ایران گستره‌ای به درازای تاریخ دارد و البته یکی از چند تمدن ماندگار و دیرین است. اگرچه آنچه امروز از ایران داریم، هسته اصلی این قلمرو کهن است نفوذ فرهنگ ایران و زبان فارسی، حتی وقتی سیطره سیاسی بر مناطق پیرامونی ایران از آسیای میانه تا قفقاز و شرق آسیا وجود نداشت، با فرهنگ این مناطق پیوندی عمیق و وثیق برقرار کرده است. با وجود اسناد تاریخی، سوالاتی در مورد حدودوثغور ایران در دوره‌های مختلف در اذهان مردم عادی وجود دارد. گاه نیز اظهارات سیاسی سران کشورهای همسایه یا موضوعاتی چون ثبت میراث فرهنگی ملموس و ناملموس ایران در سازمان علمی، آموزشی، فرهنگی ملل متحد (یونسکو) همچنین گرامیداشت مفاخر ایرانی و جهانی شدن آنها به نام ایرانی به این بحث‌ها در فضای مجازی و گفت‌وگوهای روزمره دامن می‌زند.
یونسکو، مستقر در پاریس با ۱۹۳ عضو رسمی و ۱۱ عضو وابسته همچنین همکاران بین‌دولی و غیردولتی سعی در ارائه آموزش های فنی و پیشبرد علم و توسعه رسانه‌های مستقل و آزادی رسانه‌ها و حفظ تاریخ فرهنگی منطقه‌ای و توسعه تنوع فرهنگی دارد. با آنکه فعالیت‌های یونسکو وسیع و متنوع است، آنچه یونسکو را بیش از همه در میان مردم عادی مشهور کرده فعالیت در زمینه ثبت بناهای تاریخی یا میراث جهانی یونسکو (World Heritage Sites)، میراث ملموس و ناملموس ملت‌ها همچنین برگزاری سال‌های گرامیداشت مفاخر جهانی است.
ناگفته پیداست ثبت بناهای تاریخی، میراث ناملموس و برگزاری گرامیداشت برای شخصیت‌های متعلق به یک فرهنگ یا ملت در فهرست یونسکو به معنای دیرینگی فرهنگی آن ملت است که غیر از افتخار برای نسل امروز و فردای آن مردم، قدرت نرم فرهنگی برای دولت آن کشور نیز به شمار می‌آید. با اینکه هدف یونسکو از این اقدام تقویت همکاری‌ها و کمک به ثبت بناهای فرهنگی دیرین و آیین و سنن برتر و شخصیت‌های برجسته فرهنگی است، این اقدام دست‌کم در بعضی موارد به رقابت میان کشورهای همسایه و از یک حوزه تمدنی نیز منتهی شده و از این رو گاه می‌شنویم که مثلا نان لواش ایرانی را جمهوری آذربایجان به عنوان میراث ناملموس خود ثبت کرده در حالیکه در یازدهمین اجلاس کمیته حفاظت میراث ناملموس جهانی (آذر ۹۵)، ایران دو پرونده چندملیتی نوروز را با مشارکت ۱۲ کشور و فرهنگ پخت نان‌های نازک را با مشارکت ۴ کشور با تایید اعضای کمیته میراث ناملموس جهانی در فهرست جهانی یونسکو ثبت کرد.
از همین نمونه است گزاره‌هایی مانند مصادره شخصیت ابونصرمحمد فارابی به عنوان دانشمندی مسلمان و ایرانی توسط قزاقستان در فهرست گرامیداشت‌های یونسکو برای سال ۲۰۲۰ که سال گذشته و بعد از تایید گرامیداشت سال ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱ به نام فارابی، در رسانه‌های داخلی سروصدا کرد. همان‌طور که پیش از آن در مورد مولانا در سال گرامیداشت او یعنی سال ۲۰۰۷ به نام شخصیتی از ترکیه مطرح شده بود.
فهرستی به نام ثبت شخصیت‌ها و رویدادها در یونسکو وجود ندارد
مرتضی رضوان‌فر در گفت‌وگو با خبرنگار فرهنگی ایرنا درباره انتشار این نوع اخبار در رسانه‌ها و فضای مجازی گفت: اصلا فهرستی برای ثبت شخصیت‌ها و رویدادها وجود ندارد، یونسکو تنها می‌پذیرد در مراسم بزرگداشت مشاهیر و رویدادهای فرهنگی مشارکت کند.
عضو هیات علمی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری افزود: نوع مشارکت یونسکو نیز صدور مجوز برای استفاده از نشان و نام یونسکو در برنامه‌ها و نشریات مربوط به بزرگداشت است؛ اما متاسفانه این امر به عنوان ثبت در یونسکو تلقی شده و باعث شده فعالان و دلسوزان فرهنگی، نگران ربودن مفاخر و مشاهیر شوند. این فعالیت یونسکو که از سال ۱۹۵۶میلادی با عنوان انگلیسی Celebration of anniversaries شکل گرفته است را می‌توان تقویم مشارکت یونسکو در مراسم بزرگداشت مشاهیر و رویدادهای فرهنگی نامید.
وی تصریح کرد: در یونسکو به طور کلی سه فهرست برای ثبت وجود دارد، میراث مادی (ملموس)، میراث غیرمادی (ناملموس) و نهایتا میراث مکتوب و رسانه (حافظۀ جهانی) که تا حدودی با دو فهرست قبلی متفاوت است.
معیارهای یونسکو در بزرگداشت‌ها
رضوان‌فر تاکید کرد: یونسکو برای مشارکت در بزرگداشت‌ها هفت معیار وضع کرده است؛ این رویدادها باید با آرمان‌های یونسکو مرتبط باشد و باعث تقویت ارتباط میان انسان‌ها، تحمل‌پذیری و آرمان‌های صلح، گفت‌وگوی فرهنگی و درک متقابل شود، همچنین بزرگداشت برای رویدادهای سیاسی و نظامی نباشد.
بزرگداشت باید مربوط به شخصیت‌ها (فوت شده) یا رویدادهایی باشد که در سطح جهانی یا منطقه‌ای شناخته شده باشند و باید برای پنجاهمین سالگرد یا مضربی از آن باشد از شروط اصلی مشارکت یونسکو در بزرگداشت‌هاست.
رضوان‌فر گفت: پنجمین و ششمین شرط یونسکو برای مشارکت در یک بزرگداشت این است که باید از قبل برنامه‌ریزی‌های لازم برای برگزاری بزرگداشت و تعیین منابع لازم برای حفاظت از آن در کشور یا کشورهای مرتبط، صورت گرفته باشد همچنین ترجیحاً همه بزرگداشت‌ها باید با حمایت حداقل دو کشور دیگر یا یک گروه منطقه‌ای ارائه شود. هر بزرگداشتی که شامل بیش از یک کشور عضو باشد باید توسط همه آنها درخواست شود.
وی توضیح داد که شرط هفتم یونسکو برای مشارکت در بزرگداشت‌ها این است که عناصر میراث غیرمادی (ناملموس) در این برنامه (رویدادها و بزرگداشت‌ها) آورده نخواهد شد.
پژوهشگر حوزه میراث‌فرهنگی بیان کرد: یونسکو به منظور ایجاد توازن جغرافیایی و جنسیتی، مقرر کرده از دو پرونده ارسالی توسط هر کشور، یکی مربوط به زنان باشد، همچنین کشورهای آفریقایی و کمتر توسعه یافته جزو اولویت‌ها قرار گیرد.
درج ۳۷ شخصیت و رویداد در تقویم یونسکو از سوی ایران
رضوان‌فر با دفاع از عملکرد ایران برای درج شخصیت‌ها و رویدادها در تقویم یونسکو گفت: کمیسیون ملی یونسکو مسئول رایزنی با دیگر کشورها و تهیه پرونده و ارسال آنها به یونسکوست و با توجه به سهیمه یونسکو مبنی بر هر دو سال دو پرونده (سالی یک پرونده)، ایران تاکنون ۳۷ شخصیت و رویداد را در این تقویم درج کرده و جزء پنج کشور اول جهان است.
این پژوهشگر حوزه فرهنگ و مردم شناسی اظهار داشت: با توجه به معیارهای جدید در تقویم مفاخرِ یونسکو، خصوصا بند ۶، مبنی بر الزام کشورها در کسب حمایت حداقل دو کشور و یا ارسال پرونده به صورت مشترک، امیدوارم کشورهای منطقه به اجبار به سوی تعامل بیشتر و کاستن تنش‌ها حرکت کنند.
خبرنگاران، سازمان های مردم نهاد و افراد علاقه مند به موضوع مشارکت یونسکو در بزرگداشت مفاخر و رویدادها می‌توانند به سایت یونسکو مراجعه و اطلاعات لازم را درباره شرایط، معیارها و سیستم اجرای برنامه، کسب کرده تا بتوانند اطلاعات و جریان‌های اشتباه را اصلاح و هدایت کنند.
به گفته رضوان‌فر جریان‌های اعتراضی که گه‌گاه تحت عنوان دزدی مفاخر صورت می‌گیرد غالبا مربوط به ساخت مجسمه، نام‌گذاری پارک‌ها یا ساختمان‌ها، برگزاری همایش‌ها، انتشار کتاب و کاتالوگ و ... است که اشتباها به عنوان ثبت در یونسکو تلقی می‌شود. البته این گفته دلیلی بر نادیده گرفتن فعالیت‌های ضدایران در منطقه نیست، متاسفانه برخی کشورهای منطقه که در تاریخ تمدن طولانی ایران زمانی بخشی از این کشور بوده‌اند، بدون اشاره به میراث مشترک و حذف نام ایران، سعی در هویت‌سازی مستقل دارند.
وی با اشاره به کثرت جعل‌سازی‌های فرهنگی در سال‌های اخیر بیان کرد: کنوانسیون میراث غیرمادی (ناملموس) و برنامه بزرگداشت مشاهیر در یونسکو ضعف‌هایی دارد و برخی اوقات حتی باعث شده کشورها با هم درگیر دعوا شده و حتی دیده‌ام در برخی جلسه‌های بین‌المللی موجب درگیری فیزیکی سفیران برخی کشورها شده است.
رضوان‌فر گفت: علیرغم دیدگاه‌های مثبت معمول مسئولان کشور، اسنادی در دست است که برخی کشورها برای ایران‌ستیزی و فارسی‌زدایی، فعالیت‌های گسترده‌ای آغاز کرده‌اند و متاسفانه برخی اقدامات فاصلۀ میان اقوام ایرانی را عمیق کرده و ناخواسته به سمت اهداف آنها پیش رفته‌ایم زیرا توهین به اقوام، اولین قدم در مسیر تجزیه در هر کشوری است.
عضو هیات علمی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری تاکید کرد: باید فهرستی از میراث مشترک ایران با کشورهای منطقه تدوین و برای معرفی و حفاظت از آنها اقدام کنیم.