از ابتدایی ترین نظریات رسانه ای همچون «گلوله برفی» با نقش آفرینی و محوریت رادیو که در ذهن افرادی چون ورنر جوزف سورین Werner Joseph Severin و جیمز تانکارد James W. Tankard نقش بست و پیام را انتقال به مخاطب همچون گلوله‌ای مستقیم و بی‌کم و کاست در بر می‌گرفت، نظریه کمربند انتقال و سوزن تزریق با در نظر گرفتن بیشترین قدرت تأثیرگذاری بر مخاطب که رسانه را قادر به القای هر آنچه که می خواهد می‌داند، تا نظریه روند دومرحله‌ای و تعریف دو سویه برای رسانه و مخاطب، از نظریه تأثیر محدود رسانه با تأکید بر کنش‌گری و قدرت انتخاب مخاطب یا نظریه کاشت جرج گربنر George Gerbner و دترمینسم رسانه‌ای مارشال مک‌لوهان Marshal McLuhan و تعریف حوزه عمومی که نخستین بار کانت Immanuel Kant مطرح کرد و در سده بیستم، مارکسیست‌های غربی آن را برای متمایز کردن خود در مقابل جامعه مدنی لیبرال‌ها مطرح کردند تا دیدگاه یورگن هابرماس Jürgen Habermas در تحول ساختاری حوزه عمومی و ارتباط آن با کنش ارتباطی رسانه ای و ده ها نظریه و اندیشه دیگر، همه و همه بر یک نقطه اشتراک دارند و آن تاثیر رسانه و نقش آفرینی مثبت و منفی آن بر مخاطب و توان هدایت و مدیریت آن است.
روزهای نگارش این یادداشت علاوه بر همزمانی با رفتن ترامپ و اولین روزهای کاری جو بایدن رئیس جمهوری جدید آمریکا که به طور طبیعی به دلیل روابط بسیار نزدیک ژاپن و آمریکا، رویکردهای جدیدی را هم در این کشور ایجاد می‌کند، مصادف بود با دیدار جناب آقای محمدرضا نوروزپور مدیرعامل محترم ایرنا با جناب آقای کازو توشی آیکاوا سفیر محترم ژاپن در ایران که در خصوص توسعه روابط رسانه‌ای و ایجاد شناخت بیشتر میان دو ملت و همچنین موضوعات مرتبط با تحولات آمریکا بحث و بررسی انجام شد.
به بهانه این ملاقات بر آن شدم که در خصوص رسانه‌ها و از جمله رسانه های ژاپنی و برخی از همکاری ها با عنایت به مقدمه کوتاهی که آمد و نقش و تاثیر آنها مطالبی را ارائه کنم.
یکی از مهمترین ویژگی‌های مردم ژاپن در مقایسه با بسیاری از کشورهای دیگر، مطالعه اعم از روزنامه، کتاب، نشریه، مانگا و... می‌باشد و به همین دلیل بازار نشر و رسانه بسیار پررنگ و فعال است.
بر اساس برخی آمارها در میان بیش از ۱۰ کشور همچون چین، آمریکا، روسیه، فرانسه، انگلستان و... پررونق‌ترین کتابخانه و در صدر، متعلق به ژاپن و توکیو می‌باشد و بر اساس برخی اطلاعات تا حدود ۱۷۷ میلیون بار از کتابخانه‌ها، کتاب و نشریات به امانت گرفته شده است و در کنار مخاطبان میلیونی روزنامه‌ها و رسانه ها در مقایسه با جمعیت حدود ۱۲۷ میلیونی ژاپن، رقم بسیار بالایی را در بر می‌گیرد و نشانه علاقه مندی ژاپنی‌ها به شناخت و دریافت اطلاعات نیز می‌تواند تلقی گردد.
تنها در سال ۲۰۱۹، بیش از ۷۱هزار و ۶۶۱ عنوان کتاب جدید که عموما تیراژ بالای ۲هزار نسخه دارند منتشر گردید و با توجه به تدابیر اتخاذ شده و از همه مهم تر کپی رایت، اصولا فرهنگ و تولید محتوا، عموما صرفه اقتصادی در این کشور نیز دارد که نمونه آن را در تیراژ میلیونی روزنامه‌ها، چند صد هزار نسخه کتب، نشریات، مانگا، انیمیشن و ... می‌توان ملاحظه کرد و همه این نگاه فرهنگی و رسانه‌ای علاوه بر این که توانست به ویژه پس از جنگ جهانی دوم چهره جدید و فرهنگی را برای ژاپن به ارمغان بیاورد، اقتصاد فرهنگ را هم به خوبی مدیریت کرد.
البته علیرغم رشد بسیار زیاد فضاهای مجازی به ویژه لاین، توئیتر، اینستاگرام، فیس بوک و ...، ژاپنی‌ها تنها ۴۵ دقیقه در فضاهای مجازی حضور دارند که در میان بسیاری از کشورهای دیگر مانند ایران، چین، هند، آمریکا، انگلیس و... پائین‌ترین میزان حضور در این شبکه هاست. در نمونه روزنامه‌های ژاپن حضور پرتیراژ با مدیریت دسترسی فراوان مخاطب و مشترکین وجود دارد و برخی شرکت‌های بزرگ با رویکردهای اقتصادی نیز از این فعالیت‌های رسانه‌ای و فرهنگی حمایت می‌کنند.
در سال ۲۰۱۹ تیراژ روزانه روزنامه در ژاپن (روزنامه های سراسری با توزیع در کل کشور) حدود ۳۹ میلیون و ۳۹,۹۰۲,۰۰۰ نسخه بود که تقریبا به ازای هر ۳ نفر یک روزنامه در هر روز وجود داشت و تیراژ روزانه برخی از آنان به چند میلیون می رسد مانند یومیوری با بیش از ۱۰,۹۳۰,۰۰۰ نسخه و بیست میلیون مخاطب، آساهی ۷,۷۸۰,۰۰۰ نسخه با بیش از چهارده میلیون مخاطب، سه‌کیو شینبون ۵,۵۰۰,۰۰۰ نسخه، ماینیچی ۳,۵۴۰,۰۰۰ نسخه، روزنامه نیکی ۲,۷۰۰,۰۰۰ نسخه، سانکه ای ۲,۱۰۰,۰۰۰ نسخه و ... همچنین برخی روزنامه های محلی مانند هوکایدو ۱,۲۰۰,۰۰۰ نسخه، کیوتو ۴۵۷,۹۰۰ نسخه و ... وجود دارد که برخی از آنان مانند آساهی علاوه بر روزنامه، دارای شبکه های تلویزیونی ملی و محلی نیز هستند ضمن آن که خبرگزاری کیوتو هم به عنوان خبرگزاری رسمی که در سال ۱۹۴۵ تاسیس شد، ۱۱۱ ایستگاه و نمایندگی خبری دارد و روزانه حدود ۲۸ هزار خط تولید خبر به عنوان منبع رسمی در اختیار رسانه ها و مخاطبان قرار می دهد.
همه این موضوعات و گستردگی شبکه رسانه‌ای توانسته برای مخاطب عام و علاقه مند به مطالعه محتوای مورد نیاز را ارائه نماید اما نکته قابل توجه این است که بسیاری از منابع مورد استفاده در این رسانه‌ها مانند برخی دیگر از کشورها عموما و بیشتر از منابع غربی بهره می‌برند و لذا می‌توانند با واقعیت‌هایی که لااقل در مورد ایران و منطقه خاورمیانه وجود دارد فاصله داشته باشد چنانچه در سمیناری که رایزنی فرهنگی چندی پیش به مناسبت اولین سالگرد شهادت سردار سلیمانی با عنوان «معرفی قهرمان ملی ایران، سردار سلیمانی» برگزار نمود، سخنرانان در این زمینه مطالب قابل توجهی را بیان کردند.
این سمینار روز شنبه ۲۰ دی ماه ۱۳۹۹ مصادف با ۹ ژانویه در فضای مجازی برگزار شد و از جمله موضوعات مورد تاکید این بود که رسانه های ژاپنی به دلیل آن که برخی از اخبار را از منابع غربی دریافت می کنند لذا دیدگاه های آنان در مورد خاورمیانه غلبه دارد چنانچه در مورد داعش نیز تصویر دقیقی ارائه نشده است.
حجت الاسلام ساوادا از شخصیت‌های برجسته اسلام‌شناس ژاپنی و مترجم قرآن به زبان ژاپنی که عنوان برگزیده کتاب سال جمهوری اسلامی ایران را هم به خود اختصاص داد یکی از سخنرانان این برنامه بود که با ارائه برخی منابع و مصادیق گفت: «در گذشته و امروز هم بسیاری از ژاپنی‌ها تصور می‌کنند شکست داعش نتیجه ائتلاف آمریکا بوده است و البته می‌دانستند که این گروه تروریسی است اما از میزان خطر، ستم و جنایت آنان مطلع نبودند و نیستند.»
«خوشبختانه ژاپنی‌ها مواجهه ای با تروریست ها نداشتند، اما مردم در منطقه خاورمیانه در کنار اقدامات تروریستی داعش زندگی می کنند و هنوز این وضعیت ادامه دارد. در مرحله اول گروه طالبان در افغانستان و بعد از آن گروه القاعده فعالیت خود را در این منطقه آغاز کردند. از سوی دیگر، بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، صدام حسین به ایران حمله کرد و ۸ سال جنگ را به مردم این کشور تحمیل نمود و بعد از آن هم جنگ خلیج فارس اتفاق افتاد و نیروهای ائتلاف و آمریکا به عراق حمله کردند و در نتیجه حکومت صدام حسین از بین رفت و پس از آن هم داعش پدیدار شد لذا وضعیت این منطقه همواره در شرایط بحرانی، جنگ و کشته شدن مردم قرار داشته و دارد اما متاسفانه رسانه ها کمتر این اطلاعات را منتقل می کنند و تمرکز بیشتر، بر اخبار مرتبط با اروپا و آمریکا و یا از منابع آنان است.»
«سردار سلیمانی گروه‌های مختلف مقاومت علیه داعش را هماهنگ نمود و به عنوان رهبر آنها فعالیت کرد و آنان موفق شدند تا در جنگ علیه داعش پیروز شوند اما در ژاپن، رسانه‌ها این پیروزی ها را به نیروهای آمریکا و اروپا نسبت دادند در حالی که سردار سلیمانی و گروه‌های مقاومت و مردم این منطقه این پیروزی را به دست آوردند و به همین دلیل آمریکا بدون مجوز عراق، در بغداد اقدام تروریستی علیه سردار سلیمانی انجام داد و به شهادت رساند.بدون این شهید امروز جهان می تواند با اقدامات تروریستی داعش مواجه شود و ما ژاپنی‌ها باید از اوضاع واقعی منطقه اطلاع داشته باشیم و از فعالیت‌های شهید سپهبد سلیمانی تشکر کنیم.»
در مورد ایران هم این گونه است و لذا رایزنی فرهنگی با انتشار ویژه‌نامه ایران و کتب مختلف به زبان ژاپنی مجموعا در ۸ عنوان که تا این تاریخ به تیراژ بیش از ۱۵ هزار نسخه رسید و مورد استقبال عموم جامعه فرهنگ دوست ژاپن نیز قرار گرفت و همچنین ۶ شبکه مجازی به این زبان، تلاش نمود که ایران امروز را بیشتر به ژاپنی ها معرفی نماید و البته علیرغم این که شبکه های مجازی رایزنی فرهنگی حوزه های گردشگری، علوم و فنون، آداب و رسوم، ظرفیت ها و ... در مورد ایران را در بر می گرفتند، سه بار توسط فیس‌بوک و اینستاگرام بسته شدند و مسیر را بار دیگر از ابتدا آغاز کردیم و کماکان هم ادامه دارد و این گونه اقدامات، برنامه ها و سمینارها اطلاعات دقیق تری را به نخبگان و عموم مردم ارائه می نمود.
به منظور معرفی فرهنگ و هنر ژاپن به جامعه ایران نیز رایزنی فرهنگی دو شبکه تلگرامی و اینستاگرام را به زبان فارسی ایجاد کرد که به صورت روزانه مطالب متنوع و جدید را ترجمه و منتشر می‌نماید.
باید به این نکته مهم نیز اشاره شود که اصولا ذائقه مخاطب ژاپنی مبتنی بر دریافت اطلاعات از منابع مشخص و دقیق می‌باشد و لذا تمام تلاش در این جهت نیز به کار گرفته شده تا اطلاعات درست و مستند ارائه شود.
به هر شکل آنچه از این منظر می توان به بهانه دیدار مدیرعامل محترم ایرنا با سفیر محترم ژاپن در ایران نیز تاکید کرد، ضرورت توسعه همکاری های بیشتر رسانه ای و تلاش برای تقویت تبادل اطلاعات و اخبار دقیق از ایران امروز و واقعیت های منطقه است، همان که در حال حاضر به ویژه در زبان انگلیسی و ژاپنی کمتر یافت می شود و می‌بایست در جهت تقویت روابط فرهنگی و رسانه ای برای فرهنگ دوستان ژاپنی و علاقه مندان به ایران بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد تا افکار عمومی در این مسیر نه با اخبار جعلی و تحریف شده که با واقعیت های موجود و البته مستند مواجه گردند.
رایزن فرهنگی ایران در ژاپن
- مانگا اصطلاح ژاپنی و در واقع معادل انگلیسی یا نزدیک کلمه کمیک (comic) یا داستان‌های کمیک استریپ است که داستان‌های کمیک استریپ یا داستان‌های مصور در قالب کتاب، مجله و نشریات تخصصی که علاوه بر خردسالان و کودکان، می تواند برای سنین مختلف و بزرگسالان نیز طراحی گردد. به دلیل شهرت کمیک ژاپنی در جهان عموما با همین اصطلاح مانگا در دنیا شناخته می شود. در ژاپن هر ساله بیش از ۱۰ هزار عنوان کتاب و حدود ۳۰۰ عنوان مجله مانگا منتشر می شود که مبلغ فروش سالیانه آنان بالغ بر ۳۰۰ میلیارد ین می باشد و بالغ بر ۳۶ درصد فروش کتاب را در بر می گیرد که انتشار قرآن به صورت مانگا نیز نمونه ای از آن است.
در ۱۹آبان ۱۳۹۷(۱۰ نوامبر ۲۰۱۸) اولین همایش بین المللی مانگای اسلامی را از سوی رایزنی فرهنگی با حضور و سخنرانی متخصصان در این حوزه در کنار نمایشگاه آثاری از ایران، ژاپن، فیلیپین، آمریکا، آلمان، مالزی و اندونزی برگزار کردیم که بسیار قابل توجه بود و رادیو و تلویزیون ملی ژاپن(NHK) گزارشی در این زمینه منعکس نمود و علیرغم آن که برگزاری این برنامه و حضور کشورهای دیگر بسیار دشوار بود اما نتایج بسیار خوب و ارزشمندی به دنبال داشت. در بخش مسابقه این همایش با عنوان وحدت در عین تنوع «Unity in Diversity»، هفت داور از کشورهای ژاپن، آمریکا، ایران، فیلیپین، بنگلادش و گواتمالا برندگان نهایی این دوره از مسابقه را تعیین کردند که منتخبین در جایگاه اول اثر مرضیه میثمی آزاد و یگانه مقدم از ایران با عنوان «United Heroes»، در جایگاه دوم اثر کلا از مالزی با عنوان «Return» و در جایگاه سوم هم اثر اخیار و مور از مالزی با عنوان «Refugee Olympics»” برگزیده و معرفی شدند.
-بر اساس آمار انجمن کتابخانه های ژاپن، حدود چهارصد و ۴۲ میلیون و ۸۲۰ هزار کتاب در کتابخانه ها وجود دارد.
-مرکز افکار سنجی دانشجویان ایران(ایسپا)
- به عنوان نمونه در تاریخ چهارشنبه ۱ بهمن ماه ۱۳۹۹ دو انفجار تروریستی در بغداد با ۳۲ کشته و ۱۱۰ زخمی به وقوع پیوست که داعش مسئولیت آن را بر عهده گرفت.
نوشته حسین دیوسالار- دکترای جامه شناسی سیاسی و کارشناس ارشد روابط بین الملل