هاشمی رفسنجانی انسانی خدوم و مجاهد، از پیشگامان مبارزه و نهضت عظیم امام راحل و از جمله افراد برجسته انقلاب شکوهمند اسلامی به شمار می رفت که از عمق جان به ندای امام راحل لبیک گفته و به حق در آن دوران سخت مبارزه با رژیم سفاک ستم شاهی در ایثار جان و مال دریغ نورزید و همواره در مسیر اعتلای کلمه طیبه انقلاب اسلامی قبل و بعد از پیروزی و در عصر قیادت آن یگانه دوران، گام برداشت و از جمله افراد مورد اعتماد ایشان بود که بار مسوولیت های سنگینی را در آن دوران به شایستگی بدوش کشید. اینها بخشی از سخنان مرحوم آیت الله سیدمحمود هاشمی شاهرودی در خصوص شخصیت آیت الله هاشمی رفسنجانی بود.
نخستین مخالفت ها با رژیم پهلوی و پیامدهای آن
یکی از فعالیت های آیت الله هاشمی رفسنجانی در دهه ۱۳۳۰ خورشیدی این بود که همزمان با تحصیل و تبلیغ توانست در پایه گذاری و انتشار نشریه مکتب تشیع نقشی موثر ایفا کند و در این دوره فعالیت های سیاسی خود را با پیوستن به جمع چهره های مذهبی در جبهه ملی مانند آیت‌الله طالقانی، مهندس بازرگان و... آغاز کرد. وی در چهارم مرداد ۱۳۳۷ خورشیدی با سخنرانی علیه سلطنت در همدان وارد میدان مبارزه علیه رژیم پهلوی شد.
همچنین در اوایل دهه ۱۳۴۰ با رژیم پهلوی که در تلاش بود، طلاب حوزه‌های علمیه قم را به خدمت سربازی اعزام کند به مخالفت برخاست اما در نیمه فروردین ۱۳۴۲ بازداشت و به خدمت نظام وظیفه اعزام شد و تا نیمه خرداد را در پادگان به سر برد تا اینکه در ۲۱ خرداد ۱۳۴۲ از پادگان فرار کرد و به صورت مخفیانه مدتی در روستای نوق زندگی کرد. در این دوره ایشان بیکار ننشست و به کارهای فرهنگی از جمله ترجمه کتاب روی آورد، برای نمونه ترجمه کتاب سرگذشت فلسطین یا کارنامه سیاه استعمار تألیف اکرم زعیتر حاصل آن دوران بود. انتخاب این کتاب برای ترجمه در آن دوران حکایت از نگاه سیاسی عمیق وی در دوران جوانی داشت. همچنین در اواخر این سال به همراه چند تَن از همفکران خود نشریات بعثت و انتقام را به صورت مخفیانه چاپ و منتشر کرد.
زندان و شکنجه
با تبعید امام خمینی(ره) در ۱۳۴۲ خورشیدی مسوولیت و نقش آیت الله هاشمی رفسنجانی برای هدایت مبارزان و جلوگیری از انحراف نهضت اسلامی بیشتر شد به گونه ای که هم برای سخنرانی به هیات های مذهبی تهران و هم در جمع هواداران جریان های سیاسی در داخل کشور می رفت و هم برای رفع اختلافات مبارزان خارج از کشور به عراق، لبنان، اروپا، آمریکا و حتی شرق دور سفر می کرد که معمولاً بعد از هر سفری به وسیله ساواک بازداشت و زندانی می شد. برای نمونه وی بعد از برگزاری مراسمی به مناسبت سالگرد واقعه مدرسه فیضیه در اسفند ۱۳۴۳ خورشیدی بازداشت شد. وی در خصوص بازجویی‌ها خود در این دوره چنین می گوید: شلاق و شکنجه همراه بود با فحاشی و اهانت... تا حدود چهار بعد از نصف شب این وضع ادامه داشت. شلاق گوشت‌ها را برده بود و به استخوان رسیده بود. قسمتی از استخوان هم شکسته بود... گاهی مرا به دیوار می‌چسباندند و چاقو را می‌گذاشتند زیر گلو و می‌گفتند سر می‌بریم. زیر گلویم زخم شده بود. برای خواندن نماز اجازه گرفتم و به زحمت توانستم نماز بخوانم. مرتباً تاکید بر عجله در خواندن نماز می‌کردند. نخستین بازداشت وی نزدیک به پنج‌ماه به طول انجامید با این وجود، دست از مبارزه و ترویج اندیشه های امام خمینی(ره) و روشنگری مردم برنداشت.
آیت الله هاشمی رفسنجانی در دهه ۱۳۵۰ خورشیدی مبارزات سیاسی خود را به صورت جدی تر ادامه داد و به نیروهای مذهبی مخالف رژیم مانند هیات‌های موتلفه نزدیک شد و به حمایت از جنبش مسلحانه پرداخت اما تلاش برای آزادی زندانیان سیاسی، جمع‌آوری کمک‌های مالی برای مبارزان و خانواده‌های آنها در کنار فعالیت‌های سیاسی ضد رژیم موجب شد تا در ۱۴ مهر ۱۳۵۰ خورشیدی، بار دیگر به مدت هفت ماه بازداشت و راهی زندان شود، البته بهانه ساواک برای این دستگیری این بود که او به فعالان سیاسی مقیم خارج از کشور در خصوص حمایت از امام خمینی(ره) و جنبش مردم ایران نامه نوشته بود.
این چهره فعال سیاسی برای رسیدن به اهداف خود و پیروزی بر رژیم پهلوی در ۱۳۵۴ خورشیدی برای ارتباط با نیروهای خارج از کشور به آمریکا و چند کشور اروپایی و منطقه سفر کرد اما بعد از بازگشت به کشور در اواخر این سال بار دیگر به همراه آیت‌الله سیدمحمود طالقانی، آیت‌الله مهدوی کنی و شماری دیگر از مبارزان بازداشت و به زندان انداخته شد و این بار مدت بازداشت وی طولانی شد. سرانجام آیت الله هاشمی رفسنجانی پس از سه سال تحمل بدترین رفتارها در زندان های قزل قلعه؛ اوین؛ قزل حصار، قصر و کمیته مشترک ضد خرابکاری در آذر ۱۳۵۷ خورشیدی از زندان آزاد و به دریای خروشان ملت در راهپیمایی های شورانگیز پیوست.
مسوولیت های مهم پیش از پیروزی انقلاب
یکی از نخستین مسوولیت های رسمی آیت الله هاشمی رفسنجانی پیش از پیروزی انقلاب عضویت در شورای انقلاب بود و بعد از این مقام دوباره به انتخاب امام(ره) تنها روحانی عضو هیات حل مشکل سوخت کشور شد. همچنین از دیگر مسوولیت های وی در روزهای پیش از پیروزی انقلاب عضویت در هیات استقبال از امام(ره) و مدیریت تحصن روحانیون در مسجد دانشگاه تهران بود.
ورود به عرصه فرهنگی و نویسندگی
این چهره تاثیرگذار انقلابی در ایران علاوه بر فعالیت های سیاسی به کار تحقیق و نوشتن هم می پرداخت و در این عرصه توانست علاوه بر انتشار نشریه مکتب تشیع چندین کتاب مهم از خود بر جای بگذارد. از جمله این آثار می توان به کتاب درباره زندگی امیرکبیر اشاره کرد. محمد مصدق با ارسال پیام از اقدام ایشان برای نوشتن این کتاب تشکر و از تلاش‌های وی در این زمینه تقدیر کرد.
باید گفت آیت الله هاشمی رفسنجانی در آن دوران به خوبی درک کرده بود که درمان بسیاری از دردها، آگاهی عمومی جامعه و به ویژه خواص از برنامه های مشترک استعمار و استبداد برای بسط بستر جهل و اشاعه خرافات و فراگیری بی خبری است. علاوه بر خلق اثری به نام امیرکبیر، ترجمه سرگذشت فلسطین را هم به پایان رساند. امام خمینی(ره) خواندن این ۲ اثر را به مراجع، علما و طلبه های حوزه های علمیه توصیه می کرد و محمد مصدق با بیان این جمله که از کتاب سرگذشت فلسطین بسیار استفاده کردم و حیفم آمد که این کتاب در گوشه ای بماند و مورد استفاده قرار نگیرد.
سرگذشت فلسطین پس از انتشار مورد استقبال وسیع مخاطبان قرار گرفت، ایشان در خصوص مقدمه این کتاب اظهار می دارد: مقدمه را خودم نوشتم که خیلی تند بود؛ چون آن موقع مساله استعمار جزو مهمترین مساله مبارزان بود... چاپ اول آن فورا تمام شد. البته چون نشریه «مکتب تشیع» را منتشر می‌کردم در سراسر کشور نماینده داشتم. بودجه اندکی برای آن فراهم کردم که خوشبختانه در تیراژهای آن روز مقدار زیادی فروش رفت و ما توانستیم هزینه آن را جبران کنیم.
در این پژوهش، نویسنده می کوشد تا بحران کنونی خاورمیانه عربی، به ویژه کشمکش اعراب و رژیم صهیونیستی را ریشه یابی و تبیین کند. به این منظور، تحولات سیاسی این منطقه در اواخر سده ۱۹ و اوایل سده ۲۰ بررسی کرد و طی آن به ظهور جنبش صهیونیسم و طرح بازگشت یهودیان به فلسطین، همچنین آغاز جنبش ناسیونالیسم عرب می پردازد.
از وی آثار قرآنی بی بدیل و ماندگاری هم به یادگار مانده است. کتاب ۲۱ جلدی «تفسیر راهنما» و اثر بی‌مانند و ۳۳ جلدی «فرهنگ قرآن» ماحصل یادداشت‌های زندان اوین ایشان است که از دی ۱۳۵۴ خورشیدی تا پیروزی انقلاب این آثار را به رسته تحریر درآورد. وی در خصوص شیوه نگارش این آثار گفته بود: آیات قرآن را از آغاز یکایک مطالعه می‌کردم و نکته‌های قابل استفاده را در فیش‌های کوتاه و گویا، یادداشت می‌کردم و در کنار همان جمله‌های کوتاه، نمایه‌سازی هم می‌کردم تا بعدها تفکیک اطلاعات بدست آمده به سرعت و راحتی انجام گیرد و هر موضوعی جایگاه خود را در تدوین نهایی پیدا کند.»
آیت الله رفسنجانی در طول حیات پربارش کتاب های متعدد دیگری را نیز به رشته تحریر درآورد و بدین ترتیب دغدغه های فرهنگی، تاریخی و اجتماعی خود را در قالب آثار مکتوبش بیان می کرد. وی که مجموعه خاطرات روزانه خود را نیز منتشر می ساخت، دوران مبارزه را برای عنوان کتاب خاطرات پیش از پیروزی انقلاب خود برگزید. برخی مطالب این کتاب، برای آشنایی با دیدگاه‌های او بسیار مفید است. به عنوان نمونه ازخودگذشتگی و جانفشانی وی، نسبت به امام خمینی (ره) و افکار و شیفتگی اش نسبت به نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران از جمله این موارد است. از دیگر آثار برجای مانده از وی می توان به ارزش ها و مکتب ها، انقلاب یا بعثت جدید، آشنایی با تمدن و فرهنگ اسلامی، جهان در عصر بعثت و آزاداندیشی اسلامی، روشنفکری دینی اشاره کرد.
حفظ تمامیت ارضی مهم ترین دغدغه آیت الله هاشمی رفسنجانی در جنگ تحمیلی
آیت الله هاشمی رفسنجانی یکی از موثرترین فرماندهان جنگ تحمیلی به شمار می رفت که با تصمیم گیری های درست و به موقع خود همواره مورد توجه امام راحل قرار داشت تا جایی که توانست با حکم بنیانگذار انقلاب اسلامی، فرماندهی جنگ را در دست بگیرد. آیت الله هاشمی رفسنجانی به چیزی جز «دفع تجاوز دشمن» و «حفظ تمامیت ارضی» ایران فکر نمی کرد و چاره کار را دمیدن روح ایستادگی در ملت ایران و بکارگیری توان نیروهای مسلح علیه قوای ارتش متجاوز بعثی می دانست و در تبیین دیدگاه امام خمینی(ره) برای سازماندهی یک «دفاع مردمی» تلاش و کوشش بسیاری کرد. نام این روحانی برجسته همواره با واژه مبارزه پیوند خورده و یادآور مجاهدت و تلاش در دستیابی به سرمنزل مقصود است.
این مبارز انقلابی از تاثیرگذارترین خطیبان نماز جمعه نیز بود که اندیشه دفاعی اسلام را برای مردم در خطبه های تحلیلی نماز جمعه تبیین می کرد و مردم را تشویق به حضور داوطلبانه در میدان های دفاع از کشور می کرد. اقدامات و تاثیرگذاری وی تا اندازه ای بود که وی به عنوان یکی از نمایندگان امام(ره) در شورای عالی دفاع برگزیده شد. همچنین به دلیل نقش وی در هماهنگی نیروها و اتحاد میان نیروها سپاه و ارتش امام (ره) طی حکمی در ۳۰ بهمن ۱۳۶۲خورشیدی وی را به عنوان فرمانده عملیات های موسوم به والفجر و در واقع فرماندهی جنگ منصوب کرد. با صدور این حکم، آیت الله هاشمی رفسنجانی قرارگاه خاتم الانبیاء را تشکیل داد و بدین ترتیب حضور بیشتری در مناطق عملیاتی یافت.
با گسترش جنگ و فراگیر شدن آن در حمله به شهرها و توسعه جنگ شیمیایی و افزایش حملات عراق به بنادر نفتی ایران و نفتکش ها در خلیج فارس، امام خمینی در ۱۲ خرداد ۱۳۶۷ آیت الله هاشمی رفسنجانی را به سمت «جانشین فرمانده کل قوا» با تمام اختیارات منصوب کرد تا ایشان بتواند تمامی امکانات دولت و نیروهای مسلح را در مقابله با ارتش بعثی عراق بکار گیرد که ایشان هم نخست وزیر را به عنوان رییس ستاد فرماندهی کل قوا و برخی از وزرا و فرماندهان جنگ را در مسوولیت های ستاد فرماندهی کل قوا بکار گرفت.
مهمترین نقش آیت الله هاشمی رفسنجانی را باید در خاتمه دادن به جنگ تحمیلی در ۱۳۶۷ خورشیدی دانست. آیت الله هاشمی رفسنجانی پس از انتصاب به عنوان جانشین فرمانده کل قوا با سنجیدن تمام زوایای موجود و برآورد خسارت های انسانی و اقتصادی که در طول هشت سال جنگ تحمیلی بر ملت ایران تحمیل شده بود و همچنین تحلیل این موضوع که تداوم این جنگ فرسایشی، نتیجه ای جز کاهش اقتدار جهان اسلام نخواهد داشت، پیشنهاد پذیرش صلح و پایان بخشیدن به جنگ را به امام خمینی(ره) ارایه کرد که در نهایت با پذیرش قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت سازمان ملل به جنگ تحمیلی پایان داده شد.
در حقیقت این مبارز انقلابی در بحران ها و روزهای سخت انقلاب همواره در میان سیاست مداران حضور داشت و در دوره جنگ تحمیلی که برخی منتظر سقوط نظام اسلامی بودند، توانست با درایت و تیزبینی یاری بخش نظام و امام خمینی(ره) باشد.
سیدرضا صالحی امیری استاد دانشگاه در یادداشتی نوشت: شاخصه‌های مدیریت و برنامه‌ریزی استراتژیک عبارت است از: تمرکز بر مسایل و اقدامات اساسی، آگاهی از محیط در حال تغییر، توان بالقوه، شناسایی فرصت‌ها و تهدیدات، آمادگی برای ایجاد تغییرات، تعیین واقع‌بینانه اهداف، دسترسی به اطلاعات، توسعه ارتباطات، ترسیم نقشه راه و انسجام در فعالیت‌ها. یک مدیر استراتژیست وظیفه تعیین اقدام‌هایی را دارد که احتمال دستیابی به اهداف پیش‌بینی شده در زمان‌های مقرر را میسر می‌سازد. از این منظر با تعمق در آرا، عقاید، رفتار، گفتار و عملکرد مدیریتی آیت‌الله هاشمی می‌توان دریافت که ایشان الگوی تمام‌عیار مدیریت استراتژیک در ایران معاصر بوده‌اند.
بازسازی کشور و رونق اقتصادی مهم ترین دغدغه دوران ریاست جمهوری
آیت الله هاشمی در ۱۳۶۸خورشیدی در انتخابات ریاست جمهوری پیروز شد در این دوره، وی تلاش های فراوانی برای بهبود شرایط کشور پس از جنگ تحمیلی کرد و به منظور بهبود وضعیت مردم برنامه های بسیاری تدوین کرد و در دستور کار کابینه خویش قرار داد و در پایان دوران ریاست جمهوری به بسیاری از اهداف تعیین شده دست یافت. آیت الله خامنه ای یکم شهریور ۱۳۶۸ در مورد ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی فرمودند: هاشمی؛ شناخته شده برای دنیا و صحنه انقلاب و سازندگی است. امروز، بحمدالله کشور ما رییس جمهوری دارد که جزء چهره‌های شناخته شده ـ هم برای مردم ما و هم برای دنیا و هم در صحنه انقلاب و سازندگی و هم در صحنه سیاسی و امور دینی ـ می‌باشد. مردم، مسؤولان خدمتگزار خودشان را امتحان کرده‌اند. این، برای همه یک وظیفه است که از رییس جمهوری و دولتی که با او همکاری خواهد کرد و مجلس به آن رأی خواهد داد، حمایت کنند. مبادا اشخاصی در گوشه و کنار پیدا بشوند و از کاهی کوه بسازند و اگر دیدند کاری در بلندمدت قابل اصلاح است، ولی در مدت کوتاهی اصلاح نشد، مورد انتقاد قرار دهند. باید زبانی و عملی و مالی و با هر وسیله‌ای که می‌شود، دولت و مسؤولان را کمک و حمایت بکنند.
چهار سال بعد در ۱۳۷۲خورشیدی وی توانست بار دیگر به ریاست جمهوری برسد و در این دوره به لقب «سردار سازندگی» دست یافت. این متفکر برجسته همواره با دوراندیشی به حل مشکل های کشور می پرداخت و هرگز از راه و روش، تدبیر و حمایت از امام و رهبری دست بر نداشت. مهم ترین دغدغه و نگرانی او بازسازی کشور و رونق اقتصادی بود به طوری که در بخشی از خاطراتش آمده است: «به وزرا گفتم اولویت شما این است که کارهایتان را خوب انجام دهید. مایل نبودم که وقت شان را در کارهای بیهوده صرف کنند. مدیران را با همین آهنگ وارد کار کرده بودم. دوره جنگ و دوران انقلاب ما را عقب انداخته بود و بایستی با سرعت کار کنیم تا کمبودهای واقعی کشور را جبران نماییم و با تاکیدان من آهنگ سازندگی در کشور جدی گرفته شد.»
سرانجام این چهره مطرح سیاسی در ۱۹ دی ۱۳۹۵ خورشیدی پس از سال ها مبارزه و دفاع از آرمان های انقلاب اسلامی دیده از جهان فروبست.