سقوط بهمن یکی از پدیده های مناطق برف گیر و کوهستانی است که اگر به صورت علمی و آموزشی با آن برخورد نشود ممکن است خطرات فراوان و مشکلات جبران ناپذیری در مسیرهای ارتباطی مناطق کوهستانی، تفرج گاه ها، روستاها و معادن به وجود آورد.
سالانه و با شروع فصل زمستان اسکی بازان، کوهنوردان و روستانشینان بسیاری در کشور اقدام به صعودهای زمستانه، اسکی بازی و تردد در مناطق بهمن خیز کوهستانی می کنند، بهمن خیز بودن برخی مسیرهای کوهستانی کشور از یک سو و عدم آموزش های نزد این افراد از سوی دیگر، باعث آسیب دیدگی و مرگ برخی از آنان شده است.
بارها و پس از وقوع این حوادث، به غلط عنوان شده که بهمن نیز هم چون سایر حوادث کوهستان اتفاقی اجتناب ناپذیر است و ممکن است برای هر کوه نوردی، اسکی باز و نظایر آن رخ دهد، اما برکسی پوشیده نیست که در صورت افزایش آگاهی نسبت به «عوامل وقوع، بهمن، شناخت مسیرهای بهمن خیز و اقدامات لازم در صورت وقوع بهمن» و همین طور «تمرین عملی آموخته ها»، میزان وقوع بهمن و آسیب دیدگی در صورت وقوع به طور بسیار چشمگیری کاهش می یابد.
ایران کشوری کوهستانی است و بسیاری از ما در مناطق کوهستانی زندگی، ورزش و یا فعالیت و یا اوقات فراغت خود را در کوه ها سپری می کنیم.
در فصل زمستان و برف، خطر آمدن بهمن، جان همه افرادی که در کوه قرار دارند را تهدید می کند. آمار درستی از اینکه هر ساله چند نفر در ایران جان خود را بر اثر وقوع بهمن از دست می دهند، در دست نیست، اما از اخبار رسانه های جمعی می توان دریافت که بهمن هرساله قربانیان جدیدی را می گیرد.
برخی عوامل موثر در ریزش بهمن دخالت دارند که می توان به ارتعاش، عوامل انسانی و حیوانی، باد، جهت جغرافیایی، تغییر دمای ناگهانی، درجه حرارت برف، تابش نور خورشید، بارش باران، زاویه و زاویه شیب اشاره کرد.
در این میان متاسفانه هنوز دارای یک مرکز تخصصی و سراسری جستجو و نجات در حوادث مرتبط با بهمن نیستیم و در آینده نزدیک هم نخواهیم بود، از این رو آشنایی با عبور از دامنه های بهمن گیر، فنون بقا، عوامل تاثیر گذار در وقوع بهمن، عوامل افزایش خطر بهمن، عوامل بازدارنده از بهمن، شناخت بهمن و تجهیزات ایمنی در بهمن بر همه افرادی که به منطق کوهستانی می روند، امری واجب و حیاتی است.
طبق مفاهیم پایه بهمن شناسی، «بهمن» توده ای بزرگ از برف است که از دامنه کوه سرازیز می شود که برای شناخت بهمن، نخست باید برف و ویژگی های فیزیکی آن را شناخت.
عبور از دامنه های بهمن گیر
ایمنی کوه نوردان، پیش از هر چیز به زمان بندی برنامه بستگی دارد. بیشتر بهمن ها در ضمن یا بلافاصله پس از بارش برف رخ می دهند، پس فاصله گذاری یکروزه پس از پایان بارش، خطر گرفتاری در بهمن را کاهش می دهد. پیش از عبور از مناطق بهمن گیر باید با بستن دکمه ها و زیپها و استفاده از کلاه، دستکش و عینک خود را آماده کنیم.
کوله پشتی سنگین را باید طوری از شانه آویخت که رها کردن آن آسان باشد. بندحمایل باتوم را باید از مچ در آورد؛ زیرا کوه نورد را به زیر برف می کشد. در صورت داشتن فرستنده باید مطمئن شویم که روی «ارسال» تنظیم شده است. در صورت عبور از پایین دامنه، خطر ریزش بهمن کاهش می یابد. اگر ناچار به عبور از بالای دامنه بهمن گیر باشیم، مسیرمان هر چه بالاتر باشد بهتر است. سنگ ها، صخره ها و برجستگی ها نقاط امنی محسوب می شوند، بطور کلی هر چه از دامنه بهمن گیر بالاتر باشیم شانس بقای ما بیشتر است. برای صعود یا فرود در شیب بهمن گیر، باید حتی الامکان نزدیک کناره ها حرکت کرد تا شانس فرار به طرف بیشتر باشد. در هر زمان فقط یک نفر باید از مسیر بهمن گیر عبور کند و دیگران باید وی را از محلی امن زیر نظر بگیرند.
با این روش فقط یک نفر در معرض خطر قرار می گیرد و وزن کمتری به برف تحمیل می شود. همه اعضای گروه باید از یک مسیر عبور کنند و ضمن عبور از منطقه خطرناک، کاملا آماده باشند. فقط در جاهای امن (مثلا" پشت صخره های بزرگ و بر جسته) می توان توقف کرد.
گاهی پس از عبور چندین نفر، بهمن به راه می افتد، پس همواره باید آماده بود و راههای فرار را در نظر داشت.
فنون بقا
نخستین اقدام در هنگام ریش بهمن، فرار به یک سو یا چسبیدن به نزدیکترین درخت است. با فرار به یک سو، یا کاملا از مسیر بهمن دور می شویم یا به جایی می رسیم که سرعت و قدرت بهمن کمتر است. فرار به سوی پایین کار خوبی نیست؛ زیرا همواره سرعت بهمن بیش از انسان است. به محض آگاهی از ریزش بهمن، باید فریاد زده سپس دهان را ببندیم تا ضمن هوشیار کردن دیگران، از ورود برف به دهان جلوگیری کنیم.
برای شناور ماندن در برف باید لوازم سنگین و دست و پا گیر را از خود دور کرد. هدف از شنا کردن، ماندن در سطح برف است و هر گونه حرکت دست و پا به این امر کمک می کند. اگر سرپایین است شنای سینه توصیه می شود و اگر پاها پایینند، به پشت برگشتن سودمند تر است.
بهمن پس از رسیدن به شیب های ملایمتر، توقف می کند. هنگامی که کند شدن حرکت بهمن را حس می کنیم، یک تا دو ثانیه فرصت داریم که خود را به سطح برف برسانیم. در این لحظه بحرانی فرد باید با شنا کردن خود را بالا بکشد و سعی کند که حداقل یکدست خود را از برف بیرون آورد. اگر این اتفاق هم نیفتد نزدیک سطح بودن شانس بقا را افزایش می دهد. از یکدست باید برای ایجاد فضایی در جلوی دهان و تسهیل تنفس کمک گرفت.
بهمن یکی از بلایای طبیعی است که ناگهان در ارتفاعات کوهستانی به حرکت در می‌آید و به خاطر سنگینی و نیروی جاذبه زمین از بالا با پایین سرازیر می‌شود و به تدریج با افزایش سرعت و توده برف، ناآرام و متلاطم می‌شود، این مخاطره طبیعی تهدیدی جدی برای ساختمان‌های واقع در پهنه‌های کوهستانی، اسکی‌بازان، کوهنوردان و روستانشینان محسوب می‌شود و خسارت زیادی به ساختمان‌ها وارد کرده و جاده را مسدود می‌کند.
این بلایا و خطرات بخشی از زندگی بشر است که با رشد فکری جوامع بشری و درک علل وقوع حوادث، انسان درصدد برآمد تا راههای مقابله و کاهش خطرات را بیابد و با اتخاذ تدابیری اثرات بلایا و مخاطرات آن را کاهش دهد.
اکنون بسیاری از صاحبنظران بر این عقیده اند که در حوزه پر اهمیت مدیریت بحران و سوانح باید بر اقدامات پیشگیرانه و جلوگیری از وقوع سوانح تاکید بیشتری بشود. حوادث طبیعی، غیر طبیعی و انسان ساخت، مخاطرات دوره ای، تهدیدات جدید، حجم گسترده خسارات وارده و افزایش درجه آسیب پذیری جامعه همگی دال برآنند که در پیش گرفتن سیاست پیشگیری از سوانح فاجعه بار امری ناگزیر و اجتناب ناپذیر بوده و باید در دستور کار جامعه و مدیریت بحران و سوانح قرار گیرد.
بخش عمده ای از کشور ایران را مناطق کوهستانی پوشانده و با توجه به شرایط اقلیمی این گونه مناطق و جان باختن بسیاری از کوهنوردان از ابتدای سال جاری تاکنون شناخت مناطق بهمن خیز و بهمن گیر ضروری است زیرا سقوط بهمن که یکی از پدیده های مناطق برف گیر است که اگر به صورت علمی با آن برخورد نشود ممکن است خطرات فراوان و مشکلات جبران ناپذیری در مسیرهای ارتباطی کوهستانی، تفرج گاه ها و راههای روستایی به وجود بیآورد که در این راستا شناخت این مخاطره طبیعی و راههای پیشگیری، مقابله و احیاناً گریز از آن، به‌خصوص برای اسکی بازان، کوهنوردان و ساکنین مناطق کوهستانی حائز اهمیت است.
عوامل تاثیر گذار در وقوع بهمن
کمبود پوشش گیاهی، شیب، اقلیم منطقه، جهت شیب، کاربری نامناسب، ارتفاع، بارش و دما از جمله عوامل تاثیر گذار در وقوع بهمن هستند که در کنار آنها سه عامل ساختمانی یا تکتونیک، زمین شناسی و سنگ شناسی در ایجاد ناهمواری ها در منطقه و تجمع برف و حرکت بهمن نقش اساسی دارند. به طوری که بهمن با نوسان‌ها (موج‌های زلزله) یا صدای خودروها، هواپیماها و بالگردها به پایین رها می‌شود و توان کافی برای تخریب و انهدام ساختمان های غیرمقاوم را داراست.
در مناطق بهمن‌خیز برای جلوگیری از خطرات ناشی از آن در محل آغاز حرکت توده‌های برفی جنگل‌کاری می کنند. برای کاهش شدت بهمن‌های کوچکتر، می‌توان با انفجار یا بمباران با توپخانه به‌طور مصنوعی موجب سقوط آنها شد که البته باید از قبل اطلاع‌رسانی به ساکنین منطقه و تخلیه مناطق در معرض ریزش بهمن صورت گیرد.
به‌طور کلی اقدامات مدیریتی این مناطق شامل تغییر در پوشش گیاهی طبیعی، حفاظت گونه‌ها و کشت گونه‌های جدید، فعالیت های ایجاد سازه، تغییر در مقدار و ساختمان برف و یخ، آموزش و جلب مشارکت مردمی، ارسال پیام‌های هشداردهنده در مواقع بحرانی و سرمایه‌گذاری جهت بهره‌برداری است که نیاز به تخصص‌های گوناگون در زمینه‌های علمی، فنی دارد.
عوامل افزایش خطر بهمن
شیب از عوامل اصلی سقوط بهمن است. روی شیب های تند (۵۰ درجه یا بیشتر) چون برف قبل از انباشتگی به طور طبیعی به پایین سرازیر می‌شود خطر سقوط بهمن معمولاً زیاد نیست. روی شیب های خیلی ملایم (کمتر از ۲۵ درجه) نیز خطر بهمن معمولاً زیاد نیست. بر پایه تحقیقات، عمدتاً بیشترین بهمن‌ها در شیب‌های ۳۵ تا ۴۰ درجه اتفاق افتاده است. با تند شدن شیب، ثبات لایه فوقانی برف کاهش یافته، خطر بهمن افزایش می یابد.
پوشش طبیعی خاک به لحاظ جلوگیری از بهمن، دارای اهمیت است. زمین‌های صاف یا بدون پستی و بلندی بهمن‌خیز هستند. یکنواختی شیب نیز عامل خطرناکی است.
وزش بادهای تند، مهمترین عامل سقوط بهمن است. باد عامل بسیار مهمی در افزایش خطر سقوط بهمن است به ویژه اگر طی چند روز متوالی به شدت وزیده باشد.
سقوط بهمن پس از بارش برف به مقدار بارش، وزن برف و در نهایت میزان شیب کوه بستگی دارد. با گذشت زمان، احتمال زنده ماندن شخص مدفون در زیر یک متر برف، به سرعت کاهش می‌یابد.
برای مواجهه با سقوط بهمن، همه حواستان را به کار بگیرید. با شنیدن کوچکترین صدایی که حکایت از سقوط بهمن دارد، منطقه را ترک کنید.
در منطقه‌ای که حتی یک بار بهمن در آن به وقوع پیوسته، همیشه احتمال سقوط دوباره وجود دارد. این نکته را به خاطر داشته باشید که برای نجات کسی که زیر بهمن مدفون شده، فقط ۳۰ دقیقه فرصت دارید. پس وقت را از دست ندهید. پس از ۳۰ دقیقه از دفن شدن در زیر برف تنها می‌توان امیدوار بود که فقط پنجاه درصد از آسیب دیدگان، زنده بمانند.
عوامل بازدارنده از بهمن
درخت ها و درختچه‌ها (بوته‌ها عامل بازدارنده از سقوط بهمن نیستند) سنگ ها، دره های کم شیب و باز بهترین عامل جلوگیری‌کننده از بهمن هستند.
شناخت بهمن
با پاگذاشتن بر روی برف می توان بهمن را شناخت. برف با پا گذاشتن بر روی آن یا فرو می رود، یا نمی رود. اگر پا در برف فرو نرود برف یخی است و اگر پا فرو برود می توان تشخیص داد که برف چند لایه است. (اگر بیشتر از یک لایه باشد خطرناک است) اگر هنگام فرو رفتن پا، پا سر بخورد مسیر بسیار خطرناک است.
پیش از وقوع بهمن چه کار کنیم
اسکی بازان، کوهنوردان و روستانشینان باید از تردد در جاده‌های بهمن‌خیز خودداری کنید. در هنگام عبور از مناطق کوهستانی پر از برف باید سکوت را رعایت کنند چرا که بوق زدن یا بلند کردن صدای پخش صوت ماشین در این مسیر ها می‌تواند موجب ریزش بهمن شود.
همچنین آنان باید قبل از صعود به کوه حتماً برنامه داشته باشند و سرپرست مجرب، مسیر و منطقه صعود، ظرفیت و توان افراد را از قبل تعیین کرده باشد و دیگران را در جریان برنامه صعود و کوهنوردی خود قرار داده باشد.
همه افرادی که به هر نحو برای ورزش، تفریح، عبور و مرور در مناطق بهمن خیز و بهمن گیر تردد دارند باید وسایل ارتباطی (بی سیم، تلفن همراه و پیپس - که یک دستگاه کوچک الکترونیکی گیرنده و فرستنده است) به همراه خود داشته باشند. افرادی که قرار است از بهمن عبور کنند با فشار دادن دکمه دستگاه، باید آن را در وضعیت فرستنده و دیگران در وضعیت گیرنده قرار دهند و باید این نکته را همیشه مد نظر داشته باشند که پیپس را نباید در کوله پشتی قرار داد بلکه باید آن را به گردن آویخت.
باید قبل از صعود به ارتفاعات کوهستانی وضعیت منطقه را بدانید
اگر مناطقی که کوهنوردان می خواهند صعود کنند یا اسکی بازان می خواهند ورزش کنند بهمن گیر است، باید در ساعات اولیه روز از این مناطق عبور کنند زیرا در آن ساعات هنوز هوا سرد بوده و چسبندگی برف بیشتر بوده و در نتیجه احتمال ریزش بهمن کمتر می شود. تجربه نشان داده است که بیشترین بهمن ها در ساعات ظهر و عصر ریزش می کنند و بیشتر حوادث در این ساعات به ثبت رسیده است.
صعود، تمرین و کار در مناطق کوهستانی و برف‌گیر حتماً باید با وسایل، لوازم و ابزار کوهنوردی اعم از لوازم فنی، پوشاک، تغذیه، وسایل امدادی و نظایر آن همراه باشد. در صورتی که نمی توانی شیبی را دور بزنید تا حد امکان باید از آن ارتفاع بگیرید تا در مسیر طولانی بهمن قرار نگیرید.
در هنگام عبور از مناطق بهمن گیر یا بهمن خیز باید همیشه ساکت باشید تا ارتعاشات صدا باعث ریزش بهمن نشود. ارتعاش یکی از عوامل مهم ریزش بهمن است. بنابراین، در جاهایی که خطر ریزش بهمن وجود دارد باید از فریاد پرهیز کنید. در واقع سکوت موجب می‌شود که بهتر متوجه ریزش برف بشوید و به موقع اقدام کنید. بهتر است اعضای گروه در شیب‌های خطرناک در فاصله حداقل ۳۰-۲۰ متری یکدیگر حرکت کنند تا همگی گرفتار بهمن نشوند و بتوانند همدیگر را نجات بدهند.
از یک شیب برفی باید خیلی نرم و سبک قدم بردارید تا فشار و ضربه به برف مسیر وارد نشود و باعث شکست برف و جریان بهمن نگردد. از ریسمان یا طناب مخصوص کوهنوردی استفاده کنید. در روی برف به صورت زیگزاگ راه نروید و تا حد امکان به صورت یک خط مستقیم روی برف بالا بروید. بهترین راه عبور از بهمن این است که بهمن را به طرف بالا صعود کنیم نه عرضی.
کوهنوردان و اسکی بازان لباس های رنگی بپوشند
بهتر است کوهنوردان و اسکی بازانی که برای ورزش و تفریح به ارتفاعات دارای برف صعود می کنند از لباس های رنگ نارنجی، قرمز و زرد استفاده کنند تا در صورت بروز حادثه یا گرفتار شدن در برف و بهمن بتوان آنها را زودتر پیدا کرد. همچنین کفش ایمنی و لباس مناسب نباید فراموش شود. کوهنوردان با توجه به اینکه عمده مشکل ما سرمازدگی انها است، باید حتما لباس گرم اضافه به همراه داشته باشند.
بستن نخ بهمن
نخ بهمن طناب سه میلی‌متری به رنگ قرمز و به طول ۱۵ تا ۵۰ متر است که بر روی پوسته آن فلشی در یک جهت وجود دارد. نخ بهمن را باید طوری به بدن وصل کرد که جهت فلش آن به سمت فرد باشد و ادامه نخ بهمن را طوری روی زمین می اندازیم که بر روی زمین کشیده شود. حال اگر بهمن سقوط کند، گروه امداد با پیدا کردن نخ بهمن و دنبال کردن فلش به مصدوم می رسند.
برای عبور از بهمن، نباید فرد را با طناب یا وسیله دیگری حمایت کرد زیرا ممکن است بهمن، فرد را تکه تکه کند. در هنگام عبور از بهمن، باید تک تک و بدون عجله و با فاصله زیاد از محل عبور کرد.
باید کوله پشتی را به سمت شیب قرار دهیم و فقط یک بند آن را روی شانه بیاندازیم تا در صورت سقوط بهمن بتوان به راحتی کوله را رها کرد. اگر جا پای نفر قبلی خیلی عمیق است برای پر کردن جای پا از برف های همان قسمت استفاده کنید. از مسیرهای شناخته شده عبور کنید تا حد امکان باید از بالای محدوده بهمن (نزدیک به تاج بهمن) عبور کنیم تا حجم برف کمتری بالای سرمان باشد، با شنیدن کوچکترین صدایی که حکایت از نشست و ریزش و سقوط بهمن دارد منطقه را ترک کنید.
تجهیزات ایمنی در بهمن
در فصل آمدن بهمن، قبل از اینکه خانه را ترک کنید، باید ایمن کردن خود را آغاز کنید. به این صورت باید عمل کرد که چه کسی دارد به کجا و برای چه کاری می رود؟ چه کسی سرپرست و مسئول است؟ سفر چقدر طول خواهد کشید؟ در طول این مدت بدترین هوای ممکن چگونه خواهد بود؟ در صورت احتیاج چه کسی به کمک شما خواهد آمد؟
به هر دلیلی که به کوه می روید، به خاطر داشته باشید که یک بهمن هیچگاه راه خود را برای اینکه ما در مسیر آن هستیم عوض نخواهد کرد، بلکه ما هستیم که باید مسیر خود را تغییر دهیم و این عمل هنگامی امکان پذیر خواهد بود که ما از پدیده بهمن و خطرات آن آگاه باشیم زیرا طبق تجربیات نیروهای عملیاتی جستجو و نجات در بهمن پیش گیری از بهمن، بسیار آسان تر از پیش گویی آن است.