این باور عمیق اسلامی در طول تحولات تاریخ با توجه به فضای پاک و روحانی مسجد و تاثیر مثبت روحی و تحرک‌آفرین آن بر مسلمانان سبب پدید آمدن کارکردهای گوناگون اجتماعی، سیاسی، آموزشی و قضایی در محیط وحدت‌بخش مسجد شده است.
در جریان نهضت انقلابی ملت مسلمان ایران هم مساجد به مراکزی وحدت‌بخش، هماهنگی‌آفرین و گره‌گشا مبدل شدند که می‌توان یکی از مصادیق بارز آن را در شهر مذهبی تربت‌حیدریه مشاهده کرد.
نقش مساجد تربت‌حیدریه در انقلاب
یک پژوهشگر و مدرس دانشگاه فرهنگیان تربت‌حیدریه در این خصوص به خبرنگار ایرنا گفت: قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، مخالفان رژیم پهلوی که گرایش اسلامی داشتند، عمدتا در مبارزه خود از مسجد تأثیر می‌گرفتند.
محمد شریفی‌تربتی افزود: انقلابیون در فعالیتهای آگاه‌سازی و تبلیغی، مانند تکثیر جزوه و اطلاعیه و نیز توزیع نوارهای کاست سخنرانی مخالفان شاه و پخش آن میان مردم از مساجد به عنوان یک پایگاه استفاده می‌کردند و موفقیت مسجد در ایجاد چنین ارتباطی عوامل مختلفی دارد که یکی از آنها بهره‌گیری از ارتباطات چهره به چهره بود که با توجه به وجود فرهنگ شفاهی جامعه ایرانی، اثرگذاری چشمگیری داشت.
وی با بیان این‌که مساجد در پشتیبانی مالی از انقلابیون نیز سهمی مهم داشتند ادامه داد: ارتباط مسجد با بازار در این خطه پیشینه‌ای دیرینه دارد و در جریان انقلاب اسلامی مسجد توانست به لحاظ مالی، همچون حلقه ارتباطی میان بازار و عناصر انقلابی ایفای نقش کند و کمک‌های مالی و اقتصادی بازار را به آنها برساند و از سوی دیگر بازاریان به سبب ارتباط خود با مسجد، به قشر مهمی تبدیل شدند که در پیروزی انقلاب نیز، تأثیر به سزایی از خویش به جای گذاشتند.
این پژوهشگر که در خصوص کارکرد انقلابی مساجد تربت‌حیدریه تحقیق مکتوبی نیز انجام داده است به اظهارات حجت الاسلام محمدعلی رضایی در کتاب "حماسه نهم دی ۵۷" اشاره و اظهار کرد: حاج آقای رضایی یکی از روحانیون مبارز و انقلابی تربت‌حیدریه بنا بر آشنایی ای که با چهره‌های شاخص روحانیت چون مقام معظم رهبری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، مرحوم آیت‌الله عباس واعظ طبسی و شهید عبدالکریم هاشمی‌نژاد داشتند و با هماهنگی با این بزرگان، از سال‌های ۱۳۵۵ فعالیتش را برای ساماندهی تشکل روحانیت شهرستان آغاز کرد.
وی گفت: از سال ۱۳۵۶ و بعد شکل‌گیری جامعه روحانیت مبارز (منظور اصطلاح سیاسی رایج "جامعه روحانیت مبارز" کنونی نیست) و پس از فراخوان از جمع علمای شهرستان، این تشکل را در تربت‌حیدریه بنا و با اعزام مبلغان روحانی زمینه لازم را برای حرکت مردمی فراهم کرد و از طریق پایگاه‌های مردمی در مساجد سطح شهر، بخش‌ها، روستاها، اصناف و بازاریان و حتی بدنه بیشتر ادارات که مردمی بودند برای مبارزه همگانی علیه پایگاه‌های رژیم شاه در شهر آماده شدند.
روحانیون مبارز و علمای انقلابی تربت حیدریه
شریفی‌تربتی گفت: در جریان نهضت انقلابی مردم تربت حیدریه شخصیت‌ها و روحانیون زیادی نقش داشتند که برجسته ترین این علما حضرات آیات آقایان مرحوم سیدمحمدباقر طباطبایی، مرحوم حاج شیخ عبدالله امامی، حجج اسلام سیدحسن ربانی و محمدکاظم قاضی‌زاده بودند که در کنار حجت‌الاسلام رضایی نقش کلیدی در هدایت مبارزات مردمی بر عهده داشتند و همواره به صورت مستقیم یا غیرمستقیم و با هماهنگی حجت‌الاسلام محمدباقر فرزانه، با مقام معظم رهبری در ارتباط مستمر بودند.
مسجد فولاد نخستین پایگاه انقلابیون در تربت حیدریه
پژوهشگر و مدرس دانشگاه فرهنگیان تربت‌حیدریه به نقش مسجد فولاد در تهییج و ساماندهی مردم انقلابی این شهر پرداخت و گفت: بعد از پایان سخنرانی حجت‌الاسلام محمدباقر فرزانه در مسجد فولاد، بحث مسلح کردن مبارزان بین علما و شخصیت‌های مبارز تربت به میان آمد و نتیجه آن شد که با توجه به وحدت رویه موجود میان تصمیم‌گیران، یکپارچگی بیشتر مردم انقلابی و نیز حضور فعالانه نیروهای انقلابی که ماموریت پخش اعلامیه‌ها، نشر سخنان و برخی تصاویر حضرت امام خمینی(ره) را در سطح شهر بر عهده داشتند، تعداد معدودی از افراد مبارز برای حفظ جان این افراد در برابر عوامل شاه در شهر مسلح و آماده مبارزه شوند.
شریفی تربتی افزود: در همین راستا طی مدت کوتاهی برخی از مبارزان و چریک‌های روستایی شناسایی و توسط یکی از افسران بازنشسته ورزیده انقلابی سازماندهی و سلاح‌ها را به این افراد سپردند.
مسجد جامع تربت حیدریه کانون رویدادها
به گفته این پژوهشگر، مسجد جامع تربت‌حیدریه یکی از کانون‌های اصلی فعالیت مبارزان انقلابی به ویژه در سال ۱۳۵۷ بود زیرا اغلب تجمع‌ها و راهپیمایی‌ها از این مکان شکل می‌گرفت و این مسجد محلی برای مشورت، ساماندهی و تداوم فعالیت‌ها بود به طوری که در ۲۴ مهر سال ۵۷ تجمع بیش از پنج هزار نفر از مردم شامل اصناف، فرهنگیان، دانش‌آموزان و روحانیان انجام و بعد شنیدن سخنرانی، از مسجد جامع راهپیمایی آغاز شد.
شریفی افزود: بعد از پیروزی انقلاب و تسلط بر اوضاع سیاسی، اداری و نظامیِ شهر، مسجد جامع تربت حیدریه کانون ساماندهی گروه‌های گشت، ایست و بازرسی در برابر پیشگیری از نفوذ احتمالی و برگشت عوامل شاه و نیز پشتیبانی از مبارزان سایر شهرهای خراسان به عنوان شهری ایمن برای انقلابیون شد.
وی ادامه داد: بر همین اساس و بعد از پیروزی نهایی مردم تربت حیدریه در دی ماه سال ۵۷ و تسلط بر نهادهای سیاسی و امنیتی شهرستان، حجت‌الاسلام سیدحسن ربانی مسوولیت سازماندهی نیروهای انقلاب را با عنوان "گارد انقلاب" برعهده گرفت و به این وسیله کمیته انقلاب اسلامی در تربت‌حیدریه، اندکی پس از پیروزی و استقرار نیروهای انقلاب، در نهم دی ماه ۱۳۵۷ در این شهرستان و در پاسخ به درخواست حجت‌الاسلام رضایی و به دستور حضرت امام خمینی (ره) در روزهای دهم یا یازدهم دی ماه، زیر نظر علمای شهر پایه‌گذاری شد و فعالیت خود را به طور رسمی آغاز کرد.
او اضافه کرد: مدتی پس از تشکیل، موضوع ایجاد سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در تربت‌حیدریه نیز مطرح و حجت‌الاسلام محمدعلی رضایی با همکاری حجت‌الاسلام حسن ربانی که زیر نظر مقام معظم رهبری، شهید عبدالکریم هاشمی‌نژاد و مرحوم آیت‌الله عباس واعظ طبسی، تجربه هدایت، ساماندهی و برنامه‌ریزی نیروهای مردمی را برای راهپیمایی‌ها، اعتصابات و اجرای گشت و ایست و بازرسی پایگاه‌های مردمی در مساجد و محلات در سطح شهر داشتند، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را نیز در این شهرستان پایه‌گذاری کردند.
دیگر مساجد تربت‌حیدریه
شریفی‌تربتی در ادامه گفت: هیات حسینی تربت حیدریه با قدمتی دیرینه به عنوان پایگاهی مردمی همچون سایر مساجد، مرکز شور و هیجان و سازماندهی انقلابیون بود و در آذر سال ۵۷ "رضا عسکری" به عنوان نخستین شهید انقلاب اسلامی، از همین مسجد تقدیم انقلاب شد و در ادامه حادثه نهم دی روی داد که در نهایت منجر به پیروزی انقلاب اسلامی در این شهرستان شد.
وی افزود: هیات حیدری این شهرستان نیز یکی دیگر از پایگاه‌های کمیته‌های مبارزه انقلابیون تربت‌حیدریه بود که علاوه بر برگزاری برنامه‌های پرشور انقلابی ثمره خون یکی از نوجوانان مبارزش به نام "غلام‌رضا صابریان" پیروزی حادثه نهم دی بود.
این پژوهشگر در ادامه گفت: محراب و منبر هیات ابوالفضلی نیز در هنگامه و شور و نوای شکل‌گیری انقلاب به ویژه در ایام محرم و روزهای منتهی به پیروزی انقلابیون در نهم دی ماه، کانون سخنان پرشور و سازماندهی نیروها برای براندازی رژیم پهلوی بود که از جمله می‌توان به سخنان آتشین حجت‌الاسلام حسن ربانی و سایر روحانیون انقلابی در این هیات اشاره کرد.
وی افزود: شهید "مصــطفی امـامــی" و شهید "حسینعلی پاکـروان" شهدای گرانقدر هیات ابوالفضلی تربت‌حیدریه هستند که در حادثه نهم دی سال ۱۳۵۷ به درجه رفیع شهادت نایل شدند.
شریفی‌تربتی در ادامه به نقش مسجد جراح در تهییج انقلابی مردم اشاره و اظهار کرد: بعد پیروزی مردم در نهم دی سال ۵۷، کنترل شهر در دست مردم قرار گرفت و تا ۲۲ بهمن و پیروزی سراسری انقلاب اسلامی، امنیت شهر توسط مردم و در مساجد به عنوان پایگاه‌های مستحکم مردمی انجام می‌شد و این موضوع شهر تربت را کانون امنی برای تمام مبارزان منطقه برای تجدید نیرو در برابر حاکمان تبدیل کرده بود.
وی افزود: در مسجد جراح نیز بیشتر جوانان انقلابی محل از جمله "محمدجواد جراح" زیر نظر مرحومان "عباسعلی و محمد امین جراح"، با رهنمودهای "حجت‌الاسلام حسن ربانی" ضمن تشکیل بسیج مردمی، به گشت‌زنی و ایست و بازرسی به منظور تأمین امنیت شهر تازه آزاد شده می‌پرداختند و به این وسیله راه را برای ورود مبارزان انقلابی به تنها منطقه امن مبارزاتی استان خراسان بزرگ و کشور فراهم کرده بودند.
پامنبریهای بهمن۱۳۵۷
یکی از انقلابیون سال ۵۷ که حوزه فعالیتش در مسجد جامع، مسجد طباطبایی و مسجد فولاد تربت‌حیدریه متمرکز بود، "کاظم جلیلی" ۷۴ ساله است که اکنون به شغل پیمانکاری ساختمان مشغول است و در سال ۵۷ در و پنجره ساز بود.
وی در بیان خاطرات خود از آن روزها به خبرنگار ایرنا گفت: به یاد دارم از حجت‌الاسلام محمدباقر فرزانه دعوت کردیم بیاید و در مسجد فولاد سخنرانی کند و او قبل از آغاز سخنرانی به حاضران گفته بود که من در جملاتم افعال معکوس به کار می‌برم یعنی وقتی از شاه تعریف می‌کنم، بدانید دارم به او فحش می‌دهم و به این ترتیب ماموران ساواک که برای دستگیری وی آمده‌بودند چون کلامی علیه شاه از وی نشنیده بودند لذا با وی کاری نداشتند.
جلیلی افزود: البته در مسجد طباطبایی فضا بازتر بود و حتی به طور علنی شعار سر می‌دادیم:،«باید رها شود ز کنج زندان / زندانی مجاهد مسلمان» و حتی به خاطر دارم آقای سید محمدباقر طباطبایی روحانی بزرگ وقت و شیخ عبدالله امامی از ائمه جماعات مساجد تربت‌حیدریه وساطت انقلابیون را می‌کردند تا از زندان آزاد شوند.
وی ادامه داد: شعار «مرگ بر شاه» برای نخستین بار در مسجد جامع و توسط شخصی به نام "حاج‌آقای واعظی" بیان شد و به دنبال وی دیگر علما نظیر "حاج‌آقا حسن ربانی" بر منبر مسجد گودی و حاج آقا حسن وحیدی که زمانی امام جمعه بجستان بود تکرار شد.
او به نحوه تکثیر و توزیع اعلامیه‌های حضرت امام خمینی(ره) در بین نمازگزاران پرداخت و گفت: دستگاه استنسلی را از دبیرستان علی تمدن خارج کردیم و در منزل یکی از انقلابیون به شکل مخفیانه اعلامیه ها را تکثیر می‌کردیم و هرگاه نمازگزاران روی سجده می‌رفتند، فورا اعلامیه‌ها را کنارشان می‌چیدیم و البته ماموران و از جمله فردی به نام "مختاری" فورا نمازش را شکسته و اقدام به جمع‌آوری اعلامیه‌ها می‌کرد.
جلیلی افزود: به یاد دارم حاج‌آقای واعظی هنگام بازگشت از سفر حج عمره که با خودروی شخصی انجام شده‌بود، تشرفی به کربلا هم داشت و اعلامیه‌های امام خمینی(ره) را در پشت صندلی خودرویش مخفی کرده و با خود به ایران آورده بود و من نیز در آن سال‌ها در سفر خانوادگی به قم، به محضر آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی در مدرسه خان مشرف شده و اعلامیه‌ها و نوارهای حضرت امام (ره) را از ایشان گرفته و برای تکثیر به تربت‌حیدریه آوردم.
از دیگر پیش قراولان مسجدی سال ۵۷ تربت‌حیدریه "سیدعباس قاسمی" یکی از فعالان کنونی رسانه در این شهرستان است که می‌گوید: تابستان ۵۷ و در ماه رمضان بعد از نماز ظهر و عصر، حاج حسن آقای ربانی با سخنان روشنگرانه در مسجد گودی (مسجد امام زمان کنونی) که انبوهی از جمعیت در آن گرد می‌آمدند، نقش مهم و حساسی در گسترش اعتراضات عمومی و شکل‌گیری انقلاب اسلامی داشت.
قاسمی افزود: بعد از تشکیل کمیته حراست از انقلاب مردم در مسجد مهدیه نیز، انقلابیون هر شب به صورت گروه‌های ۲، سه و چهار نفره به منظور پاسداری از دستاورد مردم و در امان ماندن از هرگونه تعرض نیروهای رژیم و حفظ امنیت شهر، به عنوان پناهگاه انقلابیون سایر شهرهای کشور، به گشت‌زنی، ایست و بازرسی در محلات می‌پرداختند و شب‌ها گروهی از جوانان هر محله در این گشت‌ها حضور می‌یافتند تا هر کدام دین خود را نسبت به نهضت نو رسیده ادا کنند.
وی اظهار داشت: در اواخر اسفند سال ۵۷ شاهد شورش و تجزیه طلبی در برخی مناطق مرزی ایران و از جمله کردستان بودیم و در پی این حرکت‌های ضد انقلابی، مسجد جامع تربت‌حیدریه در یکم شهریور سال ۵۸ خورشیدی شاهد اعزام نخستین گروه مشتمل بر ۳۰ نفر از داوطلبان، برای مقابله با غائله‌های گنبد و کردستان بود که اسامی آنان در دفتر تاریخ انقلاب این شهرستان ثبت شده است.
به گفته قاسمی، این افراد بعد اعزام از تربت‌حیدریه در پادگان نخریسی مشهد سازماندهی و عازم گنبد کاووس شدند و پس از آرام شدن اوضاع منطقه بلافاصله به پادگان امام حسن مجتبی(ع) تهران رفته و سپس برای مقابله با تجزیه‌طلبان کرد به سنندج، مریوان، بانه و سقز و پاسگاه‌های مرزی غرب اعزام شدند.
محمدرضا عیدی بازنشسته سپاه پاسداران منطقه تربت‌حیدریه نیز، از دیگر پامنبریهای این خطه است که به گفته خودش تا قبل از پیروزی انقلاب به اتفاق همسرش که هر ۲ عکاس بودند، در مغازه‌اش واقع در خیابان باغ ملی مشغول به کار بود و فعالیتهای خویش را از مسجد اولیا واقع در کوچه قاضیان که امروز به مسجد امام علی(ع) واقع در کوچه عدالت تغییر نام یافته آغاز کرد.
وی در گفت و گو با خبرنگار ایرنا با بیان این‌که آغاز فعالیتهای انقلابی من به ۲ بخش تقسیم می‌شود، گفت: بخش نخست به سال ۱۳۵۴ باز می‌گردد و در آن سال‌ها سه نفر روحانی از دفتر آیت‌الله سید عبدالله موسوی شیرازی در مشهد برای روشنگری به تربت‌حیدریه می‌آمدند و ضمن برگزاری جلساتی با مردم، من در مغازه خود اعلامیه و تصاویر حضرت امام(ره) را برایشان تکثیر می‌کردم تا با خود به مشهد ببرند.
عیدی افزود: به خاطر دارم در سال ۵۷ نیز یک نفر روحانی به نام آقای رییسی که از گرگان تبعید شده و به تربت‌حیدریه آمده بود در منزلی به صورت مخفیانه زندگی می‌کرد و البته فعالیت انقلابی نیز داشت.
وی ادامه داد: مرحله دوم فعالیتهای مبارزاتی من مربوط به سال ۵۷ است که آرام‌آرام علنی شد، اما نباید از این نکته غافل شد که نخستین جرقه‌های حرکت انقلابی علنی در این خطه توسط سه نفر به نامهای "ابوالفضل محمدی" که شغلش لوله‌کشی بود، "حاج‌آقا واعظی" کفاش و مداح و همچنین "تقی‌پور" که فروشنده لوازم یدکی خودروهای سنگین بود زده‌شد و به تدریج دانش‌آموزان، اصناف، بازاریان و روحانیون به حرکت‌های آشکار مبارزاتی پیوستند.
محمدرضا عیدی گفت: به خاطر دارم در همان ایام یک بازاری به نام "خسروی" بود که اطلاعیه‌ها را برای تکثیر به مغازه من می‌آورد و خودش بین بازاریان توزیع می‌کرد.
وی اظهار داشت: روز نهم دی سال ۵۷ از هر مسجد تعدادی جمع شده و سپس همگی به سمت مسجد جامع حرکت و در مقابل آن تجمع کردیم و چند دستگاه خودروی حامل ماموران امنیتی از مشهد به اینجا آمدند و مردم شعار سر می‌دادند«توپ، تانک، مسلسل دیگر اثر ندارد»و حتی چند نفر از روستای ساق اسلحه برنو آورده و تقریبا نیروهای حزب‌اللهی مسلح بودند.
او افزود: در آن روز تاریخی ماموران شهربانی، ساختمان را تخلیه و به ارتش پناه بردند و مردم حزب‌اللهی ضمن تصرف این ساختمان، کلیه اموالش را تخلیه و سلاح‌های موجود به دست مردم افتاد و من تا سال۷۱ یک قبضه سلاح کلت در اختیار داشتم که در این سال طی نامهای به وزارت اطلاعات، تحویل حفاظت دادم.
وی به بیان خاطراتی از آن دوران پرداخت و گفت: ۲ بار دستگیری توسط ماموران شهربانی و البته آزادی پس از هر بار نصیحت، آتش زدن ماشین آتش‌نشانی مقابل بازار گمرک و غافلگیر کردن ماموران در کوچه‌های بن بست و پرتاب سنگ و چوب بر سر آنها از پشت بام منازل از جمله این خاطرات است.
احمد گل‌محمدی ۵۴ ساله کارمند کنونی اوقاف و امور خیریه هم از دیگر پامنبریهای تربت‌حیدریه است که به گفته خودش در آن دوران محصل بوده و فعالیتهای مبارزاتی خود را از مسجد امام حسن مجتبی(ع) واقع در پشت باغ ملی آغاز کرده است.
وی در بیان خاطرات خود می‌گوید: در سال ۵۷ هیات‌های مذهبی به نوبت به مسجد عماد می‌رفتند ولی بیشترین تمرکز و تجمع روی مسجد جامع بود و در مسجد، حاج آقای حسن ربانی، رضایی، طباطبایی و امامی سخنرانی می‌کردند.
گل‌محمدی افزود: در مسجد هادی‌زاده نیروهای ساواک ریختند و مختاری مامور شهربانی چند تیر هوایی زد و بچه‌ها فرار کردند.
هر چند در تاریخ مبارزات مردم ایران ۲۲ بهمن سال ۵۷ به عنوان روز پیروزی قطعی مردم ایران بر نظام ستمشاهی ثبت شده است اما مردم انقلابی تربت حیدریه ۴۳ روز پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ایران یعنی در نهم دی ماه سال ۱۳۵۷ کار عوامل رژیم را در منطقه خود یکسره کرده بودند و اوضاع را در کنترل و اختیار خود گرفته بود.
مرکز شهرستان ۲۲۵ هزار نفری تربت‌حیدریه در فاصله ۱۵۰ کیلومتری جنوب مشهد واقع است.