در دسامبر ۲۰۲۰ مقاله ای با عنوان «طرف دیگر سطح تراز آب دریاها» در نشریه نیچر چاپ شد که نتایج پژوهش‌های آن نشان می‌دهد بر اساس سناریوهای مختلف، سطح آب دریای خزر تا پایان قرن حاضر ۹ تا ۱۸ متر پایین خواهد آمد، این پژوهش که توسط جمعی از دانشمندان آلمانی و هلندی انجام شده می‌گوید که دریای خزر با «فاجعه» روبرو است، این گزارش می‌گوید طی سه دهه گذشته سطح دریای خزر مقداری افت کرده اما تبخیر زیاد آب، یخ نبستن دریای خزر طی زمستان در مناطق شمالی و عدم تعادل در میزان آبهای ورودی باعث خواهد شد که تا پایان قرن حداقل ۹ متر از سطح آب دریا کاهش یابد و این رقم حتی می‌تواند به ۱۸ متر برسد.
گزارش یاد شده چنین سناریویی را تهدید زیست‌محیطی نامیده و می‌گوید سطح دریای خزر به صورت فزاینده‌ای پایین‌تر می‌آید و شتاب کاهش آب در حال افزایش است، با توجه به اینکه آبهای بخش روسیه و ترکمنستان خزر کم عمق است، با افت ۹ متری آب حدود ۲۴ درصد از مساحت سطح دریا کوچک خواهد شد و اگر ۱۸ متر آب افت کند، ۳۴ درصد از سطح دریای خزر خشک خواهد شد در حالی که بسیاری از پرندگان و آبزیان دریای خزر در فصول مختلف سال به شمال و جنوب مهاجرت می‌کنند و خشک شدن بخش‌های شمالی که پناهگاه گونه‌های مختلفی مانند فک‌های خزر در فصل گرم تابستان است، می‌تواند زندگی این جانداران را به خطر بیندازد.
برای کاهش سطح تراز آب دریای خزر برنامه نداریم
همایون خوشروان مجری طرح بین‌المللی اثر نوسانات دریای خزر بر محیط‌زیست مناطق ساحلی روز یکشنبه در این باره به خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: مقاله ای که در دسامبر ۲۰۲۰ در ژورنال نیچر چاپ شد به بررسی نوسانات سطح تراز آب دریای خزر و پیش بینی این تراز تا انتهای قرن ۲۱ پرداخته است، نکته قابل توجه در این مقاله این است که پیش بینی شده تا پایان قرن حاضر بین ۹ تا ۱۸ متر سطح تراز آب دریای خزر افت خواهد کرد و این افت می تواند برای کشورهای حاشیه خزر اثرات محیط زیستی، ژئوپلتیکی، اقتصادی، سیاسی و حتی اجتماعی داشته باشد، این اتفاق در زمانی دارد رقم می خورد که سایر کشورهای دنیا که در حاشیه دریاها و اقیانوس ها قرار گرفتند برنامه های سازگاری با افزایش سطح تراز آب اقیانوس ها را در برنامه کاری خود دارند و نحوه سازگاری خود را برای بالا آمدن سطح تراز آب اقیانوس ها برنامه ریزی می کنند اما در منطقه شمال خاورمیانه و اورآسیا وضعیت متفاوت و معکوس است و ما نگران کاهش سطح تراز آب دریای خزر هستیم.
وی افزود: نکته قابل توجه این است که به ویژه در مناطقی که دریاهای درون قاره ای مانند دریای خزر یا دریاچه های محصور داریم مانند بخش هایی از شمال آفریقا و خاورمیانه که در کمربند تاثیر گرمایش زمین قرار گرفته اند و فرایند خشکزایی در سطح وسیعی بر این منطقه حاکم است، کاهش بارندگی و رطوبت حوضه آبریز این دریاچه ها باعث کاهش بارندگی می شود و خروجی رودخانه هایی که منتهی به این دریاچه ها می شود به شکل فزاینده ای کاهش می یابد، درجه حرارت سطح آب افزایش می یابد و قابلیت تبخیر نسبت به ورودی آبهای شیرین رشد چشمگیری خواهد داشت که این موضوع سبب می شود که سیر قهقرایی یا کاهش فزاینده سطح تراز آب دریاچه ها و حتی دریای خزر به شکل وسیع رخ دهد.
وی ادامه داد: این شرایط را بین سال های ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۰ و بعد تا سال ۱۳۹۵ در دریاچه ارومیه به خوبی دیدیم که نشان داد خشکسالی چطور توانست جان دریاچه ارومیه را بگیرد و دریاچه را تا مرز خشکزایی کامل پیش ببرد اما در عین حال می بینیم که وقوع سیلاب های ناگهانی می تواند جان دریاچه های داخلی را نجات دهد اتفاقی که برای دریاچه ارومیه و بسیاری دیگر از تالاب های کشور رخ داد.
روند کاهش سطح آب دریای خزر شتاب می گیرد
خوشروان اظهار داشت: اما مساله دریای خزر یک مساله کاملا متفاوت است چون آب دریای خزر از رودخانه ولگا و رودخانه های شمالی تامین می شود، بیش از ۹۰ درصد آب خزر از این مناطق تامین می شود، مناطق شمالی مناطقی هستند که تحت تاثیر آب و هوایی قرار دارند که از رطوبت آتلانتیک شمالی تغذیه می کند و اگر این رطوبت به هر دلیل کاهش یابد می تواند میزان یخ هایی که در آن مناطق در فصل سرد باید شکل بگیرد کاهش یابد و ورودی آب رودخانه ولگا را به طور چشمیگری کاهش دهد.
وی افزود: این اتفاقی است که اکنون دارد می افتد و دانشمندان هم پیش بینی کردند که طی قرن ۲۱ ضخامت لایه های یخ در زمستان در حوضه آبریز ولگا به شدت کاهش می یابد و با توجه به برداشت آبی که برای کشاورزی و تامین آب شرب از رودخانه ولگا و سایر رودخانه ها می شود، آب قابل ملاحظه ای به دریای خزر وارد نخواهد شد و خزر با سیکل نوسانی که در حال حاضر دارد متاسفانه دچار خشکزایی وسیعی می شود که بین ۹ تا ۱۸ متر سطح تراز آن کاهش می یابد که نکته بسیار قابل توجه و مهمی است.
خوشروان گفت: قبلا توسط دانشمندان روس پیش بینی شده بود که گرمایش زمین سبب کاهش سطح تراز آب دریای خزر می شود اما پیش بینی که دانشمندان هلندی و آلمانی کردند نشان می دهد که سرعت کاهش سطح تراز آب دریای خزر بسیار بیشتر از زمانی خواهد بود که دانشمندان روسی پیش بینی کرده بودند یعنی به جای اینکه دریای خزر در سال حدود ۱۰ سانتیمتر کاهش یابد که طی ۸۰ سال آینده به ۸ متر کاهش برسد، به سرعت ۲۰ سانتیمتر در سال خواهد رسید که این در ۸۰ سال آینده که انتهای قرن ۲۱ است حدود ۱۸ متر خواهد شد، یعنی این دو دانشمند می خواهند بگویند که سرعت کاهش سطح تراز آب دریای خزر تحت تاثیر گرمایش زمین از یک تصاعد قابل ملاحظه ای برخوردار است.
کدام کشور بیشترین آسیب را می بیند
مجری طرح بین‌المللی اثر نوسانات دریای خزر بر محیط‌زیست مناطق ساحلی افزود: نکته قابل توجه این است حالا اگر این پیش بینی برای دریای خزر درست باشد و این کاهش را داشته باشیم چه اتفاقی برای محیط زیست مناطق ساحلی خواهد افتاد؛ واقعیت این است که پنج کشور حاشیه دریای خزر شامل ایران، ترکمنستان، قزاقستان، روسیه و آذربایجان را داریم هر یک از این کشورها اولا به لحاظ طول ساحلی سهم مشخصی از این سواحل را به خود اختصاص داده اند و دوم اینکه شرایط مورفولوژی هر یک از این کشورها متفاومت است.
وی ادامه داد: بر این اساس قطعا کشورهایی که بستر ناحیه کم ژرفای دریایی و منطقه خشک ساحلی آنها از شیب بسیار ملایمی برخوردار است مانند ترکمنستان و روسیه و حتی برخی مناطق قزاقستان بیشترین آسیب را خواهند دید و کشورهایی مانند ایران و جمهوری آذربایجان که شیب نسبتا تندی در بخش خشک و کم ژرفای خود دارند میزان آسیب پذیریشان کمتر خواهد بود اما فراموش نکنیم که در سواحل شمالی کشور ما هم مناطق بسیار کم شیبی مانند منطقه ساحلی مشرف در استان گلستان و بخش شرقی استان مازندران که شامل شبه جزیره میانکاله و خلیج گرگان می شود وجود دارد اینها مناطق بسیار بسیار آسیب پذیری هستند حتی الان که تراز آب دریای خزر به منهای ۲۸ رسیده بخش وسیعی از تالاب گمیشان خشک شده و خلیج گرگان هم به سمت خشکزایی فعالی پیش می رود.
۲۳ تا ۳۴ درصد از مساحت خزر را از دست می دهیم
خوشروان اظهار داشت: ما بخش های محیط زیستی بسیار اررزشمندی داریم، تالاب های ساحلی بسیار مهمی مانند خلیج گرگان، تالاب میانکاله، پارک ملی بوجاق، تالاب کیاشهر و تالاب زیباکنار که هر یک از اینها در صورتی که این اتفاق بیفتد دچار خشک شدن کامل خواهند شد و خدمات زیست محیطی آنها به طور کلی از بین خواهد رفت و کشور را دچار زیان و خسارت های جدی خواهد کرد.
وی گفت: این دانشمندان عنوان کردند که اگر سطح تراز آب دریای خزر تا پایان قرن ۲۱ کاهش یابد در صورتی که میزان کاهش ۹ متر باشد ما ۲۳ درصد از سطح دریای خزر را از دست می دهیم و اگر این کاهش به ۱۸ متر برسد بیش از ۳۴ درصد از سطح تراز آب خزر را از دست خواهیم داد و جالب این است این ۳۴ درصدی که از سطح دریای خزر از بین خواهد رفت بیش از ۹۰ درصد آن در بخش شمالی دریای خزر است یعنی در جایی که رودخانه ولگا وارد خزر می شود و در جایی که به عنوان پمپ نیروی محرکه دریای خزر است.
مجری طرح بین‌المللی اثر نوسانات دریای خزر بر محیط‌زیست مناطق ساحلی افزود: فراموش نکنیم که تمام چرخه های آب در دریای خزر از طریق ناحیه شمالی است که اتفاق می افتد، یخبندان های وسیعی که در فصول سرد سال در این مناطق داریم به شکل یک پمپ عمل می کند زمان ذوب شدن این یخ ها ورود آب سرد به درون آب دریای خزر شرایط فعالی را برای شکل گیری جریان های دریایی ایجاد می کند و این جریان ها برخلاف عقربه ساعت حتی می توانند تا نواحی بخش های جنوبی به صورت فعال حرکت کنند و به سمت شمال یعنی به جای اولشان برگردند، در حقیقت با کاهش سطح تراز آب دریای خزر و از بین رفتن یخ های بخش شمالی ما چرخه آب را از دریای خزر از دست خواهیم داد و از دست دادن چرخه آب یعنی از بین رفتن مواد مغذی مورد نیاز جانوران و گیاهانی که در بخش های میانی و جنوبی دریای خزر زندگی می کنند و این یعنی از بین رفتن سطح وسیعی از این جانداران که تحت تاثیر این اتفاق طبیعی می تواند مشکلات اقتصادی بسیار زیادی را برای ساکنان حاشیه نشین دریای خزر به وجود آورد.
جانداران خزر در خطر نابودی
خوشروان ادامه داد: مواد مغذی که از طریق بخش شمالی دریای خزر وارد این دریا می شود می تواند غذای مورد نیاز ماهیان، پرندگان مهاجر و حتی فوک هایی باشد که به صورت اندمیک در این دریا زندگی می کنند و اگر در هر حالتی این مواد مغذی به اندازه کافی نباشد می تواند بر روی زندگی این جانوران اثر مستقیم بگذارد و باعث از بین رفتن و نابودی این گونه ها در سطح وسیعی شود.
وی گفت: ضمن اینکه ما مناطق حفاظت شده بسیار مهمی را در حاشیه دریای خزر داریم که توسط تالاب های ساحلی وسیعی پوشیده شده اند به ویژه در بخش دلتای ولگا که بیشتر این تالاب ها تحت حمایت و حفاظت کنوانسیون رامسر هستند، نکته اساسی اینجاست که وقتی ورودی آب رودخانه ای ما به این مناطق کاهش یابد یا از بین برود تمام این تالاب ها خشک خواهند شد و خدمات اکوسیستمی که به ما می دادند به طور کامل از بین خواهد رفت.
خدمات اکوسیستمی خزر در خطر قرار می گیرد
مجری طرح بین‌المللی اثر نوسانات دریای خزر بر محیط‌زیست مناطق ساحلی اظهار داشت: خدمات اکوسیستم دریای خزر یک منافع بسیار اساسی برای انسان دارد و در صورتی که این خدمات تحت تاثیر عوامل حاصل از کاهش سطح تراز آب دریای خزر قرار گیرد می تواند این خدمات از بین برود و این امر خسارت بسیار سنگینی بر جوامع حاشیه سواحل خزر وارد می کند.
وی ادامه داد: یکی از این خدماتی که قبلا در دریای خزر اهمیت داشت به ویژه در بخش های شمالی آن، بحث صیادی و آبزی پروری است که با خشک شدن بخش شمالی دریای خزر ظرفیت صیادی به شدت کاهش می یابد و شرایط برای آبزی پروری هم به طور کامل از بین می رود، مواد مغذی تحت تاثیر قرار می گیرد و آثار زیست محیطی بسیار بدی بر محیط اعمال می شود ضمن اینکه کاهش میزان رطوبت و بارندگی که سبب افزایش تبخیر شده باعث می شود که حتی خدمات فرهنگی متاثر از محیط زیست دریای خزر هم تحت تاثیر قرار گیرد و به صورت مستقیم بر روی گردشگری و تفرجگاه های ساحلی اثرگذار باشد چون وقتی که بخش وسیعی از سواحل خشک شود عملا گردشگران ساحلی را از دست خواهیم داد و در نهایت امنیت غذایی منطقه به خطر خواهد افتاد.
خوشروان گفت: فراموش نکنیم که دریای خزر یک منبع غذایی بسیار مهمی برای کشورهای حاشیه محسوب می شود و در صورت از بین رفتن این منبع غذایی تحت تاثیر مشکلات زیادی که رخ می دهد قرار خواهیم گرفت، این اتفاق در دهه ۸۰ میلادی برای دریاچه آرال رخ داد و دیدیم که چقدر موجبات فقر و قحطی را در منطقه ایجاد کرد و سبب شد که بیماری های بسیار زیادی در آن منطقه اتفاق بیفتد، نرخ مرگ و میر بین کودکان افزایش یابد و مهاجرت های وسیعی را با خود به همراه آورد بنابراین کاهش تراز آب دریای خزر می تواند دوباره حادثه دیگری را به لحاظ زیست محیطی در این منطقه رقم بزند.
تاثیر کاهش تراز آب خزر بر روی ترددهای دریایی
وی با بیان اینکه اثرات اجتماعی اقتصادی حاصل از این اتفاق بسیار مهم و قابل توجه است اظهار داشت: کاهش سطح تراز آب دریای خزر باعث اثرات ژئوپلتیکی در منطقه می شود، اثرات اقتصادی دارد چون باعث می شود که ترددهای دریایی دچار چالش شود و این چالش یعنی از دست رفتن فرصت های تجارت با کشورهای حاشیه حتی دنیا چون ما از طریق آبراهه بین ولگا، دریای بالتیک و ولگا دُن که با دریای آزوف در ارتباط است حجم زیادی از کالا را با سایر کشورهای دنیا تبادل می کنیم و اگر این منطقه خشک شود دیگر این فرصت از بین خواهد رفت.
وی ادامه داد: با وقوع این حوادث حتی بنادر ما مانند بندر انزلی، امیرآباد، نوشهر، آستارا و فریدونکنار ظرفیت باربری خود را از دست خواهند داد و دیگر هیچ کشتی نمی تواند در کنار اسکله این بنادر پهلو بگیرند و در نهایت ارزش اقتصادی این بنادر به طور کامل از بین خواهد رفت، این یک حادثه بسیار تلخی خواهد بود به ویژه برای کشور ما و کشورهای نفت خیزی مانند ترکمنستان و قزاقستان هم تحت تاثیر قرار خواهند گرفت و مشکلات زیادی برای تبادل انرژی با سایر مناطق دنیا پیدا می کنند چون بیشتر سوخت آنها از طریق کشتی جابجا می شود بنابراین مشکلات صیادی، تامین انرژی و مشکلات حاصل از عدم تبادل کالا مشکلات مهمی است که به لحاظ اقتصادی می تواند بر روی منطقه تاثیر بگذارد و کشاورزی، صنعت و سایر خدمات اقتصادی در ساحل را تحت تاثیر قرار دهد.
حتی امروز هم برای اجرای برنامه های کاهش گازهای گلخانه ای دیر است
خوشروان گفت: نکته قابل توجه این است که در دنیا برنامه هایی جدا از معاهده پاریس برای کاهش انتشار گازهای گلخانه ای تدارک دیده می شود اما واقعیت این است که اگر این برنامه ها تحقق یابد متاسفانه با یک دیرکرد زمانی همراه خواهد بود و این دیرکرد نمی تواند به ثبات سطح تراز آب دریای خزر و کاهش روند فزاینده افت سطح تراز کمک کند، این افت سطح بر اساس پیش بینی که این دانشمندان انجام دادند تا انتهای قرن ۲۱ ادامه خواهد داشت.
اطلاع رسانی صحیح انجام شود
وی افزود: نکته دیگری که در این گزارش به آن اشاره شد کاهش آگاهی رسانی ذینفعان در مناطق ساحلی است که نکته بسیار مهمی است وقتی مشکلی در دریای خزر وجود دارد باید آگاهی رسانی در آن صورت گیرد و بتوانیم با ایجاد آگاهی لازم راهکارهای مناسب را برای مدیریت آن مشکلات داشته باشیم.
وی اظهار داشت: تا پیش از این پیش بینی می شد که سطح تراز دریای خزر افزایش می یابد اما دیدیم که اشتباه بود و سطح تراز آب دریای خزر به افت خودش ادامه داده است و تداوم آن می تواند خطرات بسیار جدی به همراه داشته باشد.
اطلاعات ما از خزر محدود است
خوشروان ادامه داد: نکته دیگر، کاهش مطالعات ما است ما مطالعاتی که در راستای ارزیابی ریسک و آسیب پذیری اکوسیستم های ساحلی، مشکلات اقتصادی و اجتماعی باشد نسبت به تاثیر سطح تراز آب دریای خزر بسیار محدود است حتی مطالعاتی که مربوط به اثرات اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی مربوط به نوسانات گذشته دریای خزر بین سال های ۱۹۷۸ تا حال حاضر نیز بسیار کم است که این کمبود اطلاعات باعث می شود با یک بحران جدی مواجه شویم و این بحران می تواند صدمات جدی به زیرساخت های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی ما وارد کند.
مجری طرح بین‌المللی اثر نوسانات دریای خزر بر محیط‌زیست مناطق ساحلی تاکید کرد: این افرادی که در آلمان و هلند این مطالعات را انجام دادند و افت شدید تراز آب خزر را تا پایان قرن پیش بینی کردند اگر محقق شود اتفاق شومی است و شاهد عوارض زیست محیطی، اقتصادی، اجتماعی و حتی فرهنگی در سطح وسیعی در حاشیه دریای خزر خواهیم بود.
دو سناریو برای افت تراز آب خزر
وی گفت: اگر کارنامه نوسانات سطح تراز دریای خزر را از سال ۱۹۳۰ میلادی تا کنون بررسی کنیم متوجه می شویم که یک روند پسروی را در دریای خزر از سال ۱۹۳۰ آغاز کردیم که تا سال ۱۹۷۸ یعنی طی مدت ۴۸ سال بیش از ۳ متر از سطح آب دریای خزر را از دست دادیم اما به یکباره و بر خلاف پیش بینی هایی که می شد دریای خزر باید کاهش می یافت سطح تراز آب خزر افزایش یافت و در سال ۱۹۷۸ تا ۱۹۹۵ حدود ۲.۵ متر افزایش داشتیم و مجددا روند کاهشی خزر ادامه یافت تاکنون، اگر متوسط کاهش سطح تراز آب خزر را ۱۰ سانتیمتر در سال در نظر بگیریم الان که ما در سال ۲۰۲۱ هستیم تقریبا ۸۰ سال دیگر که پایان قرن خواهد بود معادل ۸۰۰ سانتیمتر می شود که تقریبا ۸ متر سطح تراز آب خزر را با این سرعت از دست خواهیم داد.
وی اظهارداشت: اما فراموش نکنیم که گاهی در برخی از سال ها سرعت افت سطح تراز آب خزر حتی به بیش از ۲۰ سانتیمتر در سال رسیده است حتی در دوره هایی گاهی روند افزایشی هم داشتیم که سطح تراز ۳۰ سانتیمتر در سال افزایش داشته است بنابراین به صورت ناگهانی سرعت تغییرات سطح تراز آب دریای خزر می تواند متفاوت باشد حالا این دانشمندان در دو سناریویی که مطرح کردند اول افت تراز به صورت متوسط بود که ۱۰ سانتیمتر در سال در نظر گرفتند که بعد به عدد ۸ رسیدند، سناریوی دوم ۲۰ سانتیمتر در سال است یعنی اگر روند گرمایش زمین به همین شکل افزایش یابد و میزان رطوبت آتلانتیک شمالی در بخش شمالی ولگا به همین روند کاهش یابد در طی ۱۰ تا ۲۰ سال آینده با یک تصاعد هندسی در کاهش میزان ضخامت یخ ها در بخش شمالی دریای خزر و کاهش بارندگی شدید همراه خواهیم بود که این باعث میشود سرعت کاهش سطح تراز آب خزر به طور فزاینده ای افزایش یابد.
وی گفت: اگر به نمودار تغییرات سطح تراز آب دریای خزر بین سال های ۱۳۹۰ تاکنون دقت کنیم می بینیم که سالانه این اتفاق دارد می افتد، یعنی سطح تراز آب دریای خزر به یکباره طی یک سال نسبت به سال گذشته بین ۳ تا ۴ برابر افزایش می یابد، این یعنی اینکه تغییرات در منطقه دارد خودش را نشان می دهد.
پسروی خزر علت انقراض امپراتوری ساسانی
خوشروان افزود: این اتفاق اولین بار نیست که در دریای خزر رخ می دهد، بعد از عصر یخبندان یعنی در حدود ۱۸ هزار سال پیش سطح تراز آب دریای خزر شروع به افزایش کرد اما طی ۱۰ هزار سال گذشته پسروی بسیار گسترده ای داشتیم که سطح تراز آب خزر تا ۱۰۰ متر کاهش یافت که آنرا پسروی مَنقِشلاق می نامیم، از آن زمان تا حالا بزرگترین پسروی که داشتیم پسروی دربند بوده پسروی که هزار و ۵۰۰ سال قبل اتفاق افتاده و با دوره ساسانیان هم عصر است، یعنی با امپراتوری ساسانیان تقارن زمانی دارد.
وی ادامه داد: این پسروی نشاندهنده خشکسالی وسیعی بوده که منطقه خاورمیانه و فلات ایران را در بر می گرفته و حتی یکی از دلایل انقراض امپراتوری ساسانیان هم به همین موضوع بر می گردد در واقع این خشکسالی باعث شده بود امنیت غذایی در منطقه پایین بیاید و سطح تراز آب دریای خزر در آن زمان یعنی هزار و ۵۰۰ سال قبل به ترازی نزدیک به منهای ۳۵ متر رسید یعنی از سطح تراز فعلی حدود ۷ متر هم پایین تر اما اگر این اتفاقی که پیش بینی شده تا انتهای قرن ۲۱ رخ دهد ما با یک سطح ترازی حدود بین منهای ۴۵ متر تا منهای ۳۶ متر همراه خواهیم بود یعنی تقریبا سطح ترازی معادل سطح تراز پسروی دربند ، با این سطح تراز ما خلیج قره بغاز را به طور کامل از دست خواهیم داد، خلیج گرگان به طور کامل خشک می شود، تالاب های مستقر در پارک ملی بوجاق از بین می روند و مشکلات زیادی به وجود خواهد آمد.
راهکار چیست؟
مجری طرح بین‌المللی اثر نوسانات دریای خزر بر محیط‌زیست مناطق ساحلی درباره اینکه راهکار چیست؟ گفت: راهکار برای مقابله با این فرایند طبیعی در اولین نکته سازگاری است، ما باید خودمان را با شرایط محیط سازگار کنیم، سازگاری یعنی اینکه ما از هر گونه دخل و تصرف بر روی منابع آبی دریای خزر پرهیز کنیم و به فکر انتقال آب دریای خزر نباشیم آنهم در شرایطی که پیش بینی ها نشان می دهند که دریای خزر رو به کاهش می رود و این کاهش خودش باعث منازعات سیاسی و اقتصادی در منطقه خواهد شد.
آب خزر را انتقال ندهیم
خوشروان افزود: اگر سطح صید در آبهای سرزمینی کاهش یابد باعث می شود منازعاتی در منطقه صورت گیرد، مثلا وقتی روس ها تراز آب دریای خزر در محدوده آبهای خود را از دست بدهند و آبهای سرزمینی نداشته باشند وارد آبهای آزاد می شوند و ورود آنها به آبهای آزاد باعث ترغیب سایر همسایگان به این منطقه خواهد شد و این مازاد ماهیگیری باعث از بین رفتن حتی آن ماهیان باقیمانده در حوضه آبی دریای خزر می شود که می تواند منازعاتی را به همراه داشته باشد بنابراین کاهش ریسک آسیب پذیری حاصل از خشکزایی دریای خزر باید با سازگاری منطقی محیط دریای خزر همراه باشد و آنهم پرهیز از هر گونه دخل و تصرف بر روی منابع آب دریای خزر است.
پرهیز از دست اندازی به منابع آب ورودی خزر
مجری طرح بین‌المللی اثر نوسانات دریای خزر بر محیط‌زیست مناطق ساحلی گفت: دومین نکته پرهیز از دست اندازی و بهره برداری بیش از حد از منابع آب ورودی به دریای خزر است، فراموش نکنیم که سدهای بی شماری بر روی رودخانه های شمالی دریای خزر که ۸۰ درصد منابع آب خزر را تامین می کنند دارد بهره برداری می شود و همین بهره برداری موجب کاهش حجم ورودی آب رودخانه ها می شود و اگر این روند تداوم یابد همزمان با گرمایش زمین و خشک شدن دریای خزر می تواند این مشکل را به شکل فزاینده ای افزایش دهد.
پرهیز از هرگونه اقدام مهندسی در محدود خزر
وی ادامه داد: پرهیز از هر گونه اقدام مهندسی مانند لایروبی در کانال های ارتباطی مانند کانال خزینی و آشوراده چون اگر این کانال ها لایروبی شوند آنهم در زمانی که دریای خزر سالی ۱۰ سانتیمتر افت پیدا می کند ما عملا قابلیت ناوبری این کانال ها را طی ۱۰ سال آینده از دست خواهیم داد بنابراین باید هر گونه اقدامات مهندسی در حوضه دریای خزر با مطالعات صحیح انجام شود و بدون آگاهی و داشتن دانش مناسب هر اقدامی ممکن است خسارت بسیار سنگینی به جای بگذارد، از همه اینها مهمتر در این شرایط دولت باید از مراکز پژوهشی که متولی مطالعات در سطح دریای خزر هستند حمایت کند چون اگر این مراکز که الان وجود دارند مورد حمایت مالی واقع نشوند اتفاقی خواهد افتاد که ما در دهه ۷۰ تجربه کردیم یعنی در زمانی که سطح تراز آب دریای خزر بالا آمد و خسارات بسیار سنگینی به مناطق ساحلی وارد کرد اما دانش و آگاهی ما درباره خزر بسیار اندک و ناکافی بود پس الان در این شرایط باید آگاهی رسانی صحیحی داشته باشیم و تصمیم گیری ها باید متناسب و سازگار با شرایط محیطی دریای خزر باشد.
اقداماتی که قرار بود در خزر انجام شود اما نشد
خوشروان به برخی از اقداماتی که قرار بود در گذشته در خزر انجام شود اشاره کرد و گفت: بر اساس مطالعات صورت گرفته بین سال های ۱۹۳۰ تا ۱۹۷۸ میلادی حدود ۳ متر کاهش سطح تراز آب خزر را داشتیم یعنی سطح تراز از منهای ۲۹ تقریبا به منهای ۲۶ رسید، مطالعاتی که روس ها انجام دادند متوجه شدند که سالانه حدود ۱۵ کیلومتر مکعب آب دریای خزر کاهش یافته و اگر مساحت دریای خزر را معادل ۴۰۰ هزار کیلومتر مربع در نظر بگیریم معادل ۴ سانتیمتر در سال افت سطح تراز داشتیم که از این میزان ۵ کیلومتر مربع یعنی ۵ میلیارد متر مکعب آب دریای خزر توسط خلیج قره بغاز تبخیر می شد.
وی افزود: در سال ۱۹۷۸ برای اینکه جلوی تبخیر آب را بگیرند آمدند سدی را بر روی خلیج قره بغاز ساختند که مانع ورود آب دریای خزر به آن خلیج شود با این کار می توانستند حدود یک تا دو سانت در سال سرعت کاهش سطح تراز آب خزر را کم کنند و این باعث می شد تا شتاب فزاینده کاهش سطح تراز کم شود اما باز مطالعات نشان داد که طی این زمان اتفاق جالبی که افتاد این است که ورودی آب رودخانه ها و بارش به حوضه دریای خزر معادل ۳۰۰ کیلومتر مکعب در سال بود و تبخیر هم حدود ۳۵۵ کیلومتر مکعب بود، همچنین روس ها معمولا برای کارخانه های شیرین سازی و صنایع هم حدود ۳۰ کیلومتر مکعب آب استفاده می کردند که این نشان می دهد به رغم اینکه ما در آن زمان بحث کاهش سطح تراز آب داشتیم؛ ساختن سدها ؛ استفاده از آب خزر یا رودخانه های منتهی به آن برای صنایع و شیرین سازی باعث می شد ۳۰ کیلومتر مکعب آب سالانه به خزر نرسد.
مجری طرح بین‌المللی اثر نوسانات دریای خزر بر محیط‌زیست مناطق ساحلی ادامه داد: اگر ۳۰ کیلومتر مکعب را به سطح دریای خزر تعمیم دهیم تقریبا می شود گفت معادل ۱۰ سانتمتر از سطح تراز آب دریای خزر را در بر می گیرد، اولین بار فردی به نام " میکلوو" پیشنهاد کرد که برای کاهش سطح تراز آب دریای خزر می توانیم راهکارهایی را به کار ببریم که یکی از این راهکارها ساخت سدهایی بود که می توانست بخش شمالی دریای خزر را از بخش میانی و جنوبی جدا کند یعنی روس ها به این فکر بودند که با این کار بتوانند بحث ورود آب از بخش شمالی را به بخش های مرکزی و جنوبی قطع کنند تا بتوانند بخش شمالی خود را حفظ کنند البته این نظریه در دهه ۶۰ میلادی مطرح شد اما اجرایی نشد.
خوشروان اظهار داشت: اما نباید فراموش کنیم که اگر پیش بینی ها نشان دهد که تا سال ۲۱۰۰ میلادی سطح تراز آب دریای خزر بین ۹ تا ۱۸ متر افت کند ممکن است این برنامه در دستور کار روس ها قرار گیرد که اگر اینطور بشود می تواند تاثیر بسیار زیادی بر روی محیط زیست بخش میانی و جنوبی دریای خزر به جای بگذارد و نرخ خشکزایی را در سواحل ما به شدت افزایش دهد، البته دانشمند دیگری هم مانند " دبرو" در سال ۱۹۵۷ پیشنهاد کرده بود برای مقابله با کاهش سطح تراز آب دریای خزر شاخه های بالایی رودخانه اُنِگا و شاخه شمالی رودخانه دُوینا و پِچورا را به سمت رودخانه ولگا تغییر مسیر دهند یا رودخانه های سیبری را به سمت خزر هدایت کنند که این باعث می شود با کاهش سطح تراز مقابله شود و جالب این است از سال ۱۹۳۰ تا ۱۹۶۴ سطح تراز آب خزر ۲.۵ متر کاهش یافت که این معادل تقریبا ۹۶۰ کیلومتر مکعب آب بود که وارد دریای خزر نشد یا بر اثر تبخیر از خزر خارج شد که این حجم آب ۴ برابر حجم آبدهی سالانه رودخانه ولگا است.
وی گفت: اما در یک جمع بندی باید گفت که روس ها در دهه ۶۰ و ۷۰ میلادی قرن بیستم ۵ راهکار را معرفی کردند اولین این بود که بر روی رودخانه های ینی‌سئی و اُب سد بسازند، این رودخانه ها در بخش شمال شرقی دریای خزر قرار دارند بعد از اینکه سدها ساخته شد آب پشت این سدها را به دریاچه آرال منتقل کنند و از آنجا از طریق آبراهه قدیمی اُزبُوی آب را به خزر برسانند، دوم انحراف مسیر رودخانه های ولکادو و پچورا بود که این رودخانه ها که در حوضه شمالی خزر قرار دارند با انحراف مسیر به سمت خزر می توانند کاهش آب رودخانه ولگا را جبران کنند و سومین راهکار ساخت سد بر روی بخش شمالی دریای خزر و جدا کردن آن از مناطق جنوبی و میانی بود.
وی افزود: چهارمین راهکار ایجاد یک کانال جدید میان دریای آزوب، دریای سیاه و خزر است تا آب دریای سیاه به خزر منتقل شود، پنجم اینکه رودخانه های سیبری شامل لنا ، ینی‌سئی و اُب که جزو سه رودخانه مهم در منطقه سیبری هستند را به بخش شمالی خزر وارد کنند.
خوشروان گفت: ششمین راهکار ساخت سد بر روی خلیج قره بغاز بود که با این کار می توانند ۵ کیلومتر مکعب تبخیر را کاهش دهند اما واقعیت این است از میان تمام این برنامه ریزی ها که قرار بود انجام شود فقط مورد ششم اجرا شد به طوری که سال ۱۹۷۸ این سد ساخته شد البته بعد از چند سال این سد شکست چون روند طبیعی افزایش سطح تراز آب خزر باعث شد از سال ۱۹۷۸ تا ۱۹۹۵ سطح دریا بر خلاف پیش بینی های آن زمان با سرعت تقریبا ۱۴ سانتیمتر در سال که سرعت بسیار زیادی است افزایش یابد و الان که ما در قرن ۲۱ هستیم و می شود گفت که داریم دهه سوم قرن ۲۱ را آغاز می کنیم دریای خزر دارد با روند فزاینده ای به سمت کاهش سطح تراز آب جلو می رود و اگر این اتفاق با همین رقم ۱۰ سانتیمتر در سال ادامه یابد باید منتظر کاهش حداقل ۸ تا ۱۰ متری سطح تراز آب دریای خزر در انتهای قرن ۲۱ باشیم.
از: کیمیا عبدالله پور