زعفران نخستین محصول صادراتی خراسان رضوی است که سرمایه‌گذاری قابل توجهی چه در بخش تولید و چه در بخش تجارت در این بخش انجام گرفته اما خروجی این سرمایه‌گذاری به دلایل مختلف رضایت فعالان حوزه زعفران را جلب نکرده است.
عدم توازن بین تولید و مصرف داخلی، عدم توازن بین هزینه تولید و قیمت خرید و عدم توازن بین تولید و صادرات و عدم توازن بین شرایط تجارت و دستورالعملها و قوانین را می‌توان مهمترین مولفه‌های تاثیرگذار در تجارت کم فروغ خراسان رضوی در زعفران دانست.
برنامه ریزی نامناسب در تجارت زعفران کفه رقبای خراسان رضوی در داخل و خارج از کشور را سنگین تر کرده و کار را برای فعالان این بخش دشوارتر از گذشته نموده است که اگر چاره ای برای آن نیاندیشیم شاید دیگر نتوان زعفران را یکی محصول انحصاری برای تجارت خارجی خراسان رضوی دانست.
با این حال سطح زیر کشت زعفران در جهان نزدیک به ۲۰۰ هزار هکتار برآورد شده است که از این میزان سالانه ۵۴۰ تن زعفران تولید می‌شود، با این حساب ۹۰ درصد تولید زعفران در ایران انجام می‌گیرد.
ارزش صادرات زعفران ایران نزدیک به ۳۰۰ میلیون دلار است که سهم بالایی از این گردش مالی و حدود ۴۰ درصد مربوط به فرآوری آن می‌شود، مناطق تولید عمده زعفران نیز در ایران استانهای خراسان رضوی و خراسان جنوبی هستند.
بنا بر اطلاعات داده شده از سوی معاونت هماهنگی امور اقتصادی استانداری خراسان رضوی، سهم این استان از تولید زعفران در کل کشور ۷۴.۷۶ درصد است و طی ۱۰ سال گذشته سطح زیر کشت زعفران در این استان از ۴۹ هزار هکتار به ۹۱ هزار هکتار و تولید سالانه آن از ۱۴۹ تن به ۳۲۳ تن رسیده است.
صادرات زعفران خراسان رضوی نیز از سال ۱۳۸۸ تاکنون ۱۶۰ درصد رشد کرده و ۱۰ کشور نخست مقصد صادراتی این محصول کشورهای امارات متحده عربی، اسپانیا، عربستان، ایتالیا، هند، چین، هنگ کنگ، فرانسه، آلمان، ترکمنستان هستند.
زعفران به طور میانگین ۲۱۰ نفر نیروی کار در سطح یک هکتار نیاز دارد به این معنا که هر هکتار حدود یک شغل دائم در حوزه تولید ایجاد می‌کند، در این راستا ۱۲۴هزار بهره‌بردار بخش کشاورزی خراسان رضوی در حوزه تولید زعفران فعالیت دارند که با احتساب خانواده آنان ۶۲۰ هزار نفر از این استان در بخش زعفران مشغول فعالیت هستند.
هزینه های تولید زعفران در خراسان رضوی به ازای هر هکتار به ۷۲ میلیون ریال رسیده است در حالی که متوسط قیمت هر کیلوگرم زعفران ۷۵ میلیون و ۵۰۰ هزار ریال است.
علت کاهش قیمت را می‌توان کاهش خرید زعفران ایران در جهان به دلیل شیوع کرونا، عمل به تعهدات ارزی بانک مرکزی و الزام صادرکنندگان به آن، بالا بودن ارزش گمرکی زعفران، عدم توسعه بازار متناسب با افزایش تولید، نبود مدیریت واحد بر صادرات زعفران، رقابت منفی صادرکنندگان، افزایش بیش از حد تولید و تسری کشت زعفران به خارج از استانهای خراسان رضوی و خراسان جنوبی دانست.
خرید حمایتی زعفران و انتظارات
مدیر سازمان تعاون روستایی خراسان رضوی گفت: خرید حمایتی محصول راهبردی زعفران که با هدف حمایت از کشاورزان از نیمه آبان ماه امسال در این استان از سوی دولت آغاز شده بود، اول دی ماه امسال به پایان رسید که در قالب خرید حمایتی این محصول تا پایان ۳۰ آذر ماه در مجموع ۱۲ هزار و ۸۷۷ کیلوگرم زعفران خریداری شد.
ایرج ناصری مقدم با بیان اینکه این خرید در راستای سیاست‌های دولت در حمایت از کشاورزان انجام شده است افزود: با توجه به اینکه در این طرح، هدف اصلی، خرید حمایتی محصولات، مدیریت بازار و جلوگیری از کاهش بیش از اندازه قیمت محصول و متضرر شدن کشاورزان بود حجم خرید، مد نظر قرار نداشت و بیشتر حمایت از کشاورز مورد توجه بود.
وی ادامه داد: امسال ۱۰ مرکز در شهرستانهای زعفران‌خیز استان خراسان رضوی خرید این محصول را بر عهده داشتند و محور و هدف اصلی دولت از خرید زعفران، حمایت از زعفرانکاران خُرد بود و در این راستا سقف خرید زعفران از هر زعفران‌کار ۱۰ کیلوگرم تعیین شده بود.
ناصری مقدم افزود: محصول امسال در ۲ سطح پوشال مرغوب به ازای هر کیلوگرم ۱۱۰ میلیون ریال و نگین به ازای هر کیلوگرم ۱۳۰ میلیون ریال خریداری شد.
نایب رییس شورای ملی زعفران نیز در گفت و گو با خبرنگار ایرنا قیمت خرید تضمینی زعفران از سوی دولت را ناچیز دانست و گفت: کشاورزان از قیمت تعیین شده از سوی سازمان تعاون روستایی برای خرید زعفران در سال جاری چندان رضایت نداشتند.
غلامرضا میری افزود: دولت امسال ۱۵ تن زعفران از کشاورزان خریداری کرد و تاکنون بخشی از بهای آن را به کشاورزان بازگردانده است زیرا سازمان تعاون روستایی از نظر کمبود نقدینگی برای خرید زعفران در مضیقه بوده است.
وی ادامه داد: امسال قیمت تعیین شده برای زعفران از سوی دولت بسیار پایین بود در حالی که قیمت سایر کالاها در بازار نسبت به سال گذشته افزایش ۲ یا سه برابری داشتند، این در حالی است که قیمت زعفران در یکی دو سال اخیر هیچ رشدی نداشته و قیمت امروز با دو سال قبل هیچ تغییری نکرده است.
رییس اتحادیه صادرکنندگان زعفران گفت: نشستی در مهرماه امسال با حضور نماینده مردم تربت حیدریه در مجلس شورای اسلامی با فعالان حوزه زعفران در مشهد برگزار و قیمتهایی برای خرید زعفران تعیین شد مشروط به اینکه ۱۰ هزار میلیارد ریال تسهیلات بانکی برای خرید زعفران پرداخت شود.
وی افزود: پرداخت تسهیلات منوط به این مهم بود که زعفران به قیمت تعیین شده از کشاورزان خریداری شود در حالی که از ۱۰ مهرماه تاکنون یک ریال نیز از تسهیلات ۱۰ هزار میلیارد ریالی به صادرکنندگان زعفران برای خرید این محصول به نرخهای پیشنهادی، پرداخت نشده است.
میری ادامه داد: در ابتدا صادرکنندگان حتی ۲۰ درصد بالاتر از قیمت تعیین شده زعفران را از کشاورزان خریداری کردند اما نقدینگی آنان به انتها رسید و به دلیل کمبود نقدینگی قادر به خرید زیاد زعفران از کشاورزان نبودند.
وی گفت: سازمان تعاون روستایی نیز با نرخی پایین تر از قیمت تعیین شده در نشست مهرماه، زعفران را از کشاورزان به صورت بازپرداخت مدت دار خریداری کرد.
درخواست دادن اعتبار به صادرکنندگان برای خرید زعفران
نایب رییس شورای ملی زعفران گفت: هم اینک صادرکنندگان هر کیلو زعفران را در بازار ۸۰ تا ۱۴۰ میلیون ریال خریداری می‌کنند که ۲۰ درصد بالاتر از قیمتی است که توسط سازمان تعاون روستایی از کشاورزان خریداری می‌شود.
وی افزود: پیشنهاد ما این بود که اعتباری را که بابت خرید زعفران در اختیار سازمان تعاون روستایی قرار می‌گیرد، به بخش خصوصی اختصاص دهند تا طی یک تعامل دو سویه زعفران توسط صادرکنندگان خریداری شود تا بتوانند تعهد خود را نسبت به مشتریانی که سالها با آنان کار کردند، به انجام برسانند.
میری ادامه داد: دریافت تسهیلات بانکی به دلیل وثایق سنگین برای صادرکنندگان زعفران به منظور خرید این محصول بسیار دشوار است، لذا پیشنهاد شد صادرکنندگان با عواملی که در اختیار دارند زعفران را از کشاورزان خریداری و آن را آنالیز کرده و در اختیار سازمان تعاون روستایی قرار دهند و هزینه آن را دریافت نمایند، سپس صادرکنندگان زعفران را با قیمت تعیین شده از سازمان تعاون روستایی خریداری و صادر کنند.
وی گفت: این پیشنهاد مورد موافقت دولت قرار نگرفت و سازمان تعاون روستایی اقدام به خرید زعفران نمود، این در حالی است که هنوز ۶۰ تن از زعفران خریداری شده توسط سازمان تعاون روستایی در سال گذشته باقی مانده است.
میری پیشنهاد کرد رسانه‌ها بویژه رسانه ملی بستر انجام تبلیغات گسترده در زمینه خواص دارویی زعفران را فراهم کند تا از طریق پخش آنها در صدا و سیما و رسانه‌های مختلف سرانه مصرف این محصول در داخل کشور افزایش یابد.
رییس مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی خراسان رضوی در این باره گفت: دغدغه های ما مربوط به تولید، امور اقتصادی، فرآوری و مکانیزاسیون در حوزه کشاورزی است چون مطالعات نشان می دهد که در چند سال اخیر به دلیل افزایش هزینه های تولید در اثر کشت سنتی، رقابت پذیری زعفران و مزیت این محصول تحت تاثیر قرار گرفته است.
رضا اقنوم افزود: در واقع به دلیل ضعف مکانیزاسیون در برداشت و جداسازی کلاله زعفران، کشاورزان متحمل خسارتهای بسیار شده و حتی در سال گذشته به دلیل سرمای ناگهانی بخشی از محصول خود را از دست دادند.
وی ادامه داد: در واقع ضعف مکانیزاسیون در این بخش، هزینه های تولید را افزایش داده و از سوی دیگر کشور ما ناگزیر است در بازارهای جهانی نیز زعفران را از طریق واسطه ها به نصف قیمت عرضه کند که این مسئله دغدغه بزرگ دیگری برای ارزش افزوده زعفران ایرانی به شمار می آید.
اقنوم گفت: در حال حاضر، ۳۰ تا ۴۰ هزار میلیارد ریال از درآمد کشاورزان خراسان رضوی وابسته به محصول زعفران است و باید در این حوزه برنامه ریزی و بازاریابی‌های موثری انجام گیرد.
صادرات زعفران و چالش‌های پیش رو
ناظر گمرکات خراسان رضوی گفت: در ۱۰ ماه امسال بیشترین حجم صادرات کالا از این استان مربوط به زعفران بوده است اما صادرات این محصول نسبت به مدت مشابه سال قبل در بخشهایی با کاهش مواجه بود.
امید جهانخواه افزود: در این مدت صادرات زعفران در بسته‌های بیش از ۳۰ گرم از خراسان رضوی ۲۴ درصد افزایش یافته اما زعفران در بسته‌های ۱۰ تا ۳۰ گرم از این استان ۲۷ درصد کاهش داشته است.
با این حال رییس اتحادیه صادرکنندگان زعفران، صادرات این محصول از ایران در سال جاری را مناسب دانست و گفت: امسال با اینکه مصرف داخلی زعفران به شدت کاهش یافت و در بازار داخلی رکود بود، صادرات رونق داشته و تا پایان آبان ماه امسال میزان صادرات زعفران از کشور نسبت به سال گذشته افزایش داشته است.
وی با بیان اینکه مشکلاتی در مسیر صادرات زعفران به بازارهای جهانی وجود دارد، افزود: در صورتی که موانع برداشته شود، صادرکننده سراغ کشاورز رفته و عرضه و تقاضای این محصول در بازار شکل منطقی به خود می‌گیرد و قیمت زعفران افزایش می‌یابد، هم کشاورز و هم صادرکننده رضایت داشته و ارز بیشتری از محل صادرات وارد کشور می‌شود.
رییس اتحادیه صادرکنندگان زعفران گفت: اگر قرار است برای زعفران یا هر محصول دیگری تصمیماتی اتخاذ شود، باید نظر افرادی که تجربه در این زمینه دارند و در این مسیر سرمایه‌گذاری کرده‌اند، گرفته شود.
میری افزود: هم اینک هزار تن ظرفیت بسته بندی زعفران در کشور ایجاد شده تا بتوان ۵۰۰ تن زعفران تولیدی در کشور را بسته بندی و صادر کرد و برای ایجاد این ظرفیت هزینه زیادی انجام گرفته است.
وی ادامه داد: موانع موجود در مسیر صادرات زعفران باعث شده است این محصول سر از مسیرهای قاچاق درآورد و به جای اینکه زعفران از مبادی قانونی خارج و ارز وارد کشور شود، از مبادی غیرقانونی قاچاق می‌شود که مانعی برای صادر کنندگان شناسنامه دار است زیرا نمی‌توانند با قیمتی که زعفران قاچاق در بازارهای هدف صادراتی خارج از کشور عرضه می‌شود، رقابت کنند.
رییس اتحادیه صادرکنندگان زعفران گفت: بیش از ۱۸ سال است که به دنبال برطرف شدن عوارض ورود زعفران به کشورهای چین و هند هستیم اما همچنان مشکل به قوت خود باقی است.
وی افزود: زعفران از ایران به هنگ کنگ صادر و سپس از آن محل به صورت قاچاق وارد چین می‌شود، در صورتی که تعرفه‌ها برای عوارض ورود زعفران به آن کشور برداشته شود، می‌توان زعفران را به صورت مستقیم وارد چین و هندوستان کرد و دیگر نیازی نیست تاجر افغانستانی زعفران را از ایران خریداری کرده و با برند افغانستان آن را به کشورهای چین و هندوستان صادر کند.
میری مانع دیگر در مسیر صادرات زعفران را پیمان سپاری ارزی دانست و ادامه داد: این مانع باعث شده برخی صادرکنندگان به کلی صادرات این محصول را کنار بگذارند، اگر صادرات زعفران در سال ۱۳۹۷ را با سالهای ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹ مقایسه کنید، میزان صادرات زعفران توسط برخی صادرکنندگان تا ۷۰ درصد کاهش یافته است.
وی گفت: قوانین دست و پاگیر و آزاردهنده مانع بزرگی در مسیر صادرات است و این موضوع باعث شده است صادرکنندگان دیگر حاضر به صادرات نباشند و در نتیجه بازارهای خود را از دست بدهند.
رییس اتحادیه صادرکنندگان زعفران از مسوولان خواست این موانع را هر چه سریعتر رفع کنند تا بتوان بازار زعفران را مدیریت کرد و صادرات این محصول را در بازارهای جهانی بویژه کشورهایی که این محصول را نمی‌شناسند، توسعه داد.
پیشنهاداتی برای بهبود وضعیت تجارت زعفران
رییس کمیسیون کشاورزی و صنایع وابسته اتاق بازرگانی، صنایع و معادن ایران در این باره گفت: کشور ما سرمایه گذاری اولیه در محصول زعفران ایران را انجام داده به طوری که بستر ۱۴۰ هزار هکتار کشت زعفران با زیرساختهای بسته بندی در کشور مهیا شده است و این ظرفیت ارزشمند، می تواند نقطه تلاقی همکاری ایران با برخی کشورهای دیگر به ویژه در زمینه سرمایه گذاری باشد.
علی شریعتی مقدم افزود: پایدارسازی و توسعه تولید زعفران در ایران، جهش اقتصاد زعفران از طریق ایجاد زنجیره های ارزش، افزایش سرانه مصرف زعفران در ایران و جهان از مهمترین اقدامات علمی جامع برای اعتلای این محصول استراتژیک کشور است.
وی ادامه داد: پیش بینی توسعه کشت زعفران به میزان توسعه مصرف، افزایش اقتصاد صادراتی زعفران ایران و رشد سرانه مصرف این محصول می‌تواند از جمله اهداف کمّی در برنامه‌های تدوین شده برای توسعه تجارت زعفران باشد.
با توجه به مطالب گفته شده می‌توان برآیند یا عمده مشکلات استانهای زعفران خیر در ایران از جمله خراسان رضوی را نوسان تولید به دلیل مشکلات اقلیمی، افزایش سهم واسطه‌ها در شبکه بازار داخلی و خارجی، عدم آشنایی با سلایق مشتریان و تجارت سنتی، فروش فله ای زعفران، نبود برند تجاری برای واحدهای تولیدی به منظور تصاحب سهمی از بازار، نبود صنایع بسته بندی مناسب برای صادرات زعفران، عدم سرمایه گذاری مطلوب بر روی فرآورده های جانبی محصول دانست.
علاوه بر آن مشکلات ارزی، عدم تخصیص مشوق‌های صادراتی، عدم تکمیل زنجیره‌های پس از تولید، نبود پایانه صادراتی تخصصی کشاورزی بویژه زعفران، نوسانات در بازار ارز، فرآیند بازگشت ارز حاصل از صادرات، عدم معرفی مناسب و هدفمند محصولات در بازارهای بین المللی، افزایش سهم صادرکنندگان غیرتخصصی در صادرات زعفران و حضور رقبای جدید مانند افغانستان در تولید زعفران را می‌توان از دیگر مشکلات در صادرات زعفران برشمرد.
از این رو با توجه به تحقیقات انجام گرفته، توسعه هدفمند و پایدار زعفران در کشور، جلوگیری از توسعه بی رویه کشت زعفران، ایجاد یک تشکل مهم صادراتی، اخذ نیم درصد از صادرات زعفران برای تبلیغات و بسته بندی و تحقیق و توسعه، تامین مالی جهت ثبت برند زعفران ایران، واگذاری محوریت صادرات زعفران به خراسان رضوی، حمایت از صادرات بسته بندی کمتر از ۱۰ گرم برای بازگشت حداکثری ارزش افزوده، برقراری تعرفه ترجیحی برای ورود زعفران ایران به بازارهای دو کشور عمده مصرف کننده آن شامل هند و چین، تجاری سازی محصولات دارویی و آرایشی از زعفران، استفاده از ظرفیت سردخانه ها برای نگهداری گل زعفران در زمان اوج تولید می‌تواند به توسعه و رونق تولید و تجارت زعفران در کشور بویژه خراسان رضوی کمک شایانی کند.