شیخ عباس قمی یکی از محدثان و مورخان سده چهاردهم محسوب می شد که توانست با آثار خود از حریم و حرم اسلام و تشیع دفاع و زندگی خود را وقف اسلام کند. این روحانی عالیقدر در ۱۲۵۴ خورشیدی در قم دیده به جهان گشود. پدر وی محمدرضا قمی از جمله افراد مذهبی بود که به آموزش دین می‌پرداخت و بسیاری از اهالی قم از محضر این عالم گرانقدر استفاده کردند. عباس قمی بعد از یادگیری علوم دینی در حوزه علمیه قم برای ادامه تحصیل خود در مقاطع بالاتر به نجف رفت و از مکتب استادانی چون حسین بن محمدتقی طبرسی معروف به محدث نوری بهره برد. عباس قمی در این شهر توانست پله های ترقی را با سرعت طی کند و سپس با درخواست آیت الله عبدالکریم حایری یزدی برای آموزش علوم گوناگون به حوزه علمیه قم فراخوانده شد. حجت الاسلام معین شیرازی به فروتنی شیخ عباس قمی اشاره کرده و می‌گوید: پدر گرامی عباس قمی هر روز بعد از نماز جماعت پای منبر یک روحانی در قم می نشست و تاکید داشت که فرزندش هم پای منبر روحانی سخنران در صحن حضرت معصومه حضور داشته باشد؛ در حالی که آن روحانی احادیث و روایات کتاب منازل الاخره شیخ عباس قمی را برای مردم نقل می کرد ولی این محدث امر پدر را اطاعت می کند.
این محدث پرکار، شاگردان بسیاری را در حوزه ادیان و احادیث پرورش داد و کوشید تا تجربیات و دانش خود را در اختیار شاگردانش قرار دهد، دانش آموختگانی که هر کدام آثار فراوانی در بسط و گسترش دین و آیین اسلام داشتند. از مشهورترین آنان می توان به امام خمینی(ره)، سید عبدالاعلی سبزواری، آیت الله محمدهادی میلانی، آیت الله شهاب الدین مرعشی نجفی و آیت‌الله مرتضی مرعشی نجفی اشاره کرد.
خدمات علمی و فرهنگی به جهان تشیع
آنچه امروزه یکی از نیازهای ضروری زمان و جامعه ما است، شناخت شخصیت‌های برجسته تاریخ معاصر با توجه به بعد زمان، مکان و عملکرد آنان در ظرف زمان خود است. برای شناخت بهتر شیخ عباس قمی باید آثار و خدمات فرهنگی وی را شناخت. این عارف گرانقدر با نگارش کتاب ارزشمند مفاتیح الجنان نام خود را در جهان تشیع جاودان ساخت. این کتاب اثری کامل و بزرگ در میان کتاب های شیعه و دربردارنده دعاهایی است که در کتاب های مختلف حدیث، وجود دارد و وی آن‌ها را به صورت موضوعی دسته بندی کرده است. حجت الاسلام و المسلمین مروی تولیت آستان قدس رضوی در خصوص اهمیت این اثر بی بدیل می گوید: ما اگر بخواهیم مفاتیح الجنان را بنویسیم، حتما یک ساختمان چندطبقه با چندین پژوهشگر و سیستم‌های کامپیوتری نیاز داریم تا شاید بتوانیم این کار را انجام دهیم؛ اما درباره شیخ عباس قمی باید گفت، تنها یکی از کارها و نسخه‌های خطی که به تنهایی و با امکانات آن زمان نوشته، مفاتیح الجنان است.
همچنین آیت‌اللّه مرعشی نجفی در خصوص شخصیت شیخ عباس قمی می‌نویسد: علامه نقّاد، نویسنده کتاب‌های فراوان، عالم بلند مرتبه، راهنمای دانا در دانش حدیث، مرحوم مَبرور، حاج شیخ عباس قمی، از بزرگانِ اساتید ما، در فن روایت بود. همچنین در ارتباط با مفاتیح الجنان وی اظهار می دارد: مفاتیح بهترین کتابی است که در باب دعاها، زیارت ها، آداب، سنن و مناجات نوشته شده است… مؤلفش آن را از مدارک معتبر و اسناد مورد اعتماد گرد آورده است، به جانم سوگند که همانا آن اثر جاویدی است که در معابد و مشاهد مشرفه مورد استفاده همگان قرار می‌گیرد چه مجموعه گرانبها و شریفی!؟ چه کتاب ارزشمند و منظم و آراسته‌ای! عاشقان خدا به آن توجه دارند و کمتر جایی است از خانه‌ها و مساجد و مشاهد شیعیان که در آن نسخه‌ای از مفاتیح یافت نشود.
این عالم اندیشمند با خلق مفاتیح الجنان روشنی بخش و هدایتگر بسیاری از جویندگان راه حق و حقیقت بود و برای احیای اندیشه شیعی تمام تلاش خود را به کار گرفت و به نگارش آثار حدیثی پرداخت. یکی از مهم ترین این آثار سفینه البحار و مدینه الحکم و الاثار نام دارد. این کتاب فهرست حدیث ها و آیه‌های قرآن و همچنین شرح حال مختصری از مشاهیر و بزرگان علمای شیعه، سنی و برخی از شاعران و ادیبان است. (۱)
یکی دیگر از آثار این اندیشمند، کتابی با عنوان مستدرک بحارالانوار است که برای متخصصان حدیث و افرادی که در حوزه تحصیل می کنند در هشت جلد به نگارش درآمده است. شیخ عباس قمی همچنین کتاب دیگری به نام منتهی الآمال را به رشته تحریر درآورد، این کتاب در واقع در خصوص تاریخ اسلام است. باید خاطر نشان کرد که عباس قمی در حوزه تاریخ اسلام چند کتاب دیگر از جمله نهضت امام حسین (ع) و وقایع کربلا هم نوشته است. در حقیقت او دارای آثار باارزشی است که همگی دلالت بر مقام شامخ علمی و اطلاعات وسیع ایشان دارد. از دیگر آثار وی می‌توان به نفس المهموم، الانوار البهیه، تتمهه المنتهی، تحفه الاحباب، شرح الوجیزه، الکنی و الاقاب، ترجمه مصباح المتهجد سبیل الرشاد و ذخیره الابرار اشاره کرد. (۲)
از تعداد تالیفات وی که بالغ بر ۶۳ کتاب است، می‌توان یکی از ویژگی‌های محدث قمی یعنی علاقه فراوان به نوشتن و مطالعه کتاب را دریافت به گونه‌ای که بیشتر وقت او خواندن و نوشتن می شد. آیت‌اللَّه شیخ آقا بزرگ تهرانی هم کلاسی وی درباره این ویژگی محدث قمی می‌نویسد: عباس قمی پیوسته سرگرم کار بود، عشق شدید به نوشتن، بحث و تحقیق داشت. هیچ چیز او را از این شوق و عشق منصرف نمی‌کرد و مانعی در این راه نمی‌شناخت، حتی زمانی که برای زیارت به کشورهای دور مسافرت می‌کرد، اوقات فراغت خود را با کتاب سپری می‌کرد. (۳)
وقتی اهمیت آثار این نویسنده بزرگ را درک می کنیم که بدانیم در زمانه وی که معنویت و حقیقت دین مورد هجوم بود و تهاجم فرهنگی غرب علیه اسلام در حال شکل گیری بود، وی با خدمات خود توانست اسلام را از این هجمه ها تا حدودی دور نگه دارد و نجات دهد و این گونه از حریم و حرم اسلام و تشیع دفاع کند.
خاموشی
سرانجام این اندیشمند بزرگ بعد از سال ها تالیف آثار بی‌بدیل، برای اشاعه اسلام و روشن کردن زوایای تاریخ اسلام در یکم بهمن ۱۳۱۹ خورشیدی دیده از جهان فروبست و در نجف در صحن مطهر حضرت علی (ع) به خاک سپرده شد.
منابع:
۱- برای اطلاع بیشتر در خصوص زندگی نامه و آثار عباس قمی، ر. ک چشم‌انداز نور (خلاصه مقالات همایش و معرفی آثار محدّث قمی) / تألیف: عبدالحسین طالعی؛ کنگره بزرگداشت محدّث قمی (قدس سره). قم: نور مطاف، ۱۳۸۹.
۲- سیمای فرزانگان، نوشته رضا مختاری، نشر بوستان کتاب قم، قم، ۱۳۷۵، ص۵۴
۳- دوانی، علی، مفاخر اسلام، تهران، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش، ص۷۵