قنوات از هزاران سال گذشته با توجه به کارکرد خود نقش مهمی در حفظ حیات و بقای جمعیت در مناطق کویری به خصوص در زمان خشکسالی داشته و با خصوصیات و ظرفیتهای خود نظیر ایجاد رابطه معقول و منطقی با طبیعت، جلوگیری از کاهش سفره های آب زیرزمینی و ایجاد تعادل و جلوگیری از تخریب منابع طبیعی، مطمئن ترین و پایدارترین گزینه در بهره برداری مطلوب و منطقی از آب زیرزمینی بوده‌اند.
پدیده شگفت‌انگیز قنات از دیرباز یعنی "عصر آهن" تاکنون به عنوان روش مهندسی بی‌بدیل برای تامین آب آشامیدنی و کشاورزی در مناطق خشک فلات ایران به کار گرفته شده و در طول هزاران سال نقش کلیدی و موثر در نظام اقتصادی و حیات اجتماعی ایرانیان ایفا کرده و بستر شکوفایی زندگی با ایجاد امید، انگیزه و فرصت کار را فراهم کرده است.
ساکنان مناطق کویری که تا کیلومترها از دستیابی به رودخانه و چشمه سارها و مواهب طبیعی دور بودند به دنبال حفر قنات برای تامین آب مورد نیاز خود برآمدند.
اواخر هزاره دوم قبل از میلاد با افزایش جمعیت همزمان با مهاجرت اقوام آریایی به فلات ایران منابع آب موجود جوابگوی نیاز نبود و ابتکار ایرانیان باستان در حفر قنات به تدریج به دیگر نقاط جهان به خصوص منطقه اروپای غربی، شمال آفریقا، چین و حتی به بخش هایی از آمریکای جنوبی مانند شیلی راه یافت و هر چند قدیمی ترین قناتها در ایران، افغانستان و تاجیکستان قرار دارند اما ٣٤ کشور از قنات برخوردارند.
دانش بومی به عنوان حلقه گمشده توسعه پایدار مناطق روستایی اگر با دانش نوین بکارگرفته شود، ضمن توانمندسازی جوامع روستایی، زمینه مشارکت روستاییان را در فرآیند توسعه فراهم می کند.
مدل های توسعه روستایی و دانش بومی به عنوان مجموعه ای از مهارت ها و تکنیک های کاربردی در ماندگاری جمعیت در این مناطق طی قرن ها تکوین یافته و یکی از مهمترین کارکردهای توسعه روستایی، بخصوص درمناطق کم آب فلات مرکزی، نظام آبیاری سنتی است که با استفاده از دانش بومی توانسته منابع آب را طی قرن ها، به خوبی مدیریت کند.
در این میان بکارگیری دانش بومی، در مدیریت منابع آب در قالب قنوات ثلاثه شهرستان بجستان مشکلات ناشی از تغییرات فصلی دما و بارش و تاثیر کمبود منابع آب را به حداقل ممکن کاهش داده و ضمن پایداری منابع آب، مشارکت روستاییان را در نظام آبیاری سنتی به همراه داشته و شبکه ای درهم تنیده از عوامل انسانی (شورای کشاورزی، جویبانان، مقنیان وموتوربان ها) و سازمان سنتی آبیاری (تغییرات مدارهای آبیاری در طول سال، تغییرات مکانی و زمانی تفکیک و ترکیب آب قناتها) را بوجود آورده است.
قنوات از سده های گذشته همواره به عنوان یکی از ظرفیتهای مهم در تامین منابع آب بجستان مطرح بوده است که گواه آن وجود ۴۸۰ رشته قنات در مناطق شهری و روستایی این شهرستان است و از این میان قنوات ثلاثه بجستان الگویی شاخص در مشارکت جمعی و یکپارچه سازی منابع آب برای مصارف شرب و کشاورزی در شرایط خشکسالی است.
قنوات ثلاثه مشتمل بر قناتهای محمد آباد علیا، محمد آباد سفلی و نوکاریز است و بخشی از آب محدوده شهری این شهرستان با حدود ۲۰ هزار نفر جمعیت و آب مورد نیاز بالغ بر ۸۰ درصد مردم که به صورت دائم یا پاره وقت به کشاورزی مشغول هستند از طریق این سه رشته قنات تامین می شود.
نخستین قناتی که در بجستان ایجاد شده است قنات محمدآباد علیا (گل بید) است که مسیر جریان آب آن از جهت جنوب غربی به شمال است و مادر چاه آن در دامنه آبگیر کوه گرگان (گرگو ) قرار دارد که با یکصد متر عمق یکی از عمیق‌ترین چاه‌های منطقه و از چاه‌های دو گانه و مسیر حفر تونل انتقال آب آن قوسی شکل است.
پس از آن، بجستانی ها دست به استحصال آب‌های زیرزمینی منطقه در شرق شهر فعلی زده‌اند و دومین قنات دایر امروزی یا محمدآباد سفلی را حفر کرده‌اند.
مسیر این قنات در جهت شمال و کانال آن قوسی به طرف شرق است و آب‌های دامنه کوه‌های شرق را به بجستان انتقال می‌دهد. پس از مدتها مردم به فکر احداث قنات سوم بین دو قنات دایر قبلی افتادند تا زمین‌های زراعی وسط دو قنات قبلی را نیز دایر کنند و بر این اساس قنات جدید را به نام نوکاریز از سده های گذشته در مسیر شمالی جنوبی حفر کردند.
هم اکنون قنوات ثلاثه به عنوان شاخص ترین قنوات بجستان با دبی ۶۰ لیتر در ثانیه یکی از مهمترین منابع تامین آب در مناطق شهری و روستایی این شهرستان است.
یکپارچه سازی ضرورت بهره وری بهینه قنوات ثلاثه بجستان
معاون مدیریت جهاد کشاورزی بجستان از قنوات ثلاثه به عنوان یکی از ظرفیتهای مهم کشاورزی و تامین منابع آب این شهرستان یاد کرد و گفت: با توجه به کمبود شدید منابع آب بیش از هر زمان دیگر نیازمند یکپارچه سازی اراضی برای بهره برداری بیشتر از منابع آب قنوات از جمله قنوات ثلاثه هستیم.
حسین خواجوی افزود: بر این اساس باید منابع آب قنوات ثلاثه بجستان به صورت تعاونی و در قالب تشکلی منسجم برنامه ریزی و به صورت هدفمند توزیع شود و با یکپارچه سازی اراضی ضمن اجرای بهینه روشهای مکانیزه، تسهیلات نیز بهتر به بهره برداران این بخش پرداخت می شود که اثر بخشی مطلوبی دارد.
وی ادامه داد: خرده مالکی یکی از مشکلات مهم برای اجرای طرحهای کشاورزی است و با تجمیع اراضی و هماهنگ کردن کشاورزان در قالب تعاونی ها به صورت قانونمند بهتر می توان از منابع در جهت توسعه کمی و کیفی این بخش بهره گرفت.
معاون مدیریت جهاد کشاورزی بجستان گفت: قنوات ثلاثه طی سالهای گذشته با هدف تجمیع و بهره برداری بهتر از منابع آب در شرایط خشکسالی ایجاد شده ولی با خرده مالکی نمی توان راندمان مطلوبی در تامین آب در این بخش داشت.
وی افزود: با یکپارچه سازی اراضی کشاورزی در قالب عضویت کشاورزان در تشکلهای کشاورزی می توان با مدیریت هماهنگ استفاده از منابع آب و جلوگیری از هدرفت آنها، آب مورد نیاز را در استخرهایی ذخیره کرد و در مواقع لزوم برای آبیاری کشاورزی به کار گرفت.
مدیر جهاد کشاورزی بجستان هم به خبرنگار ایرنا گفت: این شهرستان با ۴۸۰ رشته قنات از منابع مستعد بهره گیری از قنوات برای تامین منابع آب از سده های گذشته به شمار می رود و این نشان می دهد که مردم این منطقه قدر آب را به خوبی می دانستند.
مجتبی محرابی افزود: قنوات در نقاط مختلف شهری و روستایی بجستان پراکنده هستند که در این میان قنوات ثلاثه از دیرباز نقش مهمی در تامین آب این منطقه داشته اند.
وی ادامه داد: با عنایت به کاهش نزولات جوی و دوره های طولانی خشکسالی و افت کمی و کیفی منابع آب به دلیل همجواری بجستان با کویر، کشاورزان این شهرستان با همگرایی و خرد جمعی و تشکیل تشکل هایی در کنار دانش بومی که از نیاکان به ارث برده اند در افزایش راندمان آبیاری و بهبود عملکرد محصولات گام برداشته‌اند.
مدیر جهاد کشاورزی بجستان با اشاره به مطالعات در دست انجام یکپارچه سازی بهره برداری از آب قنوات ثلاثه برای تامین آب شرب بجستان گفت: باید با هم افزایی و بازتعریف و همگرایی بیشتر و استفاده از ظرفیتهای موجود از این منابع در مسیر تولید بهره گرفت.
مدیر امور آب و فاضلاب بجستان هم گفت: با توجه به موقعیت این شهرستان و همجواری آن با مناطق کویری، قنوات از ظرفیتهای مهم برای تامین آب شرب به شمار می روند.
محمد رضا اکبرنیا افزود: کیفیت نامطلوب و رسوب آب طی سنوات گذشته از جمله مشکلات بجستان بود که موجب خسارتهای بسیار به تاسیسات آبرسانی و شیرآلات مشترکان شده بود ولی با کیفی سازی آب این روند متوقف شد که از مهمترین دستاورد دولت در این شهرستان به شمار می‌رود.
وی ادامه داد: ۶ هزار مشترک در بجستان به دلیل کاهش کیفیت آب از جایگاه های برداشت آب شیرین برای مصرف آب شرب استفاده می کردند که با اقدامات انجام شده از جمله خرید آب از دو قنات "درزآب" و "بستان" و احیای دو حلقه چاه، کیفیت آب شبکه شهر افزایش و برداشت آب از ۱۸ جایگاه موجود در سطح شهر به یک چهارم کاهش یافت.
حدود ۱۵ هزار مشترک در مناطق شهری و روستایی زیرپوشش خدمات امور آب و فاضلاب بجستان قرار دارند.
مرکز شهرستان بجستان در ۲۷۸ کیلومتری جنوب غربی مشهد واقع است.