به گزارش روز شنبه ایرنا از رصدخانه مهاجرت ایران، ادغام پایدار مهاجران بین‌المللی پس از بازگشت به کشورشان اصلی‌ترین هدفی است که کشورهای مقصد و مبدأ پناهندگان دنبال می‌کنند. بیش از ۴۰ سال است که تعداد قابل توجهی از اتباع افغانستانی آواره کشورهای دیگر شده‌اند. در سال‌های گذشته نزدیک به ۹۰ درصد این آوارگان در کشور ایران و پاکستان ساکن شده‌اند. علاوه بر این بیش از دو میلیون افغانستانی نیز داخل کشور خودشان آواره هستند.
بازگشت داوطلبانه مهاجران افغانستانی به کشورشان حدود دو دهه است که در برنامه کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندگان (UNHCR) با همکاری دولت‌های ایران، پاکستان و افغانستان قرار گرفته است.
از سال ۲۰۰۲ تا سال ۲۰۲۰ نزدیک به ۵ میلیون و ۳۰۰ هزار پناهنده افغانستانی براساس برنامه‌های بازگشت داوطلبانه (UNHCR) از ایران و پاکستان به افغانستان بازگشته‌اند. بازنمایی این اقدام بیشتر با بیان تعداد افراد بازگشتی است و اطلاعاتی در زمینه ارزیابی جنبه‌های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی این برنامه بیان نشده است.
برنامه‌ای برای بازگشت مهاجران به کشورشان
در سال‌های گذشته نزدیک به ۹۰ درصد از مهاجران افغانستانی در ایران و پاکستان ساکن شده‌اند. مهاجرت‌های ساکنان این کشور حکایت‌گر وضعیت نامطلوب در افغانستان است و بازگشت مهاجران افغانستانی به وطنشان نیاز به تغییر شرایط در این کشور دارد.
بازگشت مهاجران فاقد مدرک افغانستانی از ایران بیشتر ماهیت مهاجرت چرخشی داشته و به خاطر متناوب بودن این ترددها شاید نتوان آنان را به عنوان مهاجر در نظر گرفت.
در سال ۲۰۲۰ میلادی به دلیل شیوع بیماری کووید ۱۹ برنامه بازگشت به حالت تعلیق در آمد. اما به رغم آن حدود ۹۳۹ نفر از پناهندگان افغانستانی ساکن ایران به افغانستان بازگشتند. همچنین تعداد ۱۰۹۲ نفر از پناهندگان از کشور پاکستان و ۱۱۶ نفر از پناهندگان افغانستانی در سایر کشورها به صورت داوطلبانه به افغانستان بازگشتند.
بر اساس داده‌های موجود حدود ۵۱ درصد از پناهندگان بازگشتی به گروه سنی زیر ۱۷ سال و ۴۶ درصد به گروه سنی ۱۸ تا ۵۹ سال تعلق دارند که نشان می‌دهد اغلب مهاجران بازگشته را گروه سنی جوان تشکیل می‌دهند.
الزام‌های تحقق بازگشت داوطلبانه
هر چند بازگشت داوطلبانه راه حل پایدار برای پناهندگان به شمار می رود، اما این در حالی است که شرایط زندگی در کشور مبدا مهیا و بازگشت با حفظ امنیت و کرامت برای آنان میسر باشد. در غیر این صورت، امکان مهاجرت مجدد این گروه سنی جوان به کشورهای دیگر وجود دارد.
مهاجران پس از بازگشت به افغانستان با چالش‌هایی مانند دسترسی نداشتن به سرپناه مناسب، فقدان امنیت و شرایط دشوار تامین معیشت مواجه بوده‌اند. همچنین دولت افغانستان حمایت چندانی از مهاجران بازگشتی تا کنون نکرده است. دلایلی این چنین موجب بازگشت مجدد آنان به ایران شده است. بنابراین مهیا نبودن شرایط ممکن است تجربه بازگشت میان مهاجران فاقد مدرک و پناهندگان را مشابه کند.
تعداد پناهندگان بازگشتی به صورت داوطلبانه قابل توجه نبوده است، اما پایداری و ماندگاری همین افراد پس از بازگشت و مهاجرت مجدد آنان نیز چندان روشن نیست. برای تاکید و اهمیت توجه به این موضوع دلایل بازگشت مهاجران به افغانستان و اینکه پس از بازگشت چه برنامه‌ای دارند و چگونه هزینه‌های زندگیشان را تامین خواهند کرد، بر اساس داده‌های موجود از پژوهش کمیساریا در سال ۲۰۲۰ بیان می‌شود.
هر چند به‌نظر می‌رسد این پژوهش مبتنی بر نمونه‌گیری از جامعه هدف است نه تمام شماری، اما قابل تامل و بررسی است. به‌طور کلی ۳۱ درصد از پناهندگان دریافت بسته‌های حمایتی از سوی کمیساریا، ۲۷ درصد دیدار اقوام و ۲۱ درصد امکان بهره مندی از طرح تخصیص زمین و سرپناه را دلیل علاقمندی به بازگشت اعلام کردند. نکته جالب این است که ۳۴ درصد پناهندگان بازگشتی از طریق طرح بازگشت داوطلبانه، کمک هزینه های دریافتی خود را صرف خرید مواد خوراکی و نیازهای اولیه زندگی می‌کنند.
اگرچه طرح‌هایی همچون طرح «خروج و مراجعت» از سال ۱۳۹۷ برای تشویق به بازگشت پناهندگان افغانستانی از ایران اجرا شده است، اما میزان اثرگذاری آن بر بازگشت داوطلبانه پناهندگان مشخص نیست و از سوی دیگر با شیوع ویروس کرونا اجرای این طرح متوقف شده است.
بنابراین، کم توجهی به این امر مهم پیامدهای نامطلوبی در پی خواهد داشت و یکی از آنها می‌تواند افزایش مهاجران فاقد مدرک در کشورهای همسایه افغانستان با توجه به مهیا نبودن شرایط در کشور مبدا باشد.