به گزارش خبرنگار فرهنگی ایرنا، نمایشگاه مجازی کتاب تهران در کنار بخش نمایش و فروش، بخشی را نیز به نشست های تخصصی اختصاص داده است، توجه به تاثیرات کرونا، اهمیت کتابخانه ها در دوران مدرن و هویت کتاب در فضای مجازی و حقیقی از جمله موضوعاتی هستند که در نشست های چند روز گذشته این نمایشگاه مطرح شدند.
کرونا عامل گسترش فضای کتاب و کتابخوانی
نشست «کتابخوانی در ایام کرونا» از سلسله نشست‌های تخصصی نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران با حضور ابراهیم حیدری (مدیرکل دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی فرهنگی و کتابخوانی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی) و محسن حاجی زین‌العابدینی (استاد دانشگاه و رئیس شبکه مروجان کتابخوانی) برگزار شد.
ابراهیم حیدری با اشاره به این که نهادهای سیاستگذار برنامه‌ریز به مساله سیاست‌ها، راهبردها و برنامه‌هایشان کم توجهی کرده اند، گفت: طبق آمارها در این مدت با رشد کتاب و کتابخوانی و فروش کتاب در فضای نشر کاغذی و دیجیتال روبه رو بودیم. کتاب را می‌توان در هر زمان و مکانی استفاده کرد و قدرت و ابزارهای انتقال آن متعدد است؛ همچنین در تولید، توزیع و انتشار و بهره از آن امکانات زیادی وجود دارد.
مدیرکل دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی فرهنگی، افزود: شما نمی‌توانید در لایه‌های مختلف نشر تنها به مبحث کتابخوانی و مجازی‌کردن آن بسنده کنید، این‌ها همانند یک ریل است و اگر یکی از این حلقه‌ها پاره شود باقی آنها از حرکت باز می‌ایستند. یعنی باید تولید، نویسنده، ناشر، توزیع، کتاب فروش و مخاطب در سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی مدنظر قرار گرفته شود؛ اگر یکی از آنها ضعف داشته باشد این حلقه باز می‌ماند.
حیدری گفت: اگر بخش دولتی همچون وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، معاونت امور فرهنگی، مرکز رسانه‌های دیجیتال، مرکز فضای مجازی و شورای انقلاب فرهنگی که در شاخه‌های مختلف فعالیت می‌کنند و برنامه‌ها و سیاست‌های خود را دارند با توجه به زیرساخت‌هایی که در حوزه وزارت ارتباطات وجود دارد هم‌افزایی نکنند، بخش سخت‌افزار با نرم‌افزار تلفیق نشود، سیاست‌های واحدی ایجاد نشود و به دنبال آن برنامه‌ریزی متنوع باتوجه به وضعیت موجود کشور، مخاطب، نیاز و سلایق مردم و نسل جوان پیاده‌سازی نشود، این ظرفیت‌ها در کنار یکدیگر قرار نگیرد، قوانین بازنگری نشود و دستورالعمل‌ها مجددا نوشته نشود از این قافله عقب می‌مانیم.
وی اظهار داشت: ما باید مراقب باشیم تا در این دوران گذار، تصمیمات عجولانه نگیریم و سیاست‌زده نشویم. باید با یک نگاه تعاملی بین نسل جوان و کهنسال، کتاب مکتوب و الکترونیک فضای تعاملی به وجود بیاید؛ درواقع باید همه لایه‌ها و شرایط را در نظر بگیریم و با بررسی دقیق قوانین را فراهم کنیم. همچنین باید حواسمان باشد در حوزه کتاب کرونا زده نشویم.
خواندن از روی لذت به فراموشی سپرده شد
محسن حاجی زین‌العابدینی، بابیان این که در این سال‌ها، خواندن از روی لذت و رفع نیاز گذران زمان، به فراموشی سپرده شده بود، گفت: اغلب گمان می‌کردند باید بخوانیم تا آگاه شویم، مدرک بگیریم یا در تحصیل موفق شویم. اما در این ایام خواندن برای لذت رونق بیشتری پیدا کرد؛ به نظرم اتفاقاتی که در این ایام روی می‌دهد، باقی می‌ماند و به عادت تبدیل می‌شود. در کنار خواندن کتاب، تنوع خواندن را نیز داریم، یعنی مردم به سمت پادکست و کتاب‌های صوتی و الکترونیک روی آوردند. از سویی دیگر دسترسی‌ها نیز بیشتر شد و برخی از مراکز بعضا آثار خود را رایگان در اختیار مخاطبان قرار دادند، شیوه تبادل کتاب و گفتمان در خصوص آن بسیار تغییر کرد، کتابخانه‌های خانگی و امانت و اهدای کتاب نیز رونق گرفت.
رئیس شبکه مروجان کتابخوانی، هشدار داد که سال‌هاست درباره کتابخانه‌هایی که بتوانند بدون مرز و دیوار کار کنند صحبت شده ولی به دلایلی چنین اتفاقی رخ نداده است، دیگر نمی‌توانیم همچنان همانند جامعه پنجاه سال پیش با کتاب و کتابخانه برخورد کنیم. اینجا منصه ظهور تحول دیجیتال است و اگر کتابخانه‌ها این تحول را درک نکنند برای همیشه از بین می‌روند چون هم نیاز مخاطب متفاوت است و هم شیوه ارائه خدمات تغییر کرده است.
این استاد دانشگاه گفت: در حال حاضر کتابخانه‌ها تنها برای مطالعه یا تبادل کتاب فیزیکی نیستند و باید زمینه‌های لازم برای تبادل غیر حضوری و غیر زمانی را به وجود بیاورند،کتابخانه‌های دیجیتال یعنی بدون زمان و مکان و بدون مرز به کتاب دسترسی داشته باشیم؛ این دسترسی نیاز به امکاناتی دارد که کتابخانه ها می‌توانند آن را فراهم کنند. به واقع باید از خدمات سنتی به سمت خدمات مدرن حرکت کنند. مفهوم کتاب تغییر کرده است و در حال حاضر با کتاب بی‌واسطه مواجه هستیم، در گذشته نویسنده کتاب را می‌نوشت و مراحل نشر را طی می‌کرد و از طریق کتابفروشی ها به دست مردم می‌رساند ولی اکنون شاهد این هستیم که یک نویسنده به صورت لایو و زنده شروع به صحبت می‌کند و همان ممکن است تبدیل به کتاب شود یا همین فیلم تکثیر شود. همه این عوامل مخصوص دنیای مدرن است؛ کتابخانه‌ها نیز باید نقش خود را در این میان به درستی بشناسند و آمادگی لازم را فراهم کنند.
جایزه کتاب سال، تعامل میان جامعه علمی کشور است
نشست «نقش جشنواره‌های علمی و فرهنگی در ارتقای سطح کیفی حوزه کتاب» از سلسله نشست‌های تخصصی نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران با حضور محمدعلی مهدوی‌راد (دبیر علمی جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران) و حسین میرزایی (دبیر جشنواره ملی فارابی) برگزار شد.
حجت الاسلام و المسلمین محمدعلی مهدوی‌راد، دبیر جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران، نخستین کارکرد این جایزه را اطلاع‌رسانی دانست و اظهار کرد: محققان نمی‌توانند از همه آثاری که در حوزه تخصصی آنها به وجود آمده، آگاه شوند. ضمن اینکه، همه آثار ارزش مطالعه و بررسی ندارند. از این رو، نخستین کار این جایزه ارزیابی و بررسی آثار و معرفی آن به عنوان منبعی قابل مطالعه است. بنابراین، جامعه علمی باید با هم تعامل داشته باشند که جایزه کتاب سال این امر را محقق می‌کند. نکته بعدی مقوله دیده‌شدن است. روشن است که محقق، مولف و پژوهشگری که کار علمی را آغاز کرده چندان جنبه مادی برایش اهمیت ندارد بلکه پشتوانه علمی و فرهنگی آن مهم است. بنابراین، اگر جایزه کتاب سال به جایگاهی برسد که به آثار برگزیده توسط هیات داوران این جایزه اهمیت داده شود، محقق و مولف با این جایزه دیده می‌شوند که قطعا برای آنها ارزشمند است.
دبیر علمی جایزه کتاب سال عنوان کرد: معضل این است که بعد از اتمام این رویداد جریان را رها می‌کنیم و تشکیلات دائمی و مستمری در اختیار نداریم. رسانه های ملی و صداوسیما هم توجهی به آثار برگزیده و نقد و بررسی آنها ندارند. در صورتی که اگر نقد علمی پیرامون این جشنواره‌ها صورت گیرد قطعا اثر کیفی آن ارتقا پیدا می‌کند، البته معتقدم با همین شرایط موجود هم این رویداد بی تاثیر نیست.
مسئولیت و رسالت این جشنواره‌ها، کیفی سازی آثار نیست
حسین میرزایی دبیر جشنواره ملی فارابی با بیان اینکه که دولت و مجموعه دستگاه‌های فرهنگی و علمی کشور باید تقدیر از آثار برگزیده در جشنواره‌های ملی را وظیفه خود بدانند گفت: موضوع اصلی استمراری است که در برگزاری جشنواره‌ها و جایزه‌ها وجود دارد که نشان‌دهنده جدیت و ضرورت این امر است. هیچ رویداد مشابهی به گرد پای جایزه کتاب سال نمی‌رسد، بنابراین لازم است تقسیم کار و توجهی پیرامون آن صورت گیرد. البته برخی این عملکرد را نقد می‌کنند اما از باب محدودیت‌های موجود جوایز این رویدادها معادل هم تلقی شده و اگر کتابی در جایزه کتاب سال برگزیده شود دیگر در جشنواره فارابی معرفی نمی‌شود چون معتقدیم تراز علمی را کسب کرده است.
وی افزود: جایزه کتاب سال جایزه جامع ملی و جوایز سه گانه دیگر هم در حوزه پژوهش و تحقیق در رشته‌های مختلف فعالیت می‌کنند. بنابراین، وضع موجود با رعایت شرط برقراری تعامل و عدم همپوشانی وضع بهینه‌ای است.
دبیر جشنواره فارابی با بیان اینکه وقتی این جوایز اعتبار و شان خود را به لحاظ مادی و معنوی داشته باشند، قطعا اثرگذارند، اظهار کرد: ارتقای کیفی یعنی مولف می‌داند باید اثر با کیفیت خلق کند تا اجازه حضور در رویدادهای این چنینی را پیدا کند. اما واقعیت این است که مسئولیت و رسالت این جشنواره‌ها، کیفی سازی آثار نیست، بلکه این موضوع بخشی از کارکردهای پنهان آن است. کارکرد اصلی چنین رویدادهایی رصد آثار است، به این معنا که در سیستم علمی و فرهنگی کشور وظیفه دیده‌بانی را برعهده داریم. باید فرآیندی تدارک دید که آثار برگزیده رها نشوند و بین مولف و دستگاه‌های مرتبط با موضوع اثر ارتباط برقرار شود.
رسانه، بر نظام خوانش کتاب کنترل دارد
نشست «هویت کتاب در فضای مجازی و حقیقی» از سلسله نشست‌های تخصصی نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران با حضور حمیدرضا شعیری (نشانه‌شناس، معناشناس، منتقد ادبی و استاد دانشگاه)، بهروز رسولی و احسان رضایی (داستان‌نویس و منتقد ادبی) برگزار شد.
احسان رضایی با اشاره به این که با رواج شبکه‌های اجتماعی فضای جدیدی به وجود آمد که تا آن زمان شناخته شده نبود و این فضا امکانات و مخاطراتی، ایجاد کرده گفت: یکی از مهمترین امکانات و مزایای فضای مجازی در زمینه کتاب، امکان تعامل بین مخاطب و نویسنده است و فرد می‌تواند در صفحات شخصی نویسنده نظر خود را مطرح کند که تا پیش از این، تعامل محدود به نشست‌ها و جلسات رونمایی، نقد و بررسی کتاب بود. یکی دیگر از امکانات مهم فضای مجازی این است که جلوی بسیاری از کتاب‌سازی‌ها را گرفته است؛ درواقع افراد بسیاری همان مطلبی که می‌خواستند به اطلاع مخاطب برسانند را در فضای مجازی عنوان می‌کنند و دیگر حجم زیادی از آثاری که مصرف کوتاه مدت دارند منتشر نمی‌شوند. همچنین فضای مجازی امکان تبلیغ کتاب را با هزینه کم فراهم کرده است.
حمیدرضا شعیری نیز خرد و دانش را انتقالی دانست و گفت: دانش از نقطه‌ای به نقطه دیگر و از فضایی به فضای دیگر جابه جا می‌شود و کتاب این وظیفه مهم انتقال دانش، حکمت و خرد را برعهده دارد. به واقع مبحث کتاب، بحث نجات است و فیلسوفان عصر روشنگری می‌گویند که عقلانیت و خرد می‌تواند مسائل انسان را حل کند بنابراین عقل را جایگزین جهالت می‌کنند. دانش از یک سو خطرناک است و از سوی دیگر دانایی و خرد باید انتقال پیدا کند، این تناقض در طول تاریخ همواره وجود داشته و بشر احساس می‌کند باید جلوی انتقال دانایی را بگیرد یا گاهی به آن سرعت ببخشد، این تناقض هیچگاه در کشوری حل نشده است و درواقع خود این تناقض دانایی به وجود آورده است.
فضای مجازی استقلال فکری مخاطب را از بین می‌برد
شعیری ضمن مطرح‌کردن این که سرعت، امکان دسترسی و خوانش در هر مکانی، از مزایای فضای مجازی است درباره آسیب این فضا بر خوانش، کتاب و تولید کتاب گفت: فضای مجازی رسانه است اما مشکل این است که بر نظام خوانش کنترل دارد. یعنی زمانی که کتاب‌ها فیزیکی بودند و نویسنده به صورت فیزیکی اثری را تولید می‌کرد نظام دریافتی و خوانشی داشتند که در دیالوگ با یکدیگر بودند؛ استقلال هیچکدام نیز به مخاطره نمی‌افتاد، ولی فضای مجازی از این رو که رسانه‌ای جمعی است و همه به یک میزان به آن دسترسی دارند نظام خوانش را تحت کنترل خود قرار می‌دهد و به جای خواننده تصمیم می‌گیرد.
وی افزود: این رسانه است که تصمیم می‌گیرد کدام قسمت متن خوانده یا حذف شود. همچنین رسانه فضای بیناذهنی ایجاد می‌کند، به عنوان نمونه حین خواندن کتاب با کلمه‌ای مواجه می‌شویم که برای دریافت بهتر آن به کتاب یا رسانه دیگر مراجعه می‌کنیم؛ البته این امر منفی نیست و فضای بیناذهنی بینارسانه‌ای بیناگذری است. اما هم تمرکز فرد از بین می‌رود و هم استقلال کتاب آن استقلالی نیست که قبلا در اثری چاپی وجود داشت به همین دلیل در رسانه هویت جمعی بر هویت فردی غلبه دارد. بنابراین استقلال فکری که برای فرد به عنوان منبع اندیشه وجود داشت جای خود را به رسانه جمعی داده است.
او با بیان این که رسانه بر فرد اثر می‌گذارد و افراد درون رسانه بر یکدیگر اثر می‌گذارند، اظهار کرد: بنابراین استقلال فکری که برای فرد وجود داشت به عنوان منبع اندیشه جای خود را به رسانه جمعی داده است و به جای این که رسانه پایگاه اندیشه اندیشمند باشد، درحال تبدیل دانش به پایگاه اندیشگانی است و به دلیل این که درحال از دست دادن منبع شناسا است یک آسیب محسوب می‌شود. اگر ما اندیشه و پایگاه اندیشگانی را به عنوان یک استقلال و جایگاه اندیشگانی مستقل از دست بدهیم، نمی‌توانیم برای نظام خواندن و تولید، هویت قائل شویم.
شعیری در پایان سخنان خود گفت: ما در مسئله فضای حقیقی تولید روایت می‌کنیم، یعنی عمل تهیه و انتخاب کتاب عمل روایت زیستن یا تجربه زیستن است و امر در زندگی زیستن را در فضای مجازی نداریم. کتاب در فضای حقیقی بر اساس تصمیم، گزینش، توانش و حرکت انتخاب و تهیه می‌شود اما در فضای مجازی چنین تجربه‌ای وجود ندارد.
قداست کتاب در فضای مجازی از بین رفته است
بهروز رسولی با مقایسه‌ای بین کتاب‌های الکترونیک و کتاب‌های چاپی، گفت: از نظر فضای هویتی مهمترین مسئله اثرگذار بر این دو نوع رسانه بحث مربوط به شخصیت یک‌پارچه بودن کتاب در فضای حقیقی و شخصیت پاره پاره بودن کتاب در فضای مجازی است. درواقع شخصیت مستقلی که کتاب‌ها در فضای حقیقی داشتند در فضای مجازی زیرسوال رفته است. این روند بی‌پایان است و قطعا ما در مرحله کتاب‌های الکترونیک باقی نمی‌مانیم.
او با اشاره به این که از نظر هویتی استقلال و یکپارچگی کتاب در فضای حقیقی بیشتر از فضای مجازی است گفت: بحث پیوند و ارتباط این دو فضا نیز قابل تامل است. در فضای حقیقی و کتاب‌های چاپی خوانندگان و کاربران با فکر و ایده نویسنده در ارتباط بودند؛ اکنون در فضای مجازی ارتباط نویسنده و خواننده شخص به شخص شده است. حتی در خلق کتاب نیز دگرگونی ایجاد شد. در گذشته فلاسفه، نویسندگان و غیره در جایی می‌نشستند و کتابی را تکمیل می‌کردند بدون این که از مخاطب خود اطلاعی داشته باشند، ولی در حال حاضر چنین اتفاقی نمی‌افتد و اگر چنین باشد ممکن است شما نویسنده موفقی نباشید. زیرا در حال حاضر با توجه به شخصی‌سازی و دسترسی بی‌امانی که اتفاق می‌افتد شاید اگر بازخورد خوانندگان خود را نداشته باشید نتوانید پدیدآور موفقی باشید.
رسولی افزود: کتاب کاغذی را به راحتی پاره نمی‌کنید اما در فضای مجازی به آسانی این اتفاق می‌افتد. بنابراین فکر می‌کنم در فضای مجازی قداست کتاب به شکل گذشته از بین رفته است. کتاب در گذشته وابسته به یک نهاد قدرت بود؛ هرکسی نمی‌توانست کتاب بنویسد و اجازه توزیع و پخش آن به هرشخصی داده نمی‌شد. بنابراین نهاد قدرت سعی کرد سیطره خود بر کتاب را حفظ کند ولی در فضای مجازی چنین امری وجود ندارد؛ البته ممکن است به اشکال مختلفی بازتولید قدرت داشته باشیم.
وی کتاب را در گذشته رسانه‌ای بی‌رقیب در انتقال اطلاعات دانست و عنوان کرد: ولی در حال حاضر با وجود فناوری‌ها و شبکه‌های اجتماعی مختلف، کتاب تنها یکی از رسانه‌های انتقال دانش است. همچنین در فضای مجازی تعداد مولف‌ها بیشتر شده است و از این رو در این عصر، از انفجار اطلاعات صحبت می‌کنیم.
او با اشاره به این که فضای مجازی عدالت اجتماعی را به وجود آورد بیان کرد: فضای مجازی این مشکل را به نوعی حل کرده است. در فضای مجازی افراد با دریایی از دانش با عمق کم روبه رو می‌شوند. این فضا به ما آموزش می‌دهد چیزهای کوتاه و مختصر دریافت کنیم. شما اگر در گذشته کتاب چاپی را مطالعه می‌کردید و می‌خریدید به احتمال ۹۰ درصد می‌توانستید مطمئن شوید کتاب معتبری است و اگر اسم نویسنده‌ای روی آن ذکر شده کتاب متعلق به همان فرد است. ولی در فضای مجازی نمی‌توان اعتبار اثر و سندی را به راحتی تشخیص داد و بسیاری از دروغ‌ها و شایعات می‌تواند از طریق فضای ای‌بوک‌ها رخ دهد.