گرد و غبار مهمان ناخوانده ای که در چند سال گذشته مشکلات زیادی را برای بخش های مختلف کشور در غرب، شرق، جنوب و گاهی در شمال ( البته به ندرت) ایجاد کرده است، البته شاید بهتر باشد که دیگر به آن مهمان نگوییم چون گویی مانند صاحب خانه عمل می کند و قصد رفتن ندارد هر چند با اقداماتی که سازمان حفاظت محیط زیست در چند سال گذشته انجام داده تا حد زیادی از شدت گرد و غبار کاسته شده اما همچنان مشکل آفرین است.
در واقع توفان گرد و غبار یک رویداد طبیعی است که در مناطق خشک ونیمه خشک رخ می دهد و پیامدهای نامطلوب بسیاری را به همراه دارد، این توفان زمانی ایجاد می شود که باد ذرات ریزدانه گرد و غبار را از سطح زمین به هوا بالا می برد که در پی آن خسارات زیادی متوجه کشاورزی ، سلامت و محیط زیست یک جامعه می شود.
گاهی این گرد و غبار تا کیلومترها آن طرف‌تر می روند به طوری که در سال ۱۳۹۴ شاهد گرد و غبار در هوای تهران بودیم، در سال های اخیر، گستردگی و شدت توفان های گرد و غبار در نواحی جنوب غرب ایران با توجه به موقعیت جغرافیایی و شرایط اقلیمی خاص خود موجب شده این پدیده یکی از عمده ترین مخاطرات زیست محیطی در این نواحی باشد از این رو دولت اقدامات خوبی را در این زمینه انجام داده و در چهار سال گذشته اعتباری حدود ۳۷۰ میلیون یورو - دلار از صندوق توسعه ملی برای مقابله با گرد و غبار هزینه شده است که نتایج رضایت بخش بود، اما گویا با بهتر شدن شرایط میزان اعتبار سالانه این کار را در حال کم شدن است ، مثلا در سال ۹۸ اعتبار حدود ۱۰۰ میلیون یورو بود اما در بودجه سال آینده به ۲۰ میلیون یورو کاهش یافته است که کارشناسان معتقدند این کار دوباره ما را به جای اولمان بر می گرداند چون اقدامات صورت گرفته به مراقبت نیاز دارند.
در این میان عوامل طبیعی و انسانی در بروز و شدت این پدیده دخیل هستند چون مصرف بی رویه منابع آبی و خشک شدن تالاب ها و رودخانه ها آنها را به کانون گردو غبار تبدیل می کند که در کشور ما کم نیستند، با بررسی های صورت گرفته حدود ۳۴.۶ میلیون هکتار کانون غبار خیز داخلی شناسایی شد که از این میزان وسعت حدود یک میلیون و ۴۶۰ هزار هکتار مربوط به بستر تالابی است.
بررسی ها نشان داد که از این ۳۴.۶ میلیون هکتار حدود ۲۰ درصد آن با شدت زیاد و خیلی زیاد است که در استان های مختلف متفاوت است، همچنین محاسبات نشان داد که از این وسعت سالانه حدود ۴.۲۲ میلیون تن غبارخیزی داریم و این یعنی از بین رفتن توان زایش و باروری خاک که با ادامه این روند ضربه زیادی به بخش کشاورزی وارد خواهد شد.
البته در این میان منشاء گرد و غبار فقط داخلی نیست بلکه با مطالعات صورت گرفته مشخص شد که ۳۰۰ میلیون هکتار از کشورهای اطراف ما کانون گرد و غبار دارند که قسمت عمده آن به همراه جریانات جوی به سمت کشور ما گسیل می شود، در واقع از شمال شرق کشورهای ترکمنستان، ازبکستان، افغانستان، پاکستان و از سمت جنوب، جنوب غرب و غرب کشورهای عراق، سوریه، عربستان و اردن هستند که با توجه به فصل های مختلف گرد و غبار انها به سمت کشور ما می آید.
شناسایی ۳۴.۶ میلیون هکتار کانون غبار خیز داخلی
علی محمد طهماسبی دبیر ستاد ملی مقابله با گرد و غبار سازمان حفاظت محیط زیست روز جمعه در گفت وگو با خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: برای مقابله با گرد و غبار اولین کاری که انجام دادیم منابع گرد و غباری داخل و خارج کشور را شناسایی کردیم، یعنی چشمه های غبارخیزی را در همه کشور از کوچکترین تا بزرگترین استان ها مطالعه کردیم و بر این اساس حدود ۳۴.۶ میلیون هکتار کانون غبار خیز داخلی را شناسایی کردیم.
وی افزود: بر این اساس در استان های مختلف کانون های غبارخیزی از وسعت حدود هفت هزار هکتار تا ۵.۸ میلیون هکتار با شدت های مختلف پراکنده است که با رسیدن به این اطلاعات، استان ها را با توجه به شدت و ضعف اولویت بندی کردیم.
طهماسبی اظهار داشت: از این ۳۴.۶ میلیون هکتار غبار خیز حدود ۲۰ درصد آن با شدت زیاد و خیلی زیاد است البته در استان های مختلف متفاوت است، محاسبات نشان داد که از این وسعت سالانه حدود ۴.۲۲ میلیون تن غبارخیزی داریم بر این اساس طبق طراحی و اولویت بندی استان ها اقدامات مختلفی را انجام دادیم.
کاشت ۱۱۰ هزار هکتار نهال
طهماسبی به اقدامات صورت گرفته در راستای کاهش گرد و غبار اشاره کرد و گفت: از جمله این اقدامات نهالکاری و بوته کاری حدود ۱۱۰ هزار هکتار از کانون های گرد و غباری در سه سال گذشته است که با همکاری دستگاه های مرتبط به ویژه سازمان جنگل ها مراتع و آبخیزداری انجام شده است، بخشی هم که در مناطق تحت حفاظت سازمان محیط زیست بود توسط این سازمان انجام شد، همچنین بیش از ۲ میلیون هکتار مدیریت چرای دام و قرق چه در مناطق تحت مدیریت چه در مناطق منابع ملی یعنی مراتعی که در اختیار وزارت کشاورزی است انجام شد که نتایج بسیار خوبی به همراه داشت.
مدیریت کشاورزی حفاظتی
وی ادامه داد: حدود ۵۰ هزار هکتار کشاورزی حفاظتی در اراضی کشاورزی انجام دادیم چون حدود ۴.۵ میلیون هکتار از ۳۴.۶ هکتار کانون های غبار خیز، کشاورزی است، وقتی کشاورز زمین را شخم می زند در فاصله تا زمان کاشت غبار به هوا بلند می شود، یا سال هایی که زمین آیش است و برای استراحت و تجدید قوا کاشته نمی شود، همچنین زمین هایی که رها شده اند، تمام اینها کانون های گردو غباری هستند که اگر کشت کنند و سبز شود دیگر غبارخیزی نخواهند داشت ، مدیریت این بخش خیلی مهم است چون بیشترین خسارت را از این ناحیه می بینیم چون عناصر ریزدانه خاک از بین می رود و حاصلخیزی خاک کاهش می یابد و به دنبال آن شاهد کم شدن تولید خواهیم بود.
انجام ۳۰۰ کیلومتر لایروبی و ۳ هزار هکتار بادشکن
دبیر ستاد ملی مقابله با گرد و غبار سازمان حفاظت محیط زیست گفت: اصلاح بر روی مجاری آبی هم از دیگر اقدامات صورت گرفته بود به طوری که با اصلاح این مجاری آب به راحتی در زمین و مزارع پخش می شود که بر این اساس حدود ۲۰۰ تا ۳۰۰ کیلومتر لایروبی مناطق انجام شد.
وی افزود: در این میان حدود یک میلیون و ۴۶۰ هزار هکتار از تالاب ها منشاء گرد و غبار هستند که با لایروبی صورت گرفته آب مورد نیاز تالاب ها راحت تر و بدون مانع وارد بستر تالاب ها می شود، البته این آمار مربوط به سال گذشته است و احتمالا با توجه به بارندگی های اخیرتا حدودی از وسعت غبارخیزی تالاب ها کاسته شده است.
طهماسبی با اشاره به اینکه در سه سال و نیم گذشته حدود ۳ هزار کیلومتر بادشکن زنده و غیر زنده ایجاد کردیم گفت: در واقع همان کاشت نهال است اما تفاوت باد شکن زنده این است که معمولا در اطراف مزارع و در یک تا دو ردیف انجام می شود اما نهال کاری در مناطق غبار خیز در وسعت زیاد انجام می شود.
افزایش ایستگاه های اندازه گیری گرد و غبار
وی اظهار داشت: ۱۸۸ ایستگاه اندازه گیری و پایش غبار را راهبری کردیم و در این مدت حدود ۶۰ ایستگاه به ناوگان اندازه گیری اضافه کردیم که می توانند ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون و کمتر از ۱۰ میکرون را اندازه گیری کنند، اقدام خوبی که شده این است که این ایستگاه ها را دورافتاده ترین و غبارخیزترین مناطق مستقر کردیم چون یک بررسی اولیه که انجام داده بودیم نشان داد که سنخیتی بین پراکنش ایستگاه ها با مراکز غبار خیز وجود ندارد بیشتر در مراکز استان ها یا مناطق کمتر غبارخیز که اعتبار بیشتری داشتند متمرکز شده بودند که میان این پراکنش تناسب ایجاد کردیم.
تهیه برنامه ۱۰ ساله مدیریت کانون های گرد و غبار
دبیر ستاد ملی مقابله با گرد و غبار سازمان حفاظت محیط زیست افزود: همچنین در حال تهیه یک برنامه ۱۰ ساله بر اساس کانون های داخلی گرد و غبار هستیم ، در این برنامه وظیفه تمام دستگاه ها در ۱۰ سال منتهی به سال ۱۴۱۰ مشخص می شود که در حال انجام است ، در آن میزان اعتبار، حجم عملیات، پراکنش کارهایی که باید انجام شود و نوع کارها مشخص می شود.
وی اظهار داشت: در ۳ سال گذشته کارها بر اساس شناخت و انسجام خاصی پیگیری شده است که نتیجه آن کاهش محسوس روزهای گرد و غباری در کشور است، مثلا دو استان خیلی مهم از لحاظ گرد و غبار مانند سیستان و بلوچستان و خوزستان را در ۴ سال گذشته به طور مداوم رصد کردیم که بررسی ها نشان می دهد تعداد روزهای توام با گرد و غبار و دید افقی آنها بسیار بهبود یافته است، البته بخشی مربوط به اقلیم است اما واقعا یک بخش هایی به ویژه در خوزستان در اثر اقدامات صورت گرفته است.
وی تاکید کرد: برای مقابله با گرد و غبار تغییر رویه ای ایجاد کردیم یعنی آمدیم اقدامات کم هزینه اما اثر بخش تر را برجسته کردیم مانند مدیریت چرای دام و قرق، درست است که یک مساله اجتماعی و کار در این زمینه مشکل است اما چون کم هزینه بود روی آن کار کردیم و نتیجه هم داد.
تغییر رویکرد از مقابله به مدیریت و سازگاری
طهماسبی با اشاره به اینکه اکنون بر اساس آیین نامه ای که دولت ابلاغ کرده بود کار می کنیم گفت: البته رویکرد این آیین نامه فقط مقابله بود و ما برای اینکه بتوانیم مسیری را برای انجام کارهای پیشگیرانه، هشدار دهنده و اصلاحی باز کنیم به آیین نامه اصلاحیه ای دادیم که مراحل آن در حال طی شدن است، در کمیسیون زیربنایی دولت کارهایش انجام شده و به زودی ابلاغ می شود، در این اصلاحیه بیشتر رویکرد به سمت مشارکت با بهره بردار است نه اینکه فقط دولت به تنهایی اقدام کند.
وی ادامه داد: بر این اساس اسم آیین نامه قبلی که " آیین نامه مقابله " بود یعنی فقط رویکرد آن به سمت مقابله متمرکز بود را به " آیین نامه مدیریت ، سازگاری و مقابله " تغییر دادیم چون در این مدت به این نتیجه رسیدیم که مقابله به تنهایی جواب نمی دهد.
وی افزود: این اقدامات و روند شناسایی کانون های غبارخیزی داخلی را با همکاری دستگاه های مرتبط مانند سازمان جنگل ها مراتع و آبخیزداری، وزارت جهاد کشاورزی، سازمان هواشناسی و سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدن انجام دادیم.
شناسایی ۳۰۰ میلیون هکتار منشاء گرد و غبار خارجی
طهماسبی درباره کانون های خارجی گفت: بر اساس مطالعات منشاء یابی خارجی حدود ۳۰۰ میلیون هکتار اطراف ما مناطق غبار خیز وجود دارد و قسمت عمده آن با توجه به جریانات جوی به سمت کشور ما گسیل می شود، از شمال شرق کشورهای ترکمنستان، ازبکستان ، افغانستان، پاکستان و از سمت جنوب، جنوب غرب و غرب کشورهای عراق، سوریه، عربستان و اردن هستند که با توجه به فصل های مختلف گرد و غبار آنها به سمت کشور ما می آید.
وی افزود: برای مقابله با این گرد و غبارهای خارجی ، برنامه عمل گرد و غبار خارجی را در دستور کار داریم، با کشورهای همسایه خیلی رایزنی کردیم، تا حدودی هم زمینه را فراهم کردیم اما کشورهای هدف ما بحث مربوط به گرد و غبار اصلا اولویتشان نیست به حدی مساله دارند که به مقوله گرد و غبار ورود نمی کنند خیلی تلاش کردیم جلسات متعددی داشتیم اما نتیجه چندانی نداشت.
دبیر ستاد ملی مقابله با گرد و غبار سازمان حفاظت محیط زیست تاکید کرد: اما برای اینکه دستمان پر باشد، برنامه عملی منطبق بر آن ۳۰۰ میلیون هکتار مناطق گردو غبار خیز تهیه کردیم، یعنی کشورها را به ۴ ناحیه شمال شرقی، شرق، جنوب غربی و غرب تقسیم کردیم و دنبال این هستیم که با هر کدام از کشورها و ناحیه ها یک زیر برنامه تهیه کنیم که در حال انجام هستیم، تلاش می شود اردیبشهت تا خرداد سال آینده تمام شود.
وی اظهار داشت: با توجه به شرایط موجود تلاش و اولویت ما انجام اقدامات داخلی است تا در بخش خارجی حرفی برای گفتن داشته باشیم از این رو در سه سال گذشته بیشتر تمرکز ما بر کانون های داخلی بود.
اعتبارات مقابله با گرد و غبار کاهش نیابد
طهماسبی گفت: در سه سال گذشته که امسال سال چهارم است در مجموع حدود ۳۷۰ میلیون یورو برای مقابله با گرد و غبار هزینه کردیم البته سال های اول و دوم یعنی ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷ بر اساس دلار بود و سال های ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹ بر حسب یورو تخصیص یافت، با این حساب چیزی حدود ۳۷۰ یورو - دلار از صندوق توسعه ملی برای انجام اقدامات مقابله با گرد و غبار برداشت شده که از این میزان ۳۰ درصد آن برای مقاوم سازی سیستم برق در مقابله با گرد و غبار اختصاص یافته است و ۷۰ درصد دیگر هم برای صرف این اقدامات شد.
وی اظهار داشت: چون با اقدامات صورت گرفته وضعیت گرد و غبار تا حدودی بهتر شده مقداری اعتبارات کاهش یافت مثلا سال ۹۸ حدود ۱۰۰ میلیون یورو اعتبار داشتیم اما در بودجه سال آینده ۲۰ میلیون یورو در نظر گرفته شده که ۳۰ درصد آن هم برای سیستم برق اختصاص می یابد.
دبیر ستاد ملی مقابله با گرد و غبار سازمان حفاظت محیط زیست تاکید کرد: نباید اعتبارات کاهش یابد چون اقدامات صورت گرفته به مراقبت نیاز دارد، اگر به حال خود رها شوند دوباره گرد و غبار باز خواهد گشت، برای این منظور با سازمان برنامه و بودجه مکاتبات زیادی داشتیم که امیدواریم نتیجه بخش باشد.