تفسیر ایشان بودم، این جزوات را می گرفتم و مرور می کردم و اگر چیزی به نظرم می رسید، خدمت ایشان عرض می کردم.»
آیت الله مصباح مطالعات تفسیری بسیار وسیعی در کتاب های مختلف تفسیری اعم از تفاسیر علمای شیعه و اهل سنت داشت و نتایج این مطالعات در سلسله دروس تفسیر موضوعی قرآن کریم به تصویر کشیده شد که نخستین درس تفسیر موضوعی قرآن کریم در حوزه علمیه قم نیز به شمار می رفت. محتوای عمیق این دروس از ژرفکاوی و پژوهش های بسیار وی در زمینه آیات نورانی قرآن حکایت دارد.
فلسفه
گرایش و علاقه آیت الله مصباح به فلسفه از شیفتگی و علاقه شدید وی به علامه طباطبایی نشات می گرفت. او که اسفار و شفا را از علامه طباطبایی فراگرفته بود با به کارگیری شیوه فلسفی استادش به برخی نوآوری ها و ابتکارات در این زمینه پرداخت و به مرتبه ای رسید که به عنوان یکی از برجسته ترین استادان فلسفه اسلامی در حوزه علمیه قم شناخته شد. وی بر این باور بود که برای شناخت هر چه بهتر اسلام و معارف اسلامی و نیز کسب توانایی در پاسخگویی به شبهات می بایست مطالعه و تحقیق فلسفی در صدر مطالعات حوزوی قرار گیرد تا طلاب ضمن آشنایی با متون اسلامی و فقهی، شیوه دفاع از عقاید دینی را نیز فراگیرند.
زمینه های مطالعات فلسفی آیت الله مصباح بسیار فراگیر و جامع بود و با مطالعه آثار فلسفی ابن سینا، بهمنیار، شیخ اشراق، فخر رازی و خواجه نصیرالدین طوسی و انجام تحقیقات فراوان، موفق شد تا کتاب ارزشمند تعلیقه علی نهایه الحکمه را به زبان عربی به رشته تحریر درآورد و حاصل نظریات او نیز در کتاب ارزشمند آموزش فلسفه به زبان فارسی گرد آمده است. افزون بر تبحر در فلسفه اسلامی از فلسفه غرب نیز اطلاع کافی داشت. اشاره ها و تطبیق های فراوان وی در زمینه مکاتب مختلف فلسفه غرب گواه روشنی بر این مدعاست.
اخلاق و عرفان
آیت الله مصباح یزدی از محضر استادان بزرگی در زمینه اخلاق و عرفان کسب فیض کرد. آیت الله بهجت در ارتباط با تسلط آیت الله مصباح بر حوزه اخلاق و عرفان می گوید: به گمان من آیت الله مصباح بهره های معرفتی بسیار زیادی از علامه طباطبایی بردند زیرا او با اشارات علامه طباطبایی به سیر و سلوک و ریاضت های شرعی مشغول بودند به علاوه اینکه از نظر علمی هم کتاب های بزرگ اخلاقی و عرفانی را چه در زمینه عرفان نظری و چه در زمینه عرفان عملی خدمت علامه طباطبایی آموختند.
همچنین وی از همان سال ورود به حوزه علمیه یزد به مطالعه و تحصیل دروس حوزی اکتفا نکرد و از روی علم دوستی و حقیقت جویی در کلاس های فیزیک، شیمی و ... و نیز زبان های خارجی فرانسوی و انگلیسی که به همت روحانی دانشمندی به نام محققی رشتی تشکیل شده بود، شرکت جست و با این دروس آشنا شد. پس از ورود به حوزه علمیه قم، رواج افکار و تبلیغات مارکسیستی سبب شد تا به منظور پاسخگویی به شبهات و دفاع از حریم اندیشه دینی، آشنایی با فلسفه های غربی را در دستور کار خود قرار دهد. به این ترتیب او باید برای یافتن زبانی مشترک در بحث و مناظره با دانش آموختگان دانشگاهی، تئوری ها و اصطلاحات خاص علوم انسانی دانشگاهی را فرا می گرفت. به این منظور با مشورت و همت شهید آیت الله بهشتی که در آن زمان مدیر دبیرستان دین و دانش قم بود، قرار شد تا کلاسی در دبیرستان تشکیل شود تا شماری از فضلا و طلاب حوزه در آن شرکت کنند. آیت الله مصباح یزدی از ثمرات ارزشمند آن کلاس این گونه یاد می کند: «شرکت در آن کلاس باعث شد که با اصطلاحات روز بیشتر آشنا شویم و بیشتر بتوانیم با قشر دانشگاهی تفاهم داشته باشیم و طبعا چون پاسخ هایی که ما در مباحثات و گفت وگوها می دادیم با اصطلاحات خودشان آمیخته بود، برایشان بیشتر قابل درک بود و همین سرمایه ای شد که ما در دوره های بعد تا حدودی بتوانیم نقش وساطت میان حوزه و دانشگاه را ایفا کنیم و بعدها دفتر همکاری حوزه و دانشگاه را تشکیل دهیم.»
مبارزه با رژیم پهلوی
آیت الله مصباح یزدی در دوره رژیم ستمشاهی، مبارزات گسترده‌ای را بر ضد آن رژیم و عوامل آن انجام داد که بخش شایان توجهی از زندگی وی را در بر می‌گیرد و با شهید آیت الله بهشتی، شهید محمدجواد باهنر و آیت الله هاشمی رفسنجانی همکاری های نزدیکی در مسیر پیروزی نهضت اسلامی داشت و در این میان در ماجرای «انجمن‌های ایالتی و ولایتی و نهضت روحانیت» به رهبری امام راحل (ره) مشارکت فعالی داشت. از فعالیت‌های آیت الله مصباح در مبارزه با استبداد، همکاری با نشریه مخفی «بعثت» و سپس تأسیس نشریه انقلابی «انتقام» بود. نشریه انتقام با انگیزه مبارزه با دستگاه طاغوت و گسترش اندیشه‌های امام (ره) و حمایت از روحانیت، با همکاری برخی از علاقه‌مندان به امام (ره) و با مدیریت آیت الله مصباح یزدی چاپ می‌شد. این نشریه که مفاد آن گاه با واسطه‌هایی از رادیوهای خارجی پخش می‌شد، بارقه امیدی در سرزمین دل شیفتگان امام(ره) ایجاد کرد که آنها را به مبارزه تشویق می‌کرد و از طرف دیگر، رعب و خشم رژیم پهلوی را افزون ساخته بود.
جهاد علمی
آیت الله مصباح یزدی در هر دوره با توجه به مقتضیات اجتماعی و سیاسی آن برهه، فعالیت های فرهنگی متناسبی را ترتیب می داد و بدین گونه در زمینه های مختلف علمی و فرهنگی، خدمات بسیاری را به انجام رساند. جدیت ایشان و نیز نظم و واقع‌بینی ممتاز او، باعث می‌شد که بیشتر فعالیت های فرهنگی وی، نتایج مثبتی را به همراه آورد. کاستی ها و مشکلات حوزه علمیه قم، آیت الله مصباح را بر آن داشت تا آن گونه که خود نقل می کرد در انتظار فرصتی باشد تا بتواند برای برطرف کردن این مشکلات، راه‌حلی مناسب بیابد. ثمره این تلاش، تربیت طلبه هایی فرهیخته بود که هم اکنون در نهادهای گوناگون نظام جمهوری اسلامی مشغول به خدمت هستند.
پذیرفتن بخش آموزش مؤسسه «در راه حق» نیز از فعالیت‌های مثبت و از خدمات شایان توجه آیت الله مصباح یزدی به شمار می رفت. او به سبب نفوذ عقاید ماتریالیستی و مارکسیستی فرهنگ غرب در ذهن جوانان و با توجه به کاستی های موجود در این حوزه، تصمیم به ساماندهی بخش آموزش مؤسسه در راه حق که آیت الله خرازی مؤسس آن بود، گرفت.
توطئه‌ها و دسیسه چینی های دشمنان سبب شد تا آیت الله مصباح برای حفظ و نگهداری از نهال نوپای نظام اسلامی، شماری از طلاب را به منظور روشنگری به مناطق مختلف کشور اعزام کند و خود نیز درس رسمی حوزه را تعطیل کرد تا برای پاسداری از دستاوردهای انقلاب، بتواند در مراکز گوناگون به سخنرانی و پاسخ به شبهات بپردازد. همچنین نظر به ضرورت امور دانشگاه‌ها در آن سال‌های حساس، آیت الله مصباح یزدی در طرحی، پیشنهاد تأسیس مرکزی به نام «دفتر همکاری حوزه و دانشگاه» را طراحی کرد که به تصویب ستاد انقلاب فرهنگی رسید. با توسعه مؤسسه در راه حق و بنیاد باقرالعلوم و نیز گسترش روز افزون طلاب، نیاز به فضایی گسترده‌تر با امکانات بیشتر، محسوس بود تا اینکه با تدبیر آیت الله مصباح یزدی و عنایت ویژه امام خمینی (ره) و آیت الله خامنه‌ای، «مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی» بنا شد. این مؤسسه هم اکنون نزدیک به یک هزار طلبه را تحت پوشش و آموزش خود دارد و آنان را با علوم روز آشنا می‌سازد.
سرانجام
آیت الله محمدتقی مصباح یزدی رییس مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) و نماینده خراسان رضوی در مجلس خبرگان رهبری ۱۲ دی ۱۳۹۹ خورشیدی در ۸۶ سالگی پس از تحمل دوره‌ای بیماری چشم از جهان فروبست.
پی نوشت:
اندیشه های ماندگار، ص ۱۴۴