به گزارش ایرنا، بازارچه بلند، یکی از بازارچه‌های زیبای صفوی در اصفهان است که در سال‌های پایانی دهه چهل به همت زنده یاد باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی از بنیان‌گذاران سازمان میراث فرهنگی و توسط اوقاف اصفهان و جمعی از هنرمندان دواطلب این شهر احیا و در اختیار هنرمندان قرار گرفت، نام بازار هنر از همین دوران بر پیشانی بازارچه بلند نقش بست و به همین نام هم شهره شد.
بعد از سال‌های انقلاب اما با کاهش گردشگران خارجی، کاربری حجره‌ها به زرگری تبدیل و تغییرات زیادی ایجاد شد، از جمله تعویض در و ویترین‌های نفیس و گره چینی حجره‌ها که با صرف هزینه‌های زیاد در جریان احیا بازارچه اجرا شده بود و یا پنهان شدن سقف‌های ضربی و منقش حجره‌ها و همچنین دیواره‌ها در زیر دکورسازی طلافروشی‌ها.
علاوه بر اینها اما جانمایی گاو صندوق عریض و طویل زرگرها در جرزهای چهارصد ساله بازارچه بلند را نیز باید افزود، اتفاقی که به تعبیر کارشناسان به خالی شدن زیر بار و مصالح و در نتیجه تضعیف جرزها منجر شده است، از مجموع ۸۰ حجره این بازار شاید سه یا چهار حجره دست نخورده و یا کمتر دستکاری شده باقی مانده باشند، اگر یکی از این حجره‌ها را شاهد بگیریم باید گفت به غیر از چند طاقچه با عمق بیست یا سی سانتیمتری هیچ دهانه دیگری همخوان با عمق و طول و عرض گاوصندوق‌های جانمایی شده در جرزها وجود ندارد.
این اما در حالی است که هیات مدیره بازار هنر در دفاع از آنچه در همه این این سال‌ها رخ داده مدعی است که پیش از احیا بازارچه بلند، دهانه‌هایی حجره‌ها را به هم مرتبط می‌کرده و طلافروشان گاوصندوق‌ها را در همین دهانه‌ها جانمایی کرده اند.
سوی دیگر ماجرا آنجاست که برخی مستاجران حجره‌ها، پا را فراتر گذاشته و با ایجاد حفره در پی و جرز طبقات اول و دوم این بازار چهار صد ساله اقدام به نصب بالابر کرده‌اند؛ اقدامی که اداره اوقاف اصفهان به عنوان متولی اصلی بازار هنر و همچنین میراث فرهنگی این شهر به عنوان ناظر بناهای تاریخی در گفت و گو با ایرنا آن را غیر قانونی و عدول از قوانین میراث فرهنگی دانسته‌اند.
اما اینکه چگونه اهالی بازار هنر توانسته اند به دور از چشم میراث فرهنگی و اوقاف اقدام به نصب بالابر و یا در مواردی جانمایی گاوصندوق در جرزهای یکی از بازارهای کهن و زیبای اصفهان کنند جای تامل دارد و باید گفت به واقع چرا نظارت تا این حد ناکارآمد بوده که اینگونه بازاریان به راحتی و با مخفی‌کاری جرزها را بتراشند و بالابر نصب کنند و یا به گفته مسئول بازارهای تاریخی اداره اوقاف اصفهان، مخفیانه گاوصندوق بگذارند.
در جریان احیا بازارچه بلند در سال‌های پایانی دهه چهل، هر حجره به یکی از هنرمندان تراز اول اصفهان داده شد. حجره‌هایی مجزا که به گفته یکی از کاسبان بازار هنر، هیچ راهی به یکدیگر نداشتند و بعدها با تبدیل شدن حجره‌ها به زرگری، طاقچه‌های بیست الی سی سانتیمتری تا عمق ۷۰ الی ۸۰ سانتیمتری برای جانمایی گاوصندوق‌ها تراشیده و عمق داده شد.
بازار هنر در معرض تهدیدهای جدی
گرچه بازار هنر اصفهان به ظاهر شرایط خوبی دارد و طلافروشی‌ها به سر و روی و پشت‌بام بازار رسیده‌اند اما شواهد نشان می‌دهد که در زیر دکورسازی طلافروشی‌ها اتفاقاتی افتاده و می‌افتد که جرزهای این بنا را تضعیف و در معرض تهدید بیشتر قرار می‌دهد.
از سوی دیگر حجره‌های طبقه بالای این بازار تبدیل به کارگاه‌های زرگری شده که با وجود کپسول‌های گاز، هر کدام از آنها به مثابه بمبی متحرک است و هر لحظه امکان انفجار می‌تواند منجر به تخریب این بنای نفیس شود.
افزون بر همه اینها، بی‌توجهی بر آنچه در بازار هنر رخ می‌دهد تا آنجاست که در بازسازی نمای خارجی برخی حجره‌ها، نمای رومی کار شده است و در میانه این نظارت کجدار و مریز، می‌تواند با تبدیل به یک رویه عادی از دخل و تصرف‌های بی مهابا به ظاهر تاریخی و اصیل بازار صفوی لطمه‌های بیشتری بزند.
چوب آخر بر گرده بازارچه بلند
محمود درویش، عضو انجمن مفاخر معماری ایران درباره آنچه اصالت بازار هنر را تهدید کرده است به ایرنا گفت: متاسفانه در سال‌های اخیر تغییرات عجیب و غریبی در این بازار اتفاق می‌افتد؛ از نصب تابلو بر سر در خوشنویسی شده بازار هنر تا جایگزینی درهای گره‌چینی و ویترین‌های چوبی با در و پنجره‌های فلزی بگیرید تا تراشیدن جرزها برای قرار دادن گاوصندوق‌ها و حالا هم چوب آخر را زده اند و با نصب بالابر، در جرز ۲ طبقه بازار حفره ایجاد کرده‌اند.
این معمار افزود: مستاجر در تمامی قراردادهای اجاره حق هیچ‌گونه تغییر در معماری و فضای مورد استفاده را ندارد. مالک بازار هنر، اوقاف است و بازاریان همگی مستاجر هستند، نظارت آثار تاریخی هم که بر عهده میراث فرهنگی است، سوال من این است که چگونه در روز روشن این اتفاقات در ملاعام برای یک اثر صفوی رخ داده و متاسفانه مسئولان ما هیچ‌گونه توجهی ندارند؟
درویش با اشاره به تعویض درهای چوبی و تغییر دکوراسیون بازار هنر که آن را مغایر با سبک‌های اصیل و سنتی بازار ایرانی دانست ، افزود: انتظار این بود که بازار هنر جُنگ متنوعی باشد از بهترین هنرمندان و با ظاهر تاریخی اما در این بیست و چند سال گذشته ظاهر بازار با نصب کِرکِره‌ها، ویترین‌ها و ایجاد دکورها و نماهای نامانوس با معماری ایرانی شروع به عوض شدن کرد.
هشدار! خطر در کمین بازار هنر
این معمار اصفهانی نسبت به آنچه با خالی کردن مصالح جرزهای بازار هنر، به تضعیف آن منجر شده هشدار داد و گفت: در سال‌های گذشته چوب دیگری به بدنه بازار زده شده است و آن تراشیدن پی‌ها و جرزهای بازار است که بار ۲ طبقه را به اضافه سقف بازار تحمل می‌کند و بازاریان گاوصندوق‌های خودشان را نه یکی که برخی مغازه‌ها تا ۲ گاوصندوق را در جرزها جاسازی کرده‌اند، از این بدتر اینکه در سال‌های اخیر با تراشیدن پی و جرزها در طبقات اول و دوم برای ایجاد دسترسی، بالابر نصب کرده‌اند.
وی با اشاره به افت آب‌های زیرزمینی و نشست بناها که در سال‌های اخیر گریبان اصفهان را گرفته است، گفت: در حالی که آب‌های زیرزمینی ما تخلیه می‌شود، اگر کوچکترین نشستی در بازار هنر اتفاق بیفتد به دلیل حفره‌هایی که در جرزها ایجاد کرده اند، تمام بازار فرو می‌ریزد.
کپسول گاز در کارگاه‌های بازار هنر، یعنی تکرار حادثه پلاسکو
درویش همچنین با ابراز نگرانی از نگهداری کپسول‌های گاز در طبقه دوم بازار هنر، این اتفاق را فاجعه برای یک اثر تاریخی دانست و افزود: استفاده کارگاهی در طبقه بالا مجاز است ولی نه با هر وسیله ای، متاسفانه مثل پلاسکو در تهران که مواد اشتعال‌زا حادثه‌ساز شد، در این بازار هم کارگاه‌ها از کپسول‌های گاز استفاده می‌کنند که خیلی خطرناک است و یک انفجار می‌تواند هر لحظه خطرآفرین باشد.
اهمیت تاریخی بازارچه بلند در محاق رفته است
مرتضی فرشته نژاد اما از پیشکسوتان مرمت و حفاظت بناهای تاریخی اصفهان در گفت و گو با خبرنگار ایرنا، ارتعاشات بالابرهای نصب شده در بازار هنر و همچنین تراشیده شدن و تضعیف جرزها را برای بنای تاریخی بسیار مضر دانست و گفت: در گذشته اگر طاق می‌زدند طاقی بوده است که روی پایه خودش سوار بوده، یعنی آهن و مصالح کمکی در داخل بنا وجود نداشته که کشش و ارتعاش و فشارها را بگیرد، بنابراین اگر در جرز، بالابر کار گذاشته باشند، ارتعاشاتی دارد که برای این بنا بسیار مضر است.
وی افزود: این بناها با آجر و ملات گچ و خاک ساخته شده‌اند و اگر کوچکترین ارتعاشی به آنها وارد شود این آجرها از همدیگر جدا می‌شوند، بنابراین ارتعاشات باعث می‌شود که ملات خاصیتش را از دست بدهد و آجرها به حالت خشکه‌چین در بیایند تاکنون زلزله مخربی در اصفهان نیامده و هرچه بوده ، پس لزره های زاگرس بوده است، با این شرایط اما اگر زلزله‌ای بیاید، تمام اینها خراب می‌شوند؛ به خصوص اینهایی که دستکاری شده‌اند؛ کسانی که گاوصندوق و یا بالابر کار گذاشته‌اند؛ جرز را ضعیف کرده اند و یا کمد و ویترین درآورده‌اند و در این موارد هم میراث فرهنگی باید جلوی آن را بگیرد.
تخریب غیر مستقیم
فرشته‌نژاد با تاکید بر اینکه وظیفه حفاظت و نظارت بر آثار تاریخی بر عهده میراث فرهنگی است و باید مطابق قانون عمل کند، گفت: گاهی تخریب مستقیم است؛ اینکه کلنگ را بردارند و بنای تاریخی را خراب کنند اما زمانی تخریب غیرمستقیم است و اینکه یواشکی از داخل بنا، با اجازه و بی‌اجازه، بالابر نصب کنند. این کار برای این بنا بسیار خطرناک و مضر است.
به تعبیر این پیشکسوت مرمت و حفاظت بناهای تاریخی، نهاد میراث فرهنگی حکم پاسبان را دارد و باید از تخلف‌ها جلوگیری کند. وی در مورد آنچه با دخل و تصرف‌ها در بازار هنر رخ داده معتقد است که اهمیت این بنای تاریخی در محاق رفته و در درجه سوم و چهارم قرار گرفته است.
فرشته‌نژاد همچنین در خصوص کارگاه‌های زرگری در طبقات دوم بازار هنر، استفاده از کپسول‌های گاز را برای این بنای تاریخی بمب متحرکی دانست که باید کارشناسان میراث فرهنگی در این ارتباط ارائه راهکار بدهند.
ضد و نقیض‌ها در جانمایی گاوصندوق‌ها و نصب بالابرها
مجید کاظمی مسئول محور تاریخی فرهنگی اصفهان در ارتباط با مشکلاتی که موجب هشدار کارشناسان و فعالان میراث فرهنگی در خصوص بازار هنر شد به ایرنا گفت: نصب هرگونه بالابر در بازار هنر تخلف است، برای گاوصندوق‌ها اما جرزی تراشیده نشد و آنها را در دهانه‌های بین مغازه‌ها جاسازی کرده و در دکورسازی‌ها با چوبکاری و دکوراسیون مخفی می‌کنند.
وی گفت: صندوق‌ها آنقدر عریض است که مگر دیوار ۲ مغازه را خراب کنند تا بتوانند صندوق بگذارند. یکسری از صندوق‌ها از قدیم بوده‌اند و امکان جابه جایی آنها هم نیست و هر مغازه‌ای هم اگر فروخته شود با همان گاوصندوق به فروش می‌رود.
به تعبیر کاظمی در طی سال‌های گذشته با نظارت هیات امنای بازار ،دهنه‌ای که بین ۲ مغازه وجود داشته تقسیم شده و هر مغازه‌دار گاوصندوقش را در یک دهانه گذاشته است.
بنابر گفته‌های این مقام مسئول میراث فرهنگی اصفهان اگر وجود دهانه‌ها بین حجره‌ها پیش از احیای بازار هنر صحت داشته باشد چگونه می‌توان یکبار از این دهانه‌ها برای جانمایی گاو صندوق استفاده کرد و باز هم از همین دهانه‌ها به تعبیر رئیس هیات امنای بازار هنر برای نصب بالابر.
اسدالله شاه‌میوه، رئیس هیات امنای بازار هنر اصفهان در این رابطه به ایرنا گفت: سه یا چهار مغازه با مجوز اوقاف بالابر نصب کرده اند، دهانه‌هایی در این مغازه‌ها بوده است که داد و بستان بوده‌اند؛ یعنی از مغازه اول بازار می‌توانستند بروند تا آخر بازار و همه مغازه‌ها دست هم بوده و به هم راه داشته است. بنابراین آنهایی که می‌توانستند بالابر بگذارند به شکلی که مشکلی پیش نیاید، در این دهانه‌ها بالابر کار گذاشتند، خیلی هم استفاده نمی‌کنند و پشیمان هم شده‌اند اما از اوقاف مجوز گرفته‌اند.
به گفته شاه‌میوه، او ۵۰ سال است که رئیس شورای بازار و نماینده میراث فرهنگی اصفهان و اداره اوقاف در بازار هنر است و در همه موارد دخالت دارد.
رئیس هیات امنای بازار به ایرنا گفت: بالابرها سه یا چهار مورد هستند و همین‌ها را هم خودم از اوقاف مجوز گرفتم. خیلی‌ها می‌خواستند این کار را بکنند، بعد دیدیم که همه‌جا نمی‌شود این کار را کرد و بعضی جاها که دهانه دارد امکان گذاشتن بالابر هست.
بنابراین گرچه مسئول محور تاریخی فرهنگی اصفهان در گفت و گو با ایرنا نصب بالابرها را خلاف دانست و اظهارداشت که اگر هرکجای بازار هنر بالابر مشاهده شود یگان حفاظت آنها، گزارش می‌کند اما شوربختانه این اتفاق افتاده و رئیس هیات امنا بازار هنر ضمن تایید این اتفاق، نصب بالابرها را با اطلاع میراث فرهنگی و مجوز اداره اوقاف دانست.
شاه‌میوه در ادامه گفت و گو با ایرنا در پاسخ به چگونگی جانمایی گاوصندوق‌هایی با عمق یک متر در جرزهای بازار گفت: گاوصندوق‌ها هیچ کدام در جرزها نیست و در دهانه‌هایی هستندکه بین مغازه ها قرار داشت، وقتی مغازه‌ها تفکیک شد و به نام اشخاص شد؛ تیغه کشیدند و همه روی حساب و کتاب است و یکی یکی ثابت می‌کنم که گاوصندوق ها در دهانه قرار دارند.
وی افزود: جرزها افزون بر یک متر است و عمق گاوصندوق‌ها هم یک متر است که در این دهانه‌ها قرار داده شده است، پهنای این گاو صندوق‌ها ممکن است هشتاد تا صد سانتیمتر باشد، یعنی جایی را خراب نکرده‌اند که گاوصندوق بگذارند اما ۲ دکان در ۲ دهنه بازار، روبه روی سردر مدرسه چهارباغ فروخته شد که آنها جرز را خراب کردند و گاوصندوق گذاشتند؛ هیچ راهی هم نداشتند وگرنه مجبور بودند گاوصندوق‌هایشان را بیرون بگذارند، این اتفاق هم با موافقت و نظارت خود ما بوده است.
وی در خصوص استفاده از سیلندرهای گازی برای کارگاه‌های زرگری و آنچه کارشناسان برای این بنای تاریخی خطرآفرین می دانند گفت: برای کارگاه‌ها نور و هواکش لازم است؛ چون با دستگاه‌های گازی کار می‌کنند و حرارتی که ایجاد می‌کند برای اینکه در این قفس جا اتفاقی برایشان نیفتد، پنجره‌های گره‌چینی را برداشتند و شیشه گذاشتند.
شاه میوه افزود: لوله‌کشی گاز را که میراث فرهنگی به هیچ وجه اجازه نمی‌دهد، کپسول گازها خطرناک هست ولی با ملاحظه استفاده می‌شود و چاره ای هم نداریم.
برداشتن پنجره‌های گره چینی اما یک سوی صحبت‌های شاه‌میوه است و استفاده از سیلندرهای گاز سوی دیگر ماجرا؛ اتفاقی که در جریان تبدیل حجره‌های بالا به کارگاه زرگری هم دخل و تصرف ایجاد کرده و هم با به کارگیری کپسول‌های گاز، بنای تاریخی بازار را در معرض خطرات جدی انفجار و آتش سوزی قرار داده است.
تخلف مستاجران را رسیدگی می‌کنیم
به گفته رئیس اداره اوقاف و امور خیریه ناحیه یک اصفهان و مسئول بازارهای موقوفه، در بازار هنر از طرف افرادی که دارای ملک هستند هیات مدیره‌ای انتخاب شده است که به روند کارها رسیدگی کنند و اگر حالا تخلفی صورت گرفته و هرکسی تخلفی صورت داده است باید جوابگو باشد.
اصغر توسلی در گفت و گو با ایرنا نصب بالابرها در بازار هنر را تخلف دانست و گفت: ما هر روز برای بازدید بازار مراجعه نمی‌کنیم اما بحث بالابر را پیگیری و اگر جایی بالابری کار شده باشد تخلف است و ما این موضوع را پیگیری می‌کنیم.
وی در خصوص جانمایی گاوصندوق‌ها در جرز بازار گفت: چند جا این بحث مطرح شده است و باید گفت بعضی از این گاوصندوق‌ها در دهانه قرار گرفته و جرزی تراشیده نشده است اما بعضی از جاها هم جرز تراشیده شده و مخفیانه این کار را کرده‌اند و گاوصندوق قرار داده‌اند.
توسلی گفت: این تخلف مستاجر محسوب می‌شود و ما باید پیگیری کنیم ولی اینکه چند درصدشان برای جانمایی گاوصندوق جرز را خراب کرده‌اند و چند درصدشان در دهانه قرار داده‌اند،مشخص نیست؛ چون از زمان قدیم که این مغازه‌ها را واگذار کردند یک جایی مثل پنجره بوده که کسبه گاوصندوق‌ها را همان‌جا گذاشته‌اند ولی اگر ابتدا به ساکن این اتفاق رخ بدهد و در مغازه‌ای ۲ گاو صندوق باشد، این تخلف است و باید رسیدگی شود.
وی همچنین با اشاره به تمکین نکردن برخی از کسبه بازار هنر در خصوص خطرات نگهداری کپسول در طبقات دوم این بنای تاریخی گفت: بازاریان طبقات دوم را برای کارگاه زرگری نگرفته‌اند و کارگاه هم نیست ولی به عنوان کارگاه استفاده می‌کنند ما هم در این باره چندین بار تذکر داده ایم اما بی نتیجه بوده است.
بازارچه بلند یا بازار هنر اصفهان در کنار کاروانسرای عباسی مشهور به هتل عباسی و مدرسه چهارباغ در دوران صفوی و پادشاهی سلطان‌حسین ساخته شده است، سقف بلند این بازار باعث شده که آن را بازارچه بلند بخوانند، این بازار سال‌ها انبار تنباکو بود و عاقبت در سال‌های پایانی دهه چهل احیا و در اختیار هنرمندان شاخص اصفهان قرار گرفت تا صنایع دستی بی‌بدیل این خطه را عرضه کنند و به تماشا بگذارند. نام بازار هنر از همین رو بر این بازارچه نهاده و بر سر در آن کاشیکاری شده است، سردر نفیس شمالی مدرسه چهارباغ با کاشیکاری‌های معرق نیز در همین بازار هنر گشوده می‌شود. بازارچه بلند یا بازار هنر در سال‌های بعد از انقلاب به بازار طلافروشی تبدیل شد و دیوارها و سقف حجره‌های آن با دکورهای نامانوس با معماری سنتی پوشانده شد و درها و پنجره‌های گره‌چینی طبقه همکف آن با ویترین‌ها و حفاظ‌های فلزی جایگزین شد.
استان اصفهان به عنوان قطب گردشگری کشور دارای ۱۰۷ شهر و یکهزار و ۹۳۴ روستاست؛ بیش از ۲۲ هزار بنا و اثر تاریخی در این استان شناسایی شده و یکهزار و ۸۵۰ مورد آن به ثبت ملی و چهار اثر آن به نام های میدان امام (نقش جهان)، کاخ چهلستون، باغ فین کاشان و مسجد جامع به ثبت جهانی رسیده است.