خیابان های شهر شده اند تابلوی گویای فقر و شکاف اجتماعی و کودکانی که هر روز تعداد آنها بیشتر می شود، عناصر این تابلو هستند این کودکان که رنگ رنج دارند در پس زمینه مات این خیابانها تمام قد ایستاده اند و وضوح دیداری آنها به اندازه ای است که هیچ نگفته فریادشان تا اعماق چشم‌ها نفوذ می کنند.
لطفا آدامس بخرید
قدش به زحمت به شیشه ماشین می رسد و با زحمت دستش را دراز می کند تا آدامس هایش را ببینم.
با صدایی که به سختی شنیده می شود می گوید: لطفا آدامس بخرید.
چشمهایش نگران است که مبادا از او خرید نکنم.
نگاهم به گردنش می افتد و رد یک زخم بزرگ.
کمی که پرس و جو می کنم می گوید: گردنم سوخته است. در جایی که کار می کردم قیر می جوشاندند، ریخت روی گردنم.
ساعت از ۲۲ گذشته و حضور چند پسربچه و یک دختر کوچک در خیابان تامل برانگیز است.
باز هم سوال می کنم. چند نفرید؟ هر روز به این جا می آیی؟ پدر و مادر داری؟ چرا کار می کنی؟
می گوید: این روزها که مدرسه تعطیل است هم صبح اینجا هستم هم عصر، ۵ خواهر و برادریم.
من چهارمی هستم و دو برادر و خواهر بزرگترم این روزها در کوره پزخانه کار می کنند. پدر و مادرم معتادند و در زندان و ما با مادر بزرگمان زندگی می کنیم.
چون پول ندارد و پیر است ما باید کار کنیم و خرج خودمان را درآوریم.
من روزی ۲۵ هزار تومان از صاحب کارم می گیرم و به مادر بزرگ می دهم.
او (صاحبکار) هرروز ما را از باقرخان (منطقه ای حاشیه نشین و کم برخوردار در شمال شهر بجنورد) تا اینجا با ماشین می آورد و شب هم می آید ما را به خانه می برد.
این قصه پرغصه پسر کوچکی است که چشم انداز آینده برایش مبهم و تاریک است.
در خراسان شمالی با توجه به شرایط اقتصادی مردم، مهاجرت فزاینده روستاییان و حاشیه نشینانی که جمعیت آن ها یک سوم جمعیت مرکز استان را تشکیل می دهند تعداد کودکان کار بیش از آمار های دولتی استهنوز ۹ سال هم ندارد که وارد بازار کار شده، قد و قامتش مانند مردی است که در یک اتاق فشار قوی کوچک شده، اما دستهایش دستهای ترک خورده و خشکه زده و چشمهایش آن چشم های بزرگ قهوه ای که نگرانی و وحشت در آن موج می زند تا مدت ها از خاطرم نمی رود.
روزهای کرونایی موجی از احساس همدردی با اقشار مختلف را برانگیخت که کودکان کار نیز از آن جمله بودند.
با ویران شدن اقتصادهای کوچکی که در این استان فقیر به زحمت چرخ زندگی را می چرخاندند و تورمی که در خراسان شمالی همیشه بیش از میانگین کشور است، اکنون بیش از گذشته در خیابان ها شاهد حضور افرادی هستیم که می خواهند به هر قیمتی لقمه نانی داشته باشند و در این میان کودکان کار افزایش یافته اند، کودکانی که کار و بودن در خیابان مخاطرات زیادی برای آنها ایجاد می کند.
کارشناسان می گویند این کودکان انواع زیادی از خشونت را تجربه می کنند و خدا کند اوج این بهره کشی ها را تجربه نکنند.
عمق فاجعه را در جامعه فقرزده ای که نه فرصت های برابر شغلی می توان در آن دید و نه کورسوی امیدی برای آینده در همین چند جمله خلاصه شده است.
اعتیاد خانواده، بدسرپرستی، نبود نهادهای حمایتی واقعی، شکاف عمیق اجتماعی، توزیع نابرابر امکانات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی، حاشیه نشینی، فقر و نبود قوانین حمایتی محکمی که اهرم اجرایی داشته باشد، نبود اعتبار و... تو خود بخوان حدیث مفصل از این مجمل.
تراژدی
کودکان کار تراژدی خیابان های شهر شده اند. اما به تعداد این کودکان و شاید هم بیشتر کودکانی نیز هستند که در کارگاه های دربسته، مغازه های مختلف، کارگاه های زیرپله ای و ده ها محل دیگر مانند کورههای آجرپزی کار می کنند و هیچ فرد یا نهادی نیز نمی داند با این کودکان چه رفتاری می شود، به جز شماری اندک از فعالان و کنشگران حقوق کودکان.
این کودکان که به دلیل مشکلات اقتصادی و اجتماعی ساعاتی از شبانه روز به کار کردن در کارخانه‌ها، کارگاه‌ها، ساختمان ها، خیابانها و منازل مردم برای کارگری می‌گذرانند که بسیاری از آنها کمک خرج خانواده و برخی دیگر خود به تنهایی عهده دار مخارج خانواده هستند.
به گفته یک مددکار اجتماعی که مایل به ذکر نام خود در این گزارش نشد، تمام این کودکان محروم از کودکی، متأثر از آسیب های اجتماعی هستند که با توجه به فراگیری آنها نباید انتظار داشت این مسائل به زودی رفع شود.
وی می افزاید: این کودکان محروم از مدرسه، خانواده، بازی با همسالان خود و تفریحات مناسب سن خود هستند و گاه بار معیشت و خرج خانواده بر دوش کوچک و لاغر آنها گذاشته شده است.
وی می گوید: آنها دچار انواع بهره کشی هایی می شوند که یک چرخه مریض اجتماعی به آن ها تحمیل می کند.
وی اظهار می دارد: مزد ناچیزی که حتی کفاف یک روز گذران این کودکان را نمی کند و اکثر مواقع حتی آن را به پدر و مادر کودک یا دیگر اعضای خانواده می دهند، فعالیت در مراکز بدون مجوز، غیرقانونی و نبود نظارت بر این فعالیت ها رنج این کودکان را مضاعف می کند.
وی با بیان اینکه همه کودکان کار در خیابان نیستند، می افزاید: نگرانی ما بیشتر در مورد کودکانی است که در محیط های کاری دور از چشم نهادهای نظارتی کار می کنند و به انواع بهره کشی ها دچار می شوند.
وی با بیان اینکه تقریبا تمام این کودکان با بدرفتاری، بی توجهی به شرایط جسمی، آزارهای جسمی، جنسی و روحی مواجهند، می گوید: نفس وجود کار کودکان یعنی این که حال بخش اعظم جامعه خوب نیست و در حال حاضر کار از ریشه یابی و ترمیم گذشته است و باید به فکر راهکارههایی بود که دردی را از درد این بچه ها درمان کند.
وی اظهار می دارد: در خراسان شمالی نیز با توجه به شرایط اقتصادی مردم، مهاجرت فزاینده روستاییان و حاشیه نشینانی که جمعیت آنها روز به روز در حال افزایش است، تعداد کودکان کار کم نیست و با توجه به جمعیت استان و این که یکسوم جمعیت مرکز استان را حاشیه نشینان تشکیل می دهند، تعداد کودکان کار بیش از آمارهای رسمی است.
وی با بیان اینکه هنوز پژوهشی در مورد کودکان کار خراسان شمالی انجام نشده است، اظهار می کند: بنا به اعلام مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۹۷ بین سه تا هفت میلیون کودک کار در ایران مشغول به کار هستند یعنی هنوز در کشور هم خبری از آمار دقیق نیست چه برسد به استانها و آمارهای نسبی هم فاصله های میلیونی با هم دارند.
دلایل کار کودک
عوامل مختلف اقتصادی نظیر شیوع بالای بیکاری، فقر، بی عدالتی، فاصله زیاد طبقاتی، مشاغل کم درآمد پدران و عوامل اجتماعی از جمله ازدیاد جمعیت، مهاجرت از روستاها و شهرهای کوچک به شهرهای بزرگ، ساختار جمعیت، کمبود قوانین حمایتی از کودکان در کنار عوامل خانوادگی شامل خانواده های پرجمعیت و بعد بالای خانوار، خانواده های پرتنش، فوت یا جدایی والدین، اعتیاد در خانواده با عوامل زیستی و روانی از قبیل بحران هویت، بحران بلوغ، فرار از خانه، اعتیاد و بزهکاری و همچنین نبود نظارت‌های دولتی در دفاع از حقوق کودکان می تواند در شکل‌گیری پدیده کودکان خیابانی و کودکان کار تاثیرگذار باشد. در مورد کودکانی که در کارگاه ها و یا اماکن دیگر جز خیابان ها کار میکنند اطلاعات زیادی نداریم اگر چه طرح موضوع شد تا رصد شوند اما نتیجه و کار خاصی انجام نشده است و پیگیر موضوع هستیم
طرح ساماندهی کودکان کار
در این مورد معاون اجتماعی بهزیستی خراسان شمالی می گوید: در حال حاضر سه مرکز برای شناسایی و ساماندهی کودکان کار و خیابانی، یک مرکز شبانه روزی برای نگهداری این کودکان و همچنین ۲ مرکز روزانه مداخلات تخصصی در این استان فعال است.
علی اکبر صحرانورد می افزاید: در آخرین نشست کمیته ساماندهی کودکان کار و خیابانی، مصوب شد تا همه اعضا پای کار آمده و با مشارکت اتاق اصناف، وضعیت کودکان کاری را که در کارگاه ها کار می کنند به لحاظ شرایط کار و سن رصد و مشخص کنند زیرا اصنافی که کودکان زیر ۱۵ سال را به کارگیری کنند، مرتکب تخلف شده اند.
وی با بیان اینکه ممکن است برخی از این کودکان حتی در کارگاه های زیرزمینی به کار گرفته شوند، می گوید: در تلاش هستیم تا همه این کودکان شناسایی و به آنها خدمات اجتماعی لازم داده شود.
وی شمار کودکان کار و خیابانی شناسایی شده در خراسان شمالی را ۲۰۶ نفر اعلام می کند و می گوید: با شیوع کرونا شمار کودکان کار کاهش یافت به طوری که کودکانی که در خیابان ها شناسایی شده بودند و تعداد آنها به ۴۰۰ نفر (در سنین زیر ۱۵ سال) می رسید، امسال ۲۰۶ نفر شده اند و البته این کودکان از خدمات روانشناسی، پزشکی و حقوقی بهزیستی در مراکز روزانه و شبانه روزی بهزیستی در بجنورد استفاده می کنند.
وی بر این نکته نیز تاکید می کند که ممکن است شمار کودکان کار بیش از این ها باشد زیرا نمی شود با اطمینان از شناسایی و رصد همه کودکان کار سخن گفت.
وی با بیان اینکه با تک تک خانواده های این کودکان چهره به چهره صحبت و هشدارهای لازم به آنها داده شده است، اظهار می دارد: بخشی از حمایت های ما نیز در قالب کمک های موردی، بسته ها و پک های بهداشتی و مواد غذایی، کمک خیران و کمک های مالی است.
معاون اجتماعی اداره کل بهزیستی خراسان شمالی با بیان اینکه ساماندهی کودکان کار و خیابانی فعالیت چندبخشی دستگاههای مرتبط را می طلبد، می گوید: امسال ۱۴۱ میلیون تومان اعتبار به بحث کودکان کار اختصاص داده شده است.
صحرانورد می افزاید: اقبال عمومی مردم از سر ترحم یا به هر دلیل دیگر سبب ایجاد مشاغل کاذب در بین کودکان شده است و این باعث می‌شود سطح انتظار کودکان به دلیل دریافتی مازاد بر مساعدتهای بهزیستی افزایش یابد و گاه برخی از این کودکان حتی درآمدی بیش از ۱۰۰ هزار تومان در روز دارند.
وی خاطرنشان می کند: برخی از این کودکان با آسیب های مختلف از جمله اعتیاد نیز مواجهند به طوری که در سال جاری ۴۱ کودک معتاد به دفاتر آسیب اورژانس ارجاع داده شده اند و برآنیم تا با همکاری علوم پزشکی، اقدام به شناسایی و کنترل این کودکان با هدف کاهش آسیب های اجتماعی در بین آنان کنیم.
بانک اطلاعاتی
وی با بیان اینکه جمعیت کودکان کار شناور و ممکن است افزایش و یا کاهش داشته باشد، می گوید: در مورد کودکانی که در کارگاه ها و یا اماکنی جز خیابان ها کار می کنند، اطلاعات زیادی نداریم اگرچه طرح موضوع شد تا رصد شوند اما نتیجه و کار خاصی انجام نشده است و پیگیر موضوع هستیم.
صحرانورد می افزاید: بانک اطلاعاتی نیز از این افراد و خانواده های آن ها تشکیل شده اما ادامه یافتن کمک ها و حمایت ها از این قشر منوط به ایجاد اشتغال پایدار برای خانواده های این کودکان است.
استان ۸۶۳ هزار نفری خراسان شمالی در شمال شرق کشور واقع است.
۱۰۷ هزار مددجو در این استان از خدمات بهزیستی استفاده می کنند که ۲۵ هزار نفر از مددجویان بهزیستی معلول، ۹ هزار نفر زن سرپرست خانوار و ۶۰۸ نفر نیز کودکان بی سرپرست و بدسرپرست هستند.