به گزارش روز دوشنبه گروه فرهنگی ایرنا از روابط‌عمومی خانه کتاب و ادبیات ایران؛ نشست «زبان و ادبیات فارسی در آسیای مرکزی و قفقاز» از سلسله نشست‌های تخصصی بخش بین‌الملل نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران با همکاری بنیاد سعدی برگزار شد. عصمت خانم ممداوا (استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه دولتی باکو)، آیناش قاسم (استاد زبان و ادبیات فارسی، مترجم زبان فارسی به روسی، قزاقی و بالعکس) و احمدغنی خسروی (رئیس دانشکده علوم انسانی دانشگاه دولتی هرات و استاد زبان و ادبیات فارسی) از میهمانان این وبینار بودند.
زبان فارسی را از کتاب «گلستان» سعدی یادگرفتیم
عصمت خانم ممداوا با اشاره به این‌که ایران کشوری برجسته با تاریخ و شخصیت‌های بزرگی است، بیان کرد: در جمهوری آذربایجان زبان فارسی را دوست دارند و یاد می‌گیرند، قرن‌هاست این فعالیت‌ها ادامه پیدا کرده است. وقتی هنوز جمهوری ما استقلال پیدا نکرده بود زبان فارسی را دوست داشتند و از کتاب «گلستان» سعدی یاد می‌گرفتند. در مدرسه‌ها نیز آثار نظامی تدریس می‌شد.
وی افزود: به طور رسمی حدود ۱۰۰ سال است در باکو، دانشگاه دولتی باکو بنا شده و از اساسی‌ترین دانشگاه‌ها، در میان دانشگاه‌های این کشور محسوب می‌شود. در این محیط آموزشی زبان عربی، ترکی، چینی، اردو و... به دانشجویان تدریس می‌شود. دانشگاه باکو بیش از ۱۰۰۰ دانشجو و ۳۰ استاد، پروفسور و معلم در حوزه زبان و ادبیات فارسی دارد. علاوه بر آثاری که بنیاد سعدی برای ما ارسال کرده است ما نیز کتاب‌هایی را برای دانشجویان تالیف کرده و تدریس می‌کنیم.
او ضمن اشاره به این که بیشترین گرایش مترجمان جمهوری آذربایجان به سمت ادبیات کلاسیک فارسی است، برخی از این دست آثار و بعضی کتاب‌های معاصر را که به زبان آذربایجانی ترجمه شده است معرفی کرد و گفت: «تکیه در زبان فارسی» یکی از کتاب‌های من است که در آن به طبیعت تکیه، جایگاه تکیه و وظیفه تکیه در زبان فارسی پرداختم.
در زبان فارسی ریتم وجود دارد
این استاد زبان و ادبیات فارسی همچنین اظهار کرد: وقتی کلمات را در زبان فارسی تلفظ می‌کنیم یا شعری می‌خوانیم، ریتمی در آن وجود دارد که به گوش‌ها خوش می‌آید. ابوالحسن نجفی در کتاب خود می‌نویسد ما طوری به زبان فارسی صحبت می‌کنیم که گویی نفس می‌کشیم، ولی وقتی قلم را برمی‌داریم و می‌خواهیم چیزی بنویسیم با خود فکر می‌کنیم به عنوان نمونه چمدان بنویسیم یا جامه‌دان. این‌ها از زیبایی‌های زبان فارسی است.
او با اشاره به این که وقتی دانشجو بود هم‌نویسه یا هم‌نگاشت‌های زبان فارسی را جمع‌آوری کرد، عنوان کرد: هم‌نویسه‌ها به یک شکل نوشته می‌شوند اما از نظر معنا متفاوت هستند. هم‌آوا یعنی کلمه‌ای که از نظر تلفظ یکسان است اما معنی و نوع نگارش آن متفاوت است. این هم‌آواها در زبان‌هایی که الفبای‌شان الفبای آوایی است بسیار کم دیده می‌شود؛ به عنوان مثال در زبان روسی تنها چند کلمه این چنینی موجود است. زبان فارسی بعد از آمدن عرب‌ها الفبای عربی را قبول کرده است و الفبای عربی برای فارسی زبانان نیز مشکل است.
عصمت خانم ممداوا درباره نقش و جایگاه زبان فارسی در پیوند دوستی و ارتباط بیشتر دو ملت ایران و آذربایجان گفت: این ارتباط قرن‌هاست که بین این دو ملت برقرار است، در کشور ما همه زبان فارسی را دوست دارند از این جهت که دستور زبان فارسی مشکل نیست؛ ولی به گمانم بیشتر سعی می‌کنند زبان انگلیسی را فرا بگیرند اما افراد زیادی هستند که زبان فارسی را دوست دارند و به موسیقی به این زبان گوش می‌دهند. این رابطه قرن‌ها نیز ادامه خواهد داشت.
مترجم باید بر تمام ظرایف هر دو زبان تسلط داشته باشد
در ادامه این وبینار تخصصی آیناش قاسم درباره ویژگی‌های زبان فارسی به لحاظ ترجمه‌پذیری بیان کرد: زبان فارسی، زبانی ترجمه‌پذیر است اما همانند سایر زبان‌های دیگر دنیا عناصر ترجمه‌ناپذیر نیز دارد که البته ترجمه‌ناپذیری زبان فارسی از ترجمه‌پذیری آن بسیار کمتر است.
او در ادامه تاکید کرد: برخی کلمات در زبان‌های دیگر ترجمه دقیقی ندارند، واژهایی که تنها مشخصه یک ملت بوده و منحصر به فرهنگ، تاریخ، آداب و رسوم و سایر ویژگی‌های یک ملت است؛ با کلمات، اسم خاص، اسم مکان، واژگان عامیانه و لهجه‌ها و... ارتباط تنگاتنگی دارند و باید به روش‌های ترجمه‌ای ویژه‌ای به زبان‌های دیگر منتقل شوند که یکی از آن‌ها نگارش پاورقی است.
این استاد زبان و ادبیات فارسی در خصوص ویژگی مترجم خوب و چگونگی انتخاب اثر برای ترجمه اظهار کرد: ویژگی اصلی که مترجم خوب باید از آن برخوردار باشد این است که او به اثر تحت ترجمه خود عشق و علاقه زیادی داشته باشد، همچنین هم به زبان مبدا و هم به زبان مقصد مسلط باشد. یک مترجم خوب باید بر تمام ظرایف هر دو زبان تسلط داشته باشد؛ ترجمه کار سختی است که نیاز به تجربه، مهارت، توانایی بالا و پشتکار فراوان دارد. به عنوان مترجم همیشه می‌گویم اگر مترجم خود اهل قلم نباشد نباید از او انتظار داشت که بتواند اثری همانند یا هم‌سطح اثر اصلی به وجود بیاورد.
وی افزود: برای انتخاب ترجمه یک کتاب راه‌های گوناگونی وجود دارد؛ مترجم هم می‌تواند بر اساس علاقه شخصی خود و هم بر مبنای اسم نویسنده یا شاعر و جایگاهی که او در ادبیات دارد، انتخاب کند؛ گاهی نیز کتابی به مترجم پیشنهاد می‌شود. همچنین مترجم خود نیز آثاری را مطالعه می‌کند و از بین آن‌ها اثری را برای ترجمه برمی‌گزیند، چون مترجم اثر ادبی را به زبان اصلی می‌خواند و تحت تاثیر آن قرار می‌گیرد؛ در نتیجه در جهت ترجمه آن برای مردمان کشور خود تلاش می‌کند.
ترجمه سبب غنی شدن فرهنگ می‌شود
این مترجم درباره تاثیر آثار ادبی بر نزدیکی ملت‌ها به یکدیگر عنوان کرد: اثر ادبی انعکاس تاریخ، اوضاع سیاسی و اقتصادی یک کشور، شیوه زندگی، آداب و رسوم، هویت و اخلاق یک ملت است. با ترجمه اثر یک ملت به زبان دیگر روابط فرهنگی بین مردم برقرار می‌شود.
وی در ادامه تاکید کرد: به عنوان یک ایران‌شناس و مترجم زبان فارسی، ایران را با فرهنگ، تاریخ، آداب و رسوم، زبان عامیانه مردم و ظرایف زبانی، می‌شناسم؛ با ترجمه اثری از فارسی به زبان مادری خود، هم‌وطنانم را با فرهنگ، تاریخ، آداب و رسوم و اخلاق مردم این کشور آشنا خواهم ساخت؛ در عین حال از طریق ترجمه بهترین آثار قزاقی به زبان فارسی، مردم ایران نیز می‌توانند با فرهنگ قزاقستان و قزاق‌ها آشنا شوند. یعنی ترجمه پلی است که مردم و فرهنگ‌های مختلف را به هم پیوند می‌دهد در نتیجه فرهنگ‌ها غنی می‌شوند.
آیناش قاسم در خصوص دلیل انتخاب زبان فارسی گفت: من در دوره کودکی به نوشتن و سرودن علاقه داشتم و در دوران مدرسه درباره «نوروز» مقاله نوشتم و به نظرم علاقه من به این زبان از این موضوع آغاز شد؛ پس از آن در مدرسه درباره شاعران دوره کلاسیک فارسی چیزهایی خوانده بودم، این‌ها سبب علاقه‌مندی من به این زبان شد. البته زبان فارسی در دانشگاه‌های قزاقستان تدریس می‌شود البته قبلا در مدارس نیز آموزش داده می‌شد و مردم علاقه زیادی به این زبان دارند.
ایران جایگاه سی‌ونهم رتبه‌بندی تالیف و ترجمه را دارد
احمدغنی خسروی از دیگر میهمانان نشست تخصصی «زبان و ادبیات فارسی در آسیای مرکزی و قفقاز»، درباره رتبه‌بندی تالیف و ترجمه کتاب در کشورها بیان کرد: کشورهای دنیا بر اساس مقدار کتابی که می‌خوانند، می‌توانند جایگاه خود را در جامعه بین‌المللی تثبیت کنند. اگر به رتبه‌بندی کشورها که در سال ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ انجام شده نگاه کنیم جالب است که کشورهای آسیایی از رتبه اول تا پنجم را به خود اختصاص داده‌اند؛ درواقع هند در رتبه نخست قرار دارد، پس از آن نیز به ترتیب کشورهای تایلند و فیلیپین در جایگاه دوم و سوم ایستاده‌اند.
وی افزود: ولی کشور افغانستان جایگاه بسیار پایینی در این رتبه‌بندی دارد. امیدواریم بتوانیم مردم خود را تشویق کنیم بیشتر کتاب بخوانند؛ چون با مطالعه کتاب است که می‌توانیم به جایگاه بالایی دست پیدا کنیم و کتابخوانی باعث توسعه و پیشرفت کشورها می‌شود.
او همچنین بیان کرد: طبق آمار یونسکو در سال ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ در مبحث تالیف، کشورهای چین با ۴۴۴ هزار جلد کتاب در جایگاه نخست، آمریکا با سیصد چهار هزار و ۹۱۲ عنوان در جایگاه دوم و کشور انگلیس با ۱۸۴ هزار جلد در رتبه سوم قرار دارند. در موضوع ترجمه نیز آلمان با ۲۶۹ هزار در رتبه اول، اسپانیا با ۲۳۲ هزار در رتبه دوم و فرانسه با ۱۹۸ هزار در رتبه سوم ایستاده‌اند. در مبحث تالیف و ترجمه ایران در میان ۲۰۰ کشور جهان در جایگاه سی‌ونهم قرار دارد. یکی از دلایلی که در کشور ما از آثار ایرانی بیشتر استفاده می‌شود به دلیل جایگاه خوب ایران در رتبه‌بندی تالیف و ترجمه است.
در دورترین نقطه افغانستان نیز ردپایی از آثار ایرانی می‌بینید
رئیس دانشکده علوم انسانی دانشگاه دولتی هرات با اشاره به این که اگر به کشورهایی نگاه کنیم که در جهان به جایگاه بلند علمی و توسعه فرهنگی رسیدند طبیعتا از طریق تحقیقاتی است که انجام دادند گفت: طبیعی است کشورهایی که کار تالیف، تحقیق و ترجمه بیشتری انجام داده‌اند به همان تناسب پیشرفت و توسعه فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی آن‌ها نیز بیشتر است.
او درباره نقش نمایشگاه‌های کتاب ایران در معرفی آثار جدید در افغانستان اظهار کرد: حدود ۱۵۰ دانشگاه خصوصی و دولتی در کشور خود داریم و بالای ۹۰ درصد کتابی که در افغانستان در سطوح دانشگاهی استفاده می‌کنیم جزو آثاری است که یا در ایران تالیف شده یا توسط دانشمندان ایرانی ترجمه شده است. یعنی در دورترین نقطه افغانستان نیز ردپایی از آثار ایرانی می‌بینید. به همین دلیل همیشه از نمایشگاه‌های کتاب در افغانستان استقبال خوبی شده است.
وی ضمن بیان این که ناشران ما ارتباط بسیار نزدیکی با ناشران ایرانی دارند عنوان کرد: این ارتباط به گونه‌ای است که گاهی برخی از این ناشران آثار خود را در ایران و توسط ناشران این کشور منتشر می‌کنند؛ ما صنعت چاپ و نشر خود را همانند هر شغل دیگر از ایران گرفتیم. دستگاه، تکنیسین و حتی مواد خام برای انتشار کتاب را از ایران آوردیم و کسانی که با چاپ و نشر سر و کار دارند آموزش لازم را در ایران دیدند.
این استاد زبان و ادبیات فارسی همچنین اظهار کرد: یکی از راه‌هایی که می‌تواند کشورهای جمهوری اسلامی ایران، افغانستان و تاجیکستان را به یکدیگر نزدیک کند کارهای مشترک تحقیقی است، همچنین این سه کشور دارای زبان مشترک و خط مشترکی هستند و ادبیات‌شان نیز مشترک است. باید تلاش کنیم چهره‌ای که می‌خواهیم از مولانا، حافظ، سنایی و... تصویر کرده و به جهان نشان دهیم یکسان باشد و این امر زمانی ممکن می‌شود که کارهای تحقیقاتی مشترکی انجام دهیم.
احمدغنی خسروی در پایان این نشست گفت: متاسفانه یکی از مشکلاتی که ما در حوزه زبان فارسی داریم این است که سه کشور ایران، افغانستان و تاجیکستان مسیرهای متفاوتی رفتند؛ ایران دستور خط متفاوتی دارد که تا حدودی شبیه به عربی است و یکی از مشکلات ما نوشتن دستور زبان‌های مختلف و متفاوت بوده است و باید سعی کنیم دستور زبانی تلفیقی برای هر سه کشور ارائه دهیم.