به گزارش ایرنا اوایل آذر امسال رودخانه شاهرود بیرجند به جریان افتاد در حالی که بارش باران یا برفی رخ نداده بود؛ موضوعی که تعجب اهالی روستاهای مجاور رودخانه اعم از سیوجان، تقاب و معصوم آباد شهرستان خوسف را برانگیخت.
حدس و گمان‌ها ابتدا حاکی از این بود که شاید بارندگی‌های خفیف شبانه در شهرستان‌های بیرجند یا سربیشه عامل ایجاد جریان رودخانه شده است اما روزها از پی هم می‌گذشت در حالی که هوا صاف بود و رودخانه شاهرود در جریان!
دیری نپایید که تشکیل کف‌های سفید چون ابر در مسیر آبشاری رودخانه نظر همه را به خود جلب کرد و شک عده‌ای از اهالی که می‌گفتند آب رودخانه همان پساب تصفیه خانه فاضلاب بیرجند است به یقین تبدیل شد؛ موضوعی که از آن زمان تاکنون به یکی از دغدغه‌های مردم این مناطق تبدیل شده است.
رودخانه شاهرود از ورودی روستاهای سیوجان، تقاب، معصوم آباد، کوشه، مهدیه و چند روستای دیگر عبور می‌کند لذا این محل طی روز مسیر تردد عده زیادی از اهالی روستاها حتی دام آنهاست.
این موضوع سبب شد دهیاران و اعضای شوراهای اسلامی چند مکاتبه با دستگاه‌های ذیربط و دادستانی شهرستان خوسف داشته باشند تا هرچه سریعتر نسبت به رفع این معضل اقدام شود.
رودخانه شاهرود که سرمنشا آن از شهرستان سربیشه است پس از عبور از بیرجند و پیوستن مسیل‌های اطراف به خوسف می‌رسد، زمان بارندگی‌های شدید آب در آن روان می‌شود و پس از عبور از شهر خوسف و بخشی از دشت فدشک به جنگل بی‌آب و علف نَخاب و در ادامه به کویر شهداد می‌ریزد.
تصفیه خانه فاضلاب شهر بیرجند نیز با ظرفیت ۱۲۰ لیتر بر ثانیه سال ۸۴ در زمینی به مساحت ۶۰ هکتار در فاصله ۹ کیلومتری غرب این شهر به روش برکه تثبیت از نوع بی‌هوازی طراحی و اجرا شد.
یک دهه پیش استفاده از پساب تصفیه خانه فاضلاب بیرجند در مصارف کشاورزی یکی از مهم‌ترین اهداف تصفیه‌خانه این شهر بود که این اقدام با نظارت دستگاه‌هایی مانند محیط زیست و مرکز بهداشت طی قراردادی به شرکت آب منطقه‌ای برای تحویل به کشاورزان واگذار شد اما اکنون حدود ۲ ماه است که پساب از دسترس کشاورزان یا بخش خصوصی خارج و در رودخانه رهاسازی شده است.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی چندی پیش در پاسخ به این نگرانی‌ها گفت: پساب فاضلاب را رهاسازی می‌کنیم تا دشت تشنه بیرجند به حالت اولیه برگردد.
احمد قندهاری در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اولویت نخست این شرکت را تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی عنوان کرد و افزود: پساب خروجی فاضلاب بیرجند استاندارد است و هیچ‌گونه آلودگی از این بابت محیط زیست را تهدید نمی‌کند.
وی بیان کرد: از نظر وزارت نیرو پساب فاضلاب، آب جدیدی نیست که مصرف جدیدی برای آن ایجاد کنیم مگر در شرایط خاص، بلکه باید پساب مستقیم به منابع آب زیرزمینی تغذیه شود.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی با بیان اینکه رودخانه شاهرود یکی از بهترین رودخانه‌ها برای تغذیه سفره‌های زیرزمینی است تصریح کرد: تمامی پساب فاضلاب تصفیه خانه بیرجند در کمتر از ۱۰ کیلومتر در حوالی روستای سیوجان به منابع آب زیرزمینی نفوذ می‌کند.
اظهارات مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی سبب شد تا حدودی وضعیت آرام و از نگرانی اهالی روستاها کاسته شود اما ۱۰ دی ماه جاری با شیوع آنفلوآنزای فوق حاد پرندگان پس از ۶ سال در استان خراسان جنوبی، شایعاتی درخصوص اینکه رهاسازی پساب فاضلاب در مسیر رودخانه منشا این بیماری در مرغداری‌های استان بوده، خبرساز شد و بار دیگر نگرانی‌ها در این خصوص افزایش یافت.
مدیرکل دامپزشکی خراسان جنوبی ۱۳ دی ماه گفت: با توجه به نمونه‌برداری آنفلوآنزای فوق حاد پرندگان از یک واحد مرغداری تخمگذار که تلفات سنگینی داشت، پاسخ آزمایش‌ها مثبت اعلام شده است.
محمد اصغرزاده افزود: اواسط هفته گذشته تلفات غیر متعارف در یکی از واحدهای تخمگذار استان گزارش شد که بلافاصله تیم‌های دامپزشکی نسبت به آزمایش و نمونه‌برداری اقدام کردند.
وی گفت: مورد آنفلوآنزای پرندگان در این نمونه‌ها تایید شد اما قبل از تایید آزمایش‌ها تمامی محصولات این واحد توسط دامپزشکی توقیف و معدوم شده است.
مدیرکل دامپزشکی خراسان جنوبی اظهار داشت: فاضلاب، پرنده‌های مهاجر و آزاد منطقه همچون کبوتر و کبک عوامل مورد بررسی در این تلفات غیر متعارف است که در صورت دستیابی به نتیجه مشخص، اطلاع‌رسانی خواهد شد.
معاون سلامت اداره کل دامپزشکی خراسان جنوبی هم ضمن اطمینان دادن به مردم برای اینکه مرغ و تخم مرغ موجود در بازار سالم است، گفت: پرندگان مهاجر می‌توانند عامل اصلی انتشار ویروس آنفلوآنزای فوق حاد از جایی به جایی دیگر در کنار عوامل انسانی باشند.
محمدعلی بخشی افزود: تصفیه خانه فاضلاب بیرجند با ایجاد رودخانه‌ای در منطقه، خطری بالقوه برای انتقال بیماری از پرندگان مهاجر به پرندگان وحشی بومی و از آنها به واحدهای پرورشی است.
وی با بیان اینکه علت اصلی این ابتلا توسط کارشناسان دامپزشکی در حال بررسی است اظهار داشت: به محض رسیدن به نتیجه مشخص، اطلاع‌رسانی کامل انجام خواهد شد.
این پایان ماجرا نبود و هفته گذشته با کاهش دما و سردی هوا مسیر رودخانه شاهرود که پساب در جریان است در ورودی روستاهای تقاب و معصوم آباد یخ زد و مشکلاتی را برای تردد اهالی ایجاد کرد.
مسوولان چه می‌گویند؟
مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان جنوبی گفت: وظیفه محیط زیست درخصوص فاضلاب و پساب آن، پایش و بررسی استاندارد بودن تصفیه خانه فاضلاب است که آیا پارامترهای خروجی فاضلاب، تصفیه شده هست یا خیر.
حسن اکبری افزود: از آنجا که سیستم تصفیه خانه کنونی بیرجند از نوع برکه تثبیت بوده و روشی است که برای ظرفیت‌های پایین پاسخگو است لذا وقتی ظرفیت فاضلاب بالا می‌رود می‌تواند نوساناتی داشته باشد.
وی بیان کرد: درخصوص این مساله حساسیت داریم و مکاتبات متعددی با شرکت آب منطقه‌ای و شرکت آب و فاضلاب داشته‌ایم بنابراین آنچه در رودخانه شاهرود رهاسازی شده پساب فاضلاب تصفیه شده است و بیشتر پارامترها برای کاربری کشاورزی منتها گونه‌های غیرمثمر استاندارد است.
مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان جنوبی گفت: این پساب فاضلاب اگر در مسیری رهاسازی شود که محل دسترسی انسان، حیوان یا پرنده باشد یا تردد انجام شود مناسب نیست که در این خصوص مکاتباتی انجام شده که یا تصفیه بیشتر شود یا محیط پذیره تغییر کند.
وی اظهار داشت: در شرایط کنونی که ویروس کرونا شیوع دارد پساب فاضلاب در مسیری حرکت می‌کند که دسترسی انسان، دام و پرندگان زیاد است لذا احتیاط ایجاب می‌کند رهاسازی انجام نشود یا تصفیه فاضلاب به حدی بالا برود که پارامترها برای همه محیط‌ها کاملا استاندارد باشد.
اکبری عنوان کرد: در این خصوص مکاتباتی با دستگاه‌های مربوطه انجام شده البته محدودیت‌هایی نیز وجود دارد و شاید گزینه‌های متنوع در اختیار ندارند از طرفی تصفیه خانه جدید بیرجند که سیستم لجن فعال و پیشرفته دارد به زودی به اتمام خواهد رسید که با راه‌اندازی آن فاضلاب به روش‌های دقیق‌تری تصفیه و بخشی از دغدغه‌ها رفع خواهد شد.
وی گفت: وقتی فاضلاب تصفیه شده خارج می‌شود از قبل کاربری مناسبی برای آن تعریف نشده است و می‌شد برای آبیاری فضای سبز غیرمثمر یا صنایع آب‌بر استفاده کرد لذا در نتیجه فاضلاب در رودخانه رهاسازی می‌شود.
مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان جنوبی گفت: در بررسی‌هایی که انجام دادیم در ارتباط با پساب تصفیه خانه بیرجند نوساناتی دیدیم که ما را در ارتباط با رهاسازی در مسیر رودخانه نگران می‌کند.
وی در ارتباط با شائبه شیوع بیماری آنفلوآنزای فوق حاد پرندگان به دلیل رهاسازی پساب در مسیر رودخانه اظهار داشت: در ارتباط با انتقال بیماری باید تابع نظرات تخصصی دستگاه‌های ذیربط باشیم اما نظر ما بر این است که خراسان جنوبی پهنه‌های آبی زیادی ندارد لذا میزان ورودی پرندگان مهاجر به استان نسبت به استان‌های دیگر بسیار کم است.
اکبری تصریح کرد: در محدوده‌ای که پساب فاضلاب بیرجند رهاسازی می‌شود تراکم پرندگان مهاجر را نداریم و شاید در این مدت فقط ۲ قطعه پرنده دیده باشیم.
وی گفت: این در حالی است که در مکان‌های دیگر از جمله سد رزه درمیان، مزارع قرقابی نهبندان، دهسلم یا سرایان، تالاب کجی نمکزار، دشت بشرویه و سد فرخی قاین حتی در مسیرهای غرقابی پرنده مهاجر داریم بنابراین به طور ۱۰۰ درصد نمی‌توانیم رد کنیم که عامل انتقال پرندگان مهاجر نبوده است اما دلایل مستند هم در دسترس نداریم.
مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان جنوبی با بیان اینکه انتقال بیماری به ویژه آنفلوآنزا بسیار حساس است و بخشی به مراقبت مرغدار برمی‌گردد گفت: مشاهده کردیم وقتی مرغ تلف می‌شود لاشه آن را به بیرون واحد یا کشتارگاه پرت می‌کنند که این بسیار خطرناک است.
وی ادامه داد: این موضوع سبب می‌شود پرندگانی مانند عقاب از لاشه این پرنده استفاده و بیماری را به حیات وحش هم منتقل کنند؛ حتی مواد خوراکی و نهاده‌ها خیلی مهم است که مرغدار باید از کوچکترین ریخت و پاش در اطراف محیط خودداری کند.
لزوم استفاده از آب‌های غیرمتعارف در بخش کشاورزی
رییس پردیس کشاورزی، منابع طبیعی و محیط زیست دانشگاه بیرجند هم گفت: اگر فاضلاب رهاسازی شده به صورت خام و تصفیه نشده باشد مغایر با بحث‌های محیط زیستی است اما رهاسازی پساب تصفیه شده مشکلی ایجاد نمی‌کند چون در پایین دست قابل استفاده بوده همچنین به آب‌های زیرزمینی نفوذ می‌کند در حالی که هیچ گونه آلودگی نخواهد داشت.
علی شهیدی افزود: در سالیان اخیر پدیده تغییر اقلیم و خشکسالی را داشتیم، اکنون نیز زمستان سرد بدون بارش را پشت سر می‌گذاریم به این معنا که داخل خشکسالی هستیم.
وی با بیان اینکه منابع آب زیرزمینی استان روز به روز در حال کاهش است اظهار داشت: این در حالی است که جمعیت در حال افزایش است و این جمعیت زیاد نیاز به آب تازه بیشتری دارند.
عضو هیات علمی دانشگاه بیرجند گفت: از دیدگاه دیگر جمعیت اضافه‌تر همچنان فاضلاب تولید می‌کنند پس در شرایطی که آب سازه‌ها کاهش یافته و جمعیت در حال افزایش است هیچ راهکاری دیگری به غیر از استفاده از آب‌های نامتعارف در منطقه خشکی مانند بیرجند نداریم که یکی از آنها استفاده از پساب تصفیه‌خانه‌های فاضلاب است.
وی فراهم کردن آب ارزان و دائمی در بخش کشاورزی را یکی از مزایای استفاده از پساب فاضلاب عنوان کرد و گفت: کاهش هزینه‌های تصفیه، آزادسازی بخشی از منابع آب با کیفیت خوب در سایر مصارف از دیگر مزایا است که می‌توان چاه‌های کشاورزی را جایگزین آب شرب و از پساب برای کشاورزی استفاده کرد.
شهیدی با اشاره به کاهش مصرف کودهای شیمیایی و اثر زیست محیطی آنها در صورت استفاده از فاضلاب در بخش کشاورزی افزود: پساب فاضلاب یک نوع آب مغذی است که می‌تواند گیاه را تغذیه کند لذا با استفاده از پساب، مصرف کودهای شیمیایی و اثرات زیست محیطی آن به مرور کاهش می‌یابد.
وی کاهش اثرات زیست محیطی دفع پساب‌ها به منابع آبی را از دیگر مزایا دانست و عنوان کرد: اگر پساب تصفیه و در بخش کشاورزی مصرف شود به نفع همه خواهد بود.
رییس پردیس کشاورزی، منابع طبیعی و محیط زیست دانشگاه بیرجند اظهار داشت: اجرای فاز یک طرح تجمیع فاضلاب بیرجند از سال ۱۳۷۴ به روش تصفیه برکه تثبیت بیولوژیک آغاز شد.
وی گفت: اشکالی که این روش دارد این است که بیرجند منطقه خشک است و ۲ هزار و ۷۰۰ میلیمتر تبخیر سالانه دارد لذا این برکه‌ها با اتمسفر در تماس بوده و تبخیر می‌شود لذا این روش شاید به درد بیرجند نخورد که تبخیر بالایی دارد.
شهیدی بیان کرد: از طرفی بار حجمی که اکنون به شبکه تصفیه فاضلاب تزریق می‌شود فعلا بیشتر از حد مجاز است که سیستم توانایی تصفیه داشته باشد لذا نمی‌تواند به خوبی فاضلاب را تصفیه کند که امید است با کلید خوردن فاز دوم شبکه تصفیه خانه فاضلاب این مشکل حل شود.
وی گفت: اگر استانداردهای لازم در پساب خروجی تصفیه خانه رعایت شده است برای انسان، دام، پرنده و در مجموع رعایت بهداشت عمومی است لذا نباید نگران بود اما اگر استاندارد لازم را ندارد باید منتظر باشیم فاز دوم تصفیه خانه وارد مدار شود بعد پساب را رهاسازی کنیم.
عضو هیات علمی دانشگاه بیرجند عنوان کرد: هفته‌های اخیر در نشستی که با مسوولان شرکت آب منطقه‌ای استان داشتیم مقرر شد از پساب تصفیه شده فاضلاب برای کارهای تحقیقاتی دانشکده از جمله گیاه‌های علوفه‌ای، خوراک دام یا سایر موارد استفاده کنیم.
وی گفت: در این خصوص گروه پژوهشی استفاده از آب‌های نامتعارف در حال تشکیل است تا با استفاده از آب شیرین فاضلاب و تلفیق آن با آب شور دانشکده، آب مناسبی برای کشت و کار داشته باشیم که مکاتبات لازم در این خصوص انجام شده است.
الگوی کشت برای استفاده از پساب ارائه شد
معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی هم گفت: برای استفاده از پساب تصفیه خانه بیرجند از ۱۰ سال پیش الگوی کشت ارائه شد و اکنون نیز الگوی جدید ارائه شده است.
محمدرضا اکبری افزود: پساب در الگوی کشت گیاهان غیرمثمر مانند چوب، گندم، جو و ارزن به عنوان بذر و نه در چرخه مصرف می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد.
وی بیان کرد: در این خصوص برنامه ما ایجاد توتستان غیرمثمر با هدف نوغان‌داری برای پرورش کرم ابریشم است که در این زمینه حدود ۲۰۰ هکتار پیش بینی شده و به زودی از پساب برای کاشت توتستان استفاده خواهد شد.
معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی در ارتباط با دلیل رهاسازی فاضلاب در مسیر رودخانه عنوان کرد: در گذشته از پساب فاضلاب برای کشت محصول بذر، توسط یک شرکت خصوصی برای تولید علوفه یا بذور گیاهان استفاده می‌شد همچنین کشاورزان نیز از این محل منتفع می‌شدند که اکنون آب از دست کشاورزان خارج شده است.
وی گفت: از طرفی برخی مناطق شهر بیرجند به شبکه فاضلاب افزوده شده و حجم پساب بالا رفته است پس در آینده نزدیک جهاد کشاورزی با همکاری دستگاه‌های مربوطه در مصارف مختلف از پساب بهره‌مند خواهد شد که اولویت با نوغان‌داری است.
اکبری افزود: تاکنون چندین شرکت زیر نظر جهاد کشاورزی اعلام آمادگی کرده‌اند که زمین باید واگذار و انتقال آب به منطقه انجام شود که از این طریق شاهد توسعه صنایع دستی مرتبط با ابریشم خواهیم بود.
رییس مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی خراسان جنوبی هم گفت: در مناطق شرقی ایران که با کمبود منابع آبی مواجه هستیم و آب شرب وارد چرخه فاضلاب می‌شود باید نهایت استفاده را از این منبع آبی داشته باشیم.
علیرضا مقری افزود: کیفیت پساب فاضلاب از نظر شوری، آب بسیار مرغوبی برای کشاورزی است از طرفی دشت‌های استان بشدت بیلان منفی دارند در حالی که در شهرهای بزرک یا کشورهای خارجی از این آب استفاده‌های متعدد می‌شود.
وی بیان کرد: درخصوص نتیجه رهاسازی پساب فاضلاب بیرجند باید اقدامات بیشتری انجام شود؛ اینکه صورت مساله را پاک کنیم و گفته شود فاضلاب در کویر تخلیه شود کار درستی نیست چون با کمبود منابع آبی مواجه‌ایم.
رییس مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی خراسان جنوبی اظهار داشت: در صورتی که ادارات مربوطه حداقل استانداردهای لازم را برای پساب فاضلاب انجام می‌دهند باید از این آب در بخش کشاورزی استفاده شود و دستگاه‌های نظارتی نیز در این خصوص نظارت داشته باشند تا استانداردها رعایت شود.
وی گفت: اشخاص یا دستگاه‌هایی که متاضی استفاده از پساب فاضلاب هستند باید تعهد بدهند که از این آب برای محصولات تولیدی سالم و ترجیحا غیرمثمر استفاده کنند.
مقری افزود: قرار شده از پنج حلقه چاه کشاورزی فعال در مرکز تحقیقات محمدیه یک حلقه جایگزین پساب شود اما چون تصمیم بر اموال منقول و غیرمنتقول در اختیار استان نیست موضوع را به مرکز ارجاع داده‌ایم که اگر به نتیجه برسد طرح اجرایی خواهد شد.
وی گفت: فضای مرکز تحقیقات آموزشی - تحقیقاتی است لذا برای تولید بذور حتی آبیاری درختان غیرمثمر مانند کاج که به دلیل کمبود آبی بخشی از آنها در حال خشک شدن است، استفاده خواهد شد.
وی افزود: پساب فاضلاب از جلوی مرکز تحقیقات کشاورزی عبور می‌کرد که کارکنان با اکراه از آن عبور می‌کردند لذا در بازدیدی که استاندار از دستاوردهای مرکز داشتند در بازدید از این محل نیز مقرر شد پل احداث و مشکل رفع شود.
تصمیمات جدید کمیته مدیریت منابع آب استان
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی نیز گفت: هفته اخیر کمیته مدیریت منابع آب استان را با حضور دستگاه‌های متولی برگزار کردیم که تصمیمات خوبی گرفته شد.
احمد قندهاری با بیان اینکه ارتباطی بین پساب فاضلاب و آنفلوآنزای فوق حاد پرندگان در استان وجود ندارد افزود: پساب از حالت استفاده غیرمجاز خارج شده و اکنون هیچ فردی برای کشاورزی یا هر اقدام دیگری استفاده نمی‌کند.
وی اظهار داشت: پساب فاضلاب در مسیر رودخانه رهاسازی شده است و درخصوص کیفیت پساب مقرر شد شرکت آب منطقه‌ای و محیط زیست مجدد بررسی کنند که براساس گزارشات رسیده این پساب برای خیلی از مصارف مطلوب است.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی گفت: از آنجا که پساب از برخی تقاطع عرضی جاده‌های روستایی عبور می‌کرد با لوله‌گذاری مسیر، نسبت به حذف آن از آبنماها اقدام می‌کنیم.
وی ادامه داد: مسیر جاده در حال شکاف و لوله‌گذاری است و به‌زودی تمامی مسیرهایی که پساب فاضلاب به طور مستقیم در مسیر تردد و دسترسی بود، رفع خواهد شد.
قندهاری گفت: مکاتباتی با تمامی بهره‌برداران عمده آب شرب و صنعتی در محدوده خط انتقال از قبیل کویر تایر، شهرک صنعتی و مرکز تحقیقات کشاورزی انجام شده است تا درخصوص آبیاری فضای سبز یا درختان غیرمثمر از پساب استفاده کنند.
وی عنوان کرد: آزمایشاتی که توسط شرکت آب منطقه‌ای انجام شده نشان از استاندارد بودن پساب است البته تصفیه فاضلاب توسط شرکت آب و فاضلاب استان انجام شده و در اختیار شرکت آب منطقه‌ای قرار می‌گیرد.