به گزارش خبرنگار ایرنا از مسکو، نشریات و مطبوعات در روسیه و توسعه آن باتوجه به نقش رسانه ها در اطلاع رسانی و سیاست گذاری خبری مورد توجه دولت روسیه قرار دارد و قوانینی برای جلوگیری از استفاده از نشریات و روزنامه های روسی برای اهداف کشورهای دیگر و علیه منافع روسیه اعمال شده است.
رسیدگی به مسائل و مشکلات رسانه های روسیه و تعیین خط و مشی برای فعالیت انها و پیشنهاد طرح های قانونی برای کنترل فعالیت رسانه ها و مطبوعات برعهده سازمان فدرال نظارت بر ارتباطات جمعی روسیه موسوم به «روس کوم نادزور» است که در کابینه دولت این کشور حضور دارد.
تاریخچه مطبوعات روسیه
مبدأ و سرآغاز رسمی تاریخ مطبوعات روسیه به دوره پتر کبیر امپراتور روسیه برمی گردد که نیاز به وجود نشریات برای اطلاع رسانی در مورد رویدادهای مهم روسیه آن زمان را امری بسیار مهم می دانست و برای این منظور خود شخصا برنامه ریزی کرد.
پتر کبیر که سفرهایی به اروپا داشته و ازجمله برای گذراندن دوره های ساخت کشتی های بادبانی که در سه قرن پیش نیروی دریایی قدرت های دریایی بزرگ همچون اسپانیا، انگلیس و سوئد را تشکیل می داد به هلند رفت و سعی کرد پیشرفت های کشورهای اروپایی را الگوی برای توسعه و ترقی کشور خود قرار دهد.
انتشار روزنامه و نشریات نیز یکی از این پیشرفت ها بود که توجه پتر الکسویچ رومانف امپراتور جوان روسیه را به خود جلب کرد.
در تاریخ آمده است: نخستین نشریه در روسیه به نام روزنامه ودوموستی با تیراژ یکهزار روزنامه، روز ۱۳ ماه ژانویه سال ۱۷۰۳ میلادی منتشر شد. جالب اینجاست که سردبیر این روزنامه پتر کبیر امپراتور روسیه بود.
پتر کبیر به موازات آغاز انتشار روزنامه ودوموستی، دستور تاسیس و آغاز بکار رستوران هایی را صادر کرد و برای اینکه مردم به این رستوران ها جلب شوند در آن به حساب دولت از بازدیدکنندگان با چای و شیرینی رایگان پذیرایی می شد.
در این رستوران ها افراد ویژه ای به قرائت روزنامه ودوموستی برای مردم می پرداختند و پتر کبیر بر این باور بود که این برنامه فرصت بسیار مهمی را ایجاد می کند تا به مردم روسیه درباره اصلاحات در عرصه های گوناگون و ضرورت اجرای آن برای جامعه روسیه اطلاع رسانی شود.
براساس روایت های تاریخی روسی، نخستین چاپخانه روزنامه ودوموستی در مسکو گشایش یافت اما پس از فاصله زمانی کمی چاپخانه دوم ودوموستی در سن پترزبورگ پایتخت تازه احداث شده روسیه که به دستور پتر کبیر بنا شده بود، آغاز بکار کرد.
در سن پترزبورگ چاپخانه روزنامه ودوموستی در خانه میخاییل آوراموف رئیس اسلحه خانه این شهر دایر شد و به ابتکار این شخص، در روزنامه علاوه بر گزارش های سیاسی و آمارهای صرف، شروع به انتشار اخبر مردم به رویدادهای اجتماعی و فرهنگی شد.
از سال ۱۸۷۰ میلادی مردم روسیه می توانستند برای دریافت روزنامه اشتراک یابند و آبونمان شوند و این سیستم بشدت مورد علاقه مردم واقع شد به گونه ای که تا سال ۱۹۱۴ در روسیه بیش از ۳ هزار نشریه چاپ و منتشر می شد.
اشتراک روزنامه ها نیز در مراکز پست در سراسر روسیه انجام می گرفت و مردم با مراجعه به ادارات پست برای دریافت روزنامه مورد نظر خود برای دوره معینی به عنوان مثال شش ماه یا یک سال ثبت نام می کردند.
این وضعیت و آزادی نسبی روزنامه های روسی تا سرنگونی حکومت تزاری روسیه در سال ۱۹۱۷ و روی کار آمدن حکومت بلشویک ها ادامه داشت.
در دوره اتحاد جماهیر شوروی همه نشریات و روزنامه هایی که منتشر می شد تحت سانسور شدید قرار داشتند. روزنامه ها و نشریات فقط با اجازه کمیسیون ویژه ای حق انتشار داشتند.
در این دوره، فقط روزنامه پراودا روزنامه رسمی این کشور بود و روز پنجم ماه می نخستین روز انتشار این روزنامه به عنوان روز مطبوعات برگزار می شد.
مطبوعات روسیه در عصر معاصر
پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در ماه دسامبر سال ۱۹۹۱ میلادی، بار دیگر روز ۱۳ ماه ژانویه به عنوان روز مطبوعات تعیین شد و این تاریخ هر سال در روسیه برگزار می شود و رئیس جمهور یا نخست وزیر روسیه از روزنامه نگاران برتر تقدیر و جوایز و پاداش هایی به آنها داده می شود.
پس از فروپاشی شوروی و آغاز عصر روسیه نوین، سانسور خبری در مطبوعات این کشور از بین رفت یا به سطح بسیار پایین و ناملموسی رسید.
براساس اتطلاعات رسانه ها، بوریس یلتسین نخستین رئیس جمهوری روسیه بشدت طرفدار آزادی مطبوعات بود و بارها مخالفت خود را با سانسور اخبار و رسانه ها اعلام کرده بود.
گفته می شود یلتسین به حدی مخالف سانسور اخبار بود که حتی انتقاد از خود را حتی اگر بسیار شدید و گزنده بود تحمل می کرد و سعی داشت که روزنامه نگاران و رسانه ها دچار زحمت نشوند.
به دستور وی از سال ۱۹۹۷ هر سال در روز مطبوعات پاداش ویژه رئیس جمهوری روسیه به طرح های روزنامه نگاران جوان داده می شد.
براساس آمار موجود، در روسیه حدود ۳۳ هزار نشریه و روزنامه ثبت رسمی شده است و تا چند سال اخیر و بویژه تا پیش از بحران شیوع همه گیر کرونا رقمی نزدیک به ۲۰ میلیون نسخه انواع روزنامه ها منتشر می شد.
البته به این نکته باید اشاره شود که اوج انتشار نشریات روسیه حدود ۱۰ سال پیش بود که تعداد نشریات چاپی روسیه از مرز ۳۳ هزار نشریه فراتر رفت و این شاخص نسبت به سال ۲۰۰۰ میلادی (آغاز دوره نخست ریاست جمهوری ولادیمیر پوتین) دو برابر رشد کرده بود اما در دهه کنونی تعدادی از روزنامه ها و مجلات روسی به دلایل کاهش مخاطبان به انتشار در شبکه اینترنتی روی آورده و چاپ تعدادی از نشریات متوقف شده است.
مشکلات کنونی رسانه های روسیه
روسها معتقدند که در یک جنگ رسانه‌های با غرب قرار دارند و برخی شرکای غربی این کشور به رهبری آمریکا روس هراسی، سیاه نمایی و طرح ادعاهای بی‌اساس را با استفاده از ابزار رسانه، محور سیاست خارجی خود قرار داده‌اند.
با این وجود فعالیت رسانه‌های غربی همواره در کنار شبکه های اجتماعی همچون فیس بوک، اینستاگرام و توئیتر در روسیه قانونی بوده است و به رسانه‌هایی همچون بی‌بی‌سی، رویترز، رادیو آزادی اروپا و صدای آمریکا اجازه فعالیت آزادانه در این کشور داده شده است.
در سالیان اخیر کشورهای غربی از جمله انگلیس، فرانسه و بیش از همه آمریکا بر رسانه‌های تاثیر گذار روسیه در غرب همچون راشاتودی و اسپوتنیک به بهانه دخالت در انتخابات آمریکا یا اموری دیگر محدودیت هایی وضع کرده اند و تلاش می‌کنند برای افرادی که برای این رسانه ها کار می کنند، مشکلاتی را ایجاد کنند.
روس ها هم با اصلاح قوانین داخلی خود تلاش کردند تا بتوانند با استناد به مواد قانونی، در این جنگ رسانه‌ای هرگاه لازم بود دست به مقابله به مثل بزنند.
آغاز این روند چهار سال پیش و چند ماه پیش از انتخابات ریاست جمهوری روسیه آغاز شد زمانی که وزارت دادگستری روسیه بر اساس قانون جدید رسانه‌ای در این کشور، رادیو آزادی، صدای آمریکا و هفت رسانه وابسته به این دو رسانه آمریکایی را در فهرستی با عنوان عوامل خارجی قرار داد.
در واقع دولت روسیه با اصلاحاتی در بند ششم قانون فعالیت رسانه‌ها در روسیه که بیست و هفتم دسامبر سال ۱۹۹۱ تصویب شد، به اقدامات آینه وار خود وجهه قانونی بخشید.
قانون رسانه‌های عوامل خارجی چه می‌گوید؟
مطابق قانون جدید، رسانه‌هایی در روسیه عامل خارجی شناخته می‌شوند که خارج از روسیه مورد حمایت مالی قرار می‌گیرند.
قانون عامل خارجی شناخته شدن رسانه‌های خارجی روسیه روز پنجم آذر ماه ۱۳۹۶ با امضای ولادیمیر پوتین رئیس جمهوری روسیه اعتبار اجرایی یافت و تا امروز نیز با جدیت توسط سازمان فدرال نظارت بر ارتباطات جمعی روسیه و سایر نهادهای دولتی این کشور اجرا می شود.
رسانه‌هایی که در روسیه آنها را عامل خارجی شناخته است، موظفند در سایت خود این موضوع را قید کرده و در مورد فعالیت خود و وضع مالی به دولت روسیه گزارش بدهند.
«ماریا زاخارووا» سخنگوی وزارت خارجه روسیه پیش از تصویب این قانون و در واکنش به سختگیری‌ها علیه راشاتودی و اسپوتنیک در اروپا و آمریکا، گفته بود مسکو بزودی به فشارهایی که بر رسانه‌های روسی فعال در خارج از این کشور وارد می شود واکنش مناسب خواهد داد.
روسها معتقدند همه شرایط و خواسته‌های کشورهای غربی به رهبری واشنگتن از خبرگزاری اسپوتنیک و شبکه تلویزیونی راشاتودی با اصول آزادی بیان در این کشورها مغایرت دارد و در بسیاری از مواقع با خبرنگاران این رسانه‌ها برخوردهای گزینشی می‌شود و هدف تنها محدود کردن آزادی بیان است در حالی که غربی ها مدعی هستند این حقوق در قانون اساسی شان تضمین شده است.
دولت روسیه برای مقابله به مثل با دولت‌های غربی برای فعالیت خبرنگاران اسپوتنیک و راشاتودی به قانونی متوسل شده است که بر اساس آن خبرنگارانی (حتی روسها) که برای رسانه‌های خارجی مخالف دولت در این کشور خبر تهیه می‌کنند، عوامل خارجی(نفوذی) محسوب می‌شوند.
مطابق این لایحه قانونی، اشخاص حقیقی یا حقوقی اگر برای رسانه‌های خارجی که در روسیه عوامل خارجی شناخته شده‌اند گزارش تهیه کنند یا اینکه از خارج پول و اموال دریافت کنند، عوامل خارجی محسوب می‌شوند.
در این لایحه قانونی گفته شده است که وزارت دادگستری روسیه با هماهنگی با وزارت خارجه این کشور می‌توانند این افراد را عوامل خارجی محسوب کند.
علاوه بر آن رسانه‌هایی که به عنوان عامل خارجی شناخته شده‌اند باید قید کنند که گزارشی را که تهیه کرده‌اند توسط خبرنگار شناخته شده به عنوان عامل خارجی است و در هنگام استناد به این گزارش نیز باید در این مورد یادآوری شود.
بنظر می رسد این اقدام واکنشی به روش رسانه های غربی باشد که برای افزایش نفوذ خود در روسیه یا هر کشور دیگری، از افراد بومی و یا افرادی که در جامعه هدف زندگی کرده اند یا افرادی که در مورد جامعه هدف مطالعات و تحقیقات انجام داده اند برای انجام امور رسانه ای خود علیه آن کشور استفاده می کنند.
بر اساس این قانون، رسانه هایی در روسیه که از کمک های مالی خارجی بهره مند شوند عوامل خارجی محسوب می شوند.
ولادیمیر زاخاروف رییس اندیشکده پژوهش های سیاسی و اجتماعی روسیه معتقد است که این قانون برای اینکه کشورهای دیگر نتوانند از رسانه ها در روسیه برای ضربه زدن به این کشور و به خطر انداختن منافع آن استفاده کنند، وضع شده است و از این نظر ابزار بسیار مهمی برای دفاع از امنیت و ثبات سیاسی روسیه است.
زاخاروف در گفت و گو با خبرنگار ایرنا خاطرنشان کرد که نکته مهم این است که از این قانون به شیوه درست استفاده شود تا از نفوذ بیگانگان بویژه آمریکا و متحدانش به فضای روسیه جلوگیری شود.
تحلیلگر ارشد روس تاکید می کند که از این قانون نباید برای محدود کردن فعالیت رسانه ها در روسیه استفاده شود و چنین بنظر می رسد که مسئولان امور رسانه ها به این موضوع توجه دارند و تاکنون تعداد بسیار اندکی از رسانه ها که دریافت کمک های مالی از خارج محرز شده است مسمول این قانون شده اند و از این طریق مردم می دانند که چه رسانه هایی از کمک های خارجی استفاده می کنند و بهتر در مورد آنها قضاوت می کنند.
تشدید مجازات برای انتشار اطلاعات نادرست در رسانه ها
قانون دیگری که چندی پیش در عرصه رسانه ای روسیه وضع شده است مجازات برای انتشار اطلاعات نادرست و تهمت زنی در رسانه ها را تشدید کرده است.
بر اساس این قانون اگر در رسانه ای اطلاعاتی منتشر شود که به حیثیت شخص لطمه وارد شود و اگر این اطلاعات نادرست باشد، به پرداخت تا ۵۰۰ هزار روبل (حدود ۶ هزار دلار) جریمه نقدی محکوم خواهد شد.
در نهایت می توان گفت که دولت روسیه از یک طرف شرایط را برای فعالیت رسانه ها و کمک به اجرای رسالت انها در اطلاع رسانی به مردم فراهم کرده و ازسوی دیگر تمهیداتی برای جلوگیری از استفاده از رسانه ها توسط برخی کشورها بویژه کشورهای غربی برای تاثیرگذاری بر افکار عمومی روسیه و هدایت آن در مسیر مورد نظر خود بویژه تحریک علیه دولت روسیه و سیاست های آن بکار گرفته است.