آیا باید با کرونا کنار آمد؟

روزنامه اطلاعات چهارشنبه ۱۵ بهمن در گزارشی وضعیت زندگی با وجود ویروس کرونا را بررسی کرد و نوشت:‌ پس از ساخت واکسن کرونا پرسش‌ها از چه باید کرد، به چه خواهد شد، دگردیس یافته است؛‌ بی‌گمان دوران اندمیک، پاسخ بسیاری از پرسش‌هاست؛‌ شاید امروز این پیام چندان روشن نباشد اما چیزی‌نمی‌گذرد که انسان خواهد کوشید با این بستر نو هم بسازد، همان‌گونه که با مالاریا از در سازش وارد شده است.

برای وضعیت اندمیک می‌توان از ویروس ایدز نمونه آورد که از میان نرفته است اما از ویژگی پاندمی(جهانگیری) بیرون آمده و ویژگی بومی به خود گرفته است؛ امروز برای ایدز هیچ واکسنی وجود ندارد ولی در هرکشوری از شمار ایران، در راستای هرچه بیشتر به کنترل‌درآوردنش کوشش می‌شود.

انسان در درازنای زیست خود بر روی کره زمین، ویژگی سازشکاری(آداپته‌شدن) را در خود پرورانده تا اگر نتواند بستر و شرایط نو را از میان بردارد، با آن به گونه‌ای کنار بیاید، همان‌گونه که با انگل مالاریا کنار آمده است.

هنگامی که یک ویروس خُرد در تاریخ-از سده نوزده تا امروز-با واکنش‌های شیمیایی(نه البته هوش)، پایداری نشان‌داده و هنگام واردشدن به بدن انسان و در برابر واکسن‌قرارگرفتن، ‌کوشش‌وی برای زنده‌ماندن سازگارشدن ‌است؛ چرا انسان نتواند؟

اگر ویروس‌ها رفتارهای رازآمیز از خود نشان می‌دهند و می‌توانند با شتاب، دچار جهش‌شده و پیش بروند، چرا انسان هوشمند نتواند در برابرش بایستد؟

به ویژه این‌که اکنون آسیب‌پذیری این ویروس‌نیز کشف شده است؛ این ویروس بر روی آن‌دسته از آنزیم‌هایی کار می‌کند که جهش‌یافته و مقاومت دارویی کسب کرده‌اند؛ از اینرو دانشمندان پی برده‌اند که تاثیرگذاری بر پروتئین‌هایی که نقش زیادشدن ویروس را به دوش دارند، مهم است.

ویژگی‌های یک دوران ‏

وضعیت «آندمیک» این‌ست که مردم نسبت به یک بیماری ایمن می‌شوند(با واکسن یا دچارشدن طبیعی به آن) و اپیدمی کاهش می‌یابد و دوران اندمیک آغاز می‌شود؛ پس همان بهتر که به خود بپذیرانیم که از میان‌رفتن ناگهانی و کامل کرونا افسانه‌ای بیش نیست.

هنوز هم بیماری‌هایی مانند عفونت کودکان در برخی از گوشه‌های دنیا وجود دارد و کامل از میان نرفته، چون زمینه مبتلاشدنش فراهم است. انگل مالاریا نیز امروز اندمیک شده و به کنترل درآمده است؛ اینک به‌گونه‌ای میانگین هر فرد، بیماری مالاریای خود را تنها به یک‌تن دیگر انتقال می‌دهد؛ این بیماری دارای نرخ ثابت در یک‌سال و شمار مبتلاشدگانش پایین آمده است. ‏

یک ویروس یا باکتری می‌تواند با جهش‌یابی، حافظه مصونیت بدن انسان را دور بزند و کسانی را که سال‌ها پیش به آنفلوانزا دچار شده بودند، مبتلا کند. شاید نیاز شود که کرونا در سنین پایین‌تر و در دوران کودکی با واکسن کنترل شود.

دانشمندان در بررسی‌های خود ژنوم‌ها یا محتوای ژنتیکی سلول‌های ۳۸ گونه موجود زنده پستاندار مانند انسان، موش‌، موش‌صحرایی، فیل‌و دلفین‌ها را بررسی کرده‌اند؛ در این پژوهش‌ها دانشگاه آکسفورد بریتانیا و موسسه‌های دیگر کشورها مانند آمریکا و بلژیک شرکت داشته‌اند.

یکی از این ویروس‌ها ۱۰۰ میلیون سال پیش به ژنوم یک جد مشترک انسان نفوذ کرده بود و بازمانده‌هایش اینک در همه‌ پستانداران دیده می‌شود. ویروس دیگری هم میلیون‌ها سال پیش به یک گونه میمون سرایت کرده بود و امروز در برخی میمون‌ها وجود دارد.‏

ویروس‌ها در فضا هم هستند؛ ‌پژوهشگران ناسا برای نخستین‌بار توانسته‌اند میکروب‌هایی را در ایستگاه فضایی جهانی شناسایی کنند؛ هرجا انسان پا می‌گذارد میکروب را نیز با خود می‌برد. حقیقت این است که کیهان‌نوردی که از ده‌ها آزمایش تندرستی گذر می‌کند تا به فضا برود، آلوده به میکروب است و آن را با خود به کهکشان می‌برد.

اینک صدها کیلومتر بالاتر از کره زمین و در ایستگاه فضایی، میلیاردها باکتری به زندگی خود در کنار کیهان‌نوردان ادامه می‌دهند. اکنون با اجرای یک پروژه، امکان شناسایی میکروب‌ها با بررسی ساختار ژنتیکی آن‌ها در فضا فراهم آمده است.

این کار در یک فرآیند دو بازه‌ای انجام می‌شود؛ در بازه نخست میکروب‌های گردآوری‌شده با استفاده از تکنیک واکنش زنجیره‌ای پلیمر از نمونه دی‌.ان.‌ای آن‌ها زیاد می‌شود؛ در بازه دوم میکروب‌ها با استفاده از تجهیزات ویژه‌شناسایی می‌شوند.‏

پژوهشگران از این هم فراتر رفته‌و توانایی زندگی برخی میکروب‌ها را در فضا شناسایی‌کرده‌اند؛ برخی از میکروب‌های زنده در خارج از ایستگاه فضایی نیز وجود دارد؛ امکان شناسایی این میکروب‌ها در فضا و روشن‌شدن این که از میکروب‌ها زمینی‌اند یا فرازمینی، دارای اهمیت بسیار است. پیش از این همه میکروب‌های شناسایی‌شده در فضا ریشه زمینی داشته‌اند.‏

گمانه‌زنی در مورد خاستگاه ‏
فناوری ژنتیک معکوس، ابزاری نیرومند برای طراحی ویروس‌های مهندسی‌شده برای تولید واکسن یا پادزهر(دارو) برای عفونت‌های ویروسی است؛‌ ممکن است ویروس سارس۲ یا کرونا نیز ناخواسته از همین آزمایشگاه‌های تولید دارو در ووهان چین به بیرون نشت کرده باشد.

باکتری یک‌هزارم میلی‌متر یک تار مو است و ویروس‌ها از آن هم ریزترند. میکروب‌(ویروس/باکتری) همه‌جا حضور دارد ‌در وجودهامه‌(حشره)، جانوران، در آلودگی‌های محیطی، هوا، آب، اقیانوس‌، رودخانه‌، چشمه‌های آب‌گرم و ژرفای زمین؛ پس به‌دور نیست که به بدن انسان‌ها هم راه بیابد؛ اما چاره کار کنترل‌کردن و سازش با آن در وضعیت اندمیک است. میزان موفقیت بیشتر انسان در ستیز با کرونا در دوران اندمیک‌، به کیفیت واکسن‌و درمان‌دارویی بستگی خواهد داشت.

از دهه ۱۹۳۰ به این‌سو بیماری‌های انسانی افزایش‌یافته و ۷۵ درصد از این بیماری‌ها از جانوران جنگلی برآمده است. جانوران رام مانند گاوها و گوسفندان و اسبان و مرغان، میانجیِ انتقال این بیماری‌هایند. افزایش درخواست‌ها برای گوشت‌های سه‌گانه، تغییرهای سرزمینی/اقلیمی و شهرنشینی گسترده در بیماری‌ها نقش داشته است.

انسان ذخیرگاه‌های طبیعی را که زمانی وی را از پدیده‌های بیماری‌زا رهبان بود، ویران کرده است. افزایش گرمای هوا می‌تواند بستری مناسب برای پدیده‌های بیماری‌زا و قابل‌انتقال فراهم سازد.

بهره‌کشی روزافزون از جانوران و پرندگان از راه شکار، تجارت و خوردن گوشت جانوران نارام(وحشی) نقش بزرگی در این زمینه‌بازی می‌کند؛ همچنین جمعیت زیاد در جهان، بلایی برای جامعه‌ها شده است؛ شاید این گمانه‌زنی که کرونا از مورچه‌خوار پولک‌دار و خفاش آلوده به انسان راه یافته پربیراه نباشد؛ و شگفت این که بیماری ایبولا و مِرس نیز از جانوران به انسان رسیده بود؛ همچنین پشه‌ها نیز ویروس «سارس یک» را در سال ۲۰۰۳ به انسان‌ها منتقل کرده‌ است.

این‌ها کم از کرونا نیستند
توتون‌وتنباکو هرسال بیش از بیماری‌های واگیر، از انسان‌ها جان می‌ستاند؛ دیابت واگیردار نیست ولی در سال چهارمیلیون انسان به سبب قند مزمن فنا می‌شوند؛ بیماری‌های مسری نمی‌توانند خود را به پای مرگ‌ومیر برآمده از آلودگی آب و ذرات آونگ در هوا برسانند که میلیون‌ها انسان را هرسال به دیار نیستی می‌برد؛ نوشیدنی‌های قندی، گوشت سرخ و غذاهای غیرمفید هر سال میلیون‌ها انسان را به کام مرگ می‌فرستد؛ «مرگ» بیشترین قربانیان خود را نه از واگیردارها بلکه از میان کسانی بر می‌گزیند که دچار بیماری قلبی و رگ‌گرفتگی و چنگارند؛ تنها در سال ۲۰۰۸ بیش از سی‌وشش میلیون انسان زندگی خود را به بیماری‌های غیرواگیر باخته‌اند؛ بیماری‌های زمینه‌دار غیرواگیر، آسیب‌هایش دوگانه است و سبب میلیاردها دلار زیان به درآمد ملی کشورها می‌شود و هرسال میلیون‌ها انسان را به مرز تهیدستی می‌راند؛ پس این بیماری‌ها باید بسیار بدخیم‌تر از کووید۱۹ باشند.

هرسال میلیون‌ها تن از بیماری‌های اندمیک‌شده واگیردار جان می‌بازند؛ اما کرونا با این بیماری‌های همسان، برابری داده نمی‌شود. مالاریا هنوز واکسن ندارد و هر سال بیش از ۲ میلیون انسان را سیاه‌مرگ می‌کند؛ فلج در گذشته، زندگی را از هزاران کودک دریغ داشته است. هنگامی که آبله به جان بومیان آمریکا افتاد، نسل آنان را تا آستانه نابودی پیش برده بود.

مرگ سیاه-طاعون- در سده چهارده تا ده‌ها میلیون تن را در اروپا نیست و نابود کرده است؛ آنانی هم که زنده‌ماندند آرزوی مرگ می‌کردند زیرا یا دوچشم خود را از دست داده یا در سراسر بدن زخم‌های بزرگ برداشته بودند.

همه این بیماری‌های واگیردار گذشته، اینک اندمیک شده و تنها ‌بیماری واگیری که به گونه کامل ریشه‌کن شده آبله ‌است.

خانواده ویروس‌ها ‏
آنفلوانزای اسپانیایی اگر ردش در ۱۹۱۸ تا ۱۹۱۹ گرفته شود، به آمار تا صدمیلیون مرگ می‌رسیم؛ با این‌همه واکسن، بازهم هرسال تا پانصدهزار تن از این ویروس می‌میرند. ‏

با اچ‌.آی‌.وی یا به احترام کاشف فرانسویش،‌هاش‌.آی.‌وی یا سندرم کاهش سامانه ایمنی بدن کسی بیگانه نیست؛ بیست‌وپنج میلیون انسان از سال ۱۹۸۱ تاکنون از ویروس مرده‌اند.

ویروس ماربورگ ‏Marburg‏ در سال ۱۹۶۷ با بیماری برخی ‌میمون‌های آلوده وارد جامعه انسانی شد و با تب و خونریزی بالای اندامگان بدن، سبب مرگ می‌شد. در ۱۹۹۸-۲۰۰۰ نیز در جمهوری دموکراتیک کنگو و همچنین در اپیدمی ۲۰۰۵ در آنگولا، مرگ و میر بسیار بالا بوده است.‏

ویروس ابولا ‏Ebola virus‏ اولین اپیدمی‌اش در جامعه انسانی در سال ۱۹۷۶ به گونه همزمان در جمهوری سودان و جمهوری دموکراتیک کنگو رخ داده است؛ این ویروس از جانوران به انسان سرایت کرده بود و با مرگ‌ومیر بالا تا غرب آفریقا پیش رفت و تا پایانه‌های سال ۲۰۱۴ ماند.‏

هاری ‏Lyssa‏ ویروسی در هند و بخش‌هایی از آفریقا، همچنان یک مشکل جدی به شمار می‌رود؛ این ویروس در پیمایش خود در بدن به مغز آسیب می‌رساند و یک بیماری بدخیم است که اگر به هنگام، درمان نشود به مرگ می‌انجامد.

ایدز ‏Aids‏ همان‌گونه که پیشتر نیز گفته شد در جهان کنونی ما ممکن است‎ ‎از مرگبارترین‌ها باشد؛ ‌از زمان آغاز پاندمی ‌شدن در دهه ۱۹۸۰ تا کنون، بیش از سی‌میلیون تن از این بیماری جان باخته‌اند؛ اما اینک در وضعیت َاندمیک، یک انسان دچارشده به ایدز به کمک دارو-هرچند با رنج- می‌تواند سال‌ها زنده بماند. یکی از سبب‌های از میان‌نرفتن ایدز، تهیدستی برخی کشورهاست؛ نودوپنج‌درصد عفونت‌های جدید ایدز در کشورهای کم درآمد رخ می‌دهد. یک‌تن از هر بیست‌وپنج بزرگ‌سال در سرزمین‌های افریقا ایدز می‌گیرد.

از ویروس آنفلوانزا ‏R.N.E virus‏ -بر پایه گزارش سازمان بهداشت جهانی- در یک‌وضعیت اندمیک، تا پانصدهزار تن در سراسر جهان ممکن است جان خود را از کف بدهند؛ حتی در برخی زمان‌ها با پیدایش یک‌گونه جهش‌یافته و آغاز پاندمی، مرگ‌ومیر از این هم بیشتر می‌شود؛ همان‌فاجعه‌ای که در آنفلوانزای سال ۱۹۱۸ رخ داد.‏

ویروس دنگی ‏Dengue ‎‏ در ۱۹۵۰ در فیلی‌پین و تایلند رخ داد و اینک ۴۰% از مردمان جهان در قلمروهایی می‌زیند که دنگی اندمیک آن‌جا شده است؛ بیم گسترش بیشتر این بیماری با پشه‌های میانجی(ناقل) و همزمان با گرمایش زمین افزایش خواهد یافت.

ویروس روتا ‏Rota‏ که تاکنون جان بیش از چهارصد هزار کودک زیر پنج‌سال را گرفته‌است.

ویروس سارس ‏SARS‏ با نشانگان(سندرم) بیماری تنفسی، نخستین‌بار در سال ۲۰۰۲ در استان گوان-‌گدونگ در جنوب چین پدیدار شد. خفاش‌های آلوده آن را به پستاندار گربه زباد انتقال داده بودند. این ویروس از چین به بیست‌وشش کشور در سراسر جهان پخش شد و هزاران تن را آلوده و رنجور ساخت و صدها تن را به کام مرگ کشاند. تب‌ولرز، سینه‌پهلو(ذات‌الریه) از نشانگان آن است و تاکنون هیچ درمان یا واکسن تاییدشده‌ای نداشته است.

ویروس کرونا ‏COVID-۱۹‎‏ از خانواده سارس، نخستین‌بار در دسامبر ۲۰۱۹ در شهر ووهان چین شناسایی شد. گمان می‌رود برخاستگاه این ویروس نیز خفاش بوده است و پیش از آلودن افراد از جانوران میانجی(ناقل) گذر می‌کند؛ تب، سرفه خشک و تنگی‌نفس و سینه‌پهلو از نشانگان آن است و تاکنون جان بیش از ۹۰۰ هزار تن را در جهان گرفته است.

ویروس مِرس ‏MERS‏ مسبب سندرم تنفسی در خاورمیانه است و در سال ۲۰۱۲ در عربستان‌سعودی و در همه‌گیری دوم در ۲۰۱۵ در کره‌جنوبی رخ نشان داد؛ این ویروس نیز از خانواده سارس است و گمان می‌رود خفاش آلوده، این‌بار به سراغ شترها رفته ‌باشد و سپس بیماری به انسان رسیده است.

مِرس موجب تب، سرفه و تنگی نفس و سینه‌پهلوی شدید می‌شود و ۱۰ تا ۳۰ درصد به مرگ می‌انجامد و تاکنون واکسن تاییدشده‌ای برایش ساخته نشده است.

یک دیدگاه
داوود شاملی پاتالوژیست درباره کروناویروس می‌گوید: ویروس ‏Virus‏(زهر) پدیده بیماری‌زای کوچکی است که تنها در سلول‌های زنده یک ارگانیسم انتشار می‌یابد. 
ویروس‌ها هم انسان، جانور و گیاه را آلوده می‌کند و هم ‌میکرو ارگانیزم‌(باکتری و آرکیا)ها را؛ میلیون‌ها گونه از ویروس‌ها در میان جانداران و در زیستگاه‌ها و مکان‌های گوناگون طبیعت وجود دارند و تاکنون بیش از ۶۰۰۰ گونه ویروس‌شناسایی شده‌است.

«ویروس» ارگانیزم زنده نیست بلکه تکه‌ای نوکلئیک‌اسید است که پیرامون خود پوشش پروتئینی(کپسید) دارد. ویروس ‌از باکتری بسیار کوچکتر است و تنها با میکروسکوپ الکترونی دیده می‌شود. ویروس با استفاده از امکانات سلولی میزبان انتشار می‌یابد و کنش‌های آن را ناکار می‌سازد. ویروس‌ها بسیاری از جانوران و گیاهان و باکتریها را نیز بیمار می‌کنند اما تنها برخی از آن‌ها توانا به بیمارکردن انسان است. همچنین ویروس‌ها تنها در محیط خنثی در سلول‌های زنده انتشار یافته و زیاد می‌شود و به زندگی انگلی و ویرانگر خود ادامه می‌دهد، زیرا هیچ ویژگی زیستی مگر فاز ژنتیک ندارد.

زیست‌شناسان تا پایانه سده بیست آن‌ها را زنده نمی‌دانستند زیرا رشد نمی‌کند، ویژگی هومئوستازی ندارد و به سبب نداشتن آنزیم‌های بنیادی، واکنش‌های متابولیزمی در آن‌ها رخ نمی‌دهد؛ تنها دو آنزیم در آن‌ها است به نام ‏A‏.‏T‏.‏P‏ و آنزیم رونوشت‌بردار معکوس به نام ‏R.N.A‏.

دانشمندان در مورد خاستگاه تکاملی ویروس‌ها دودل‌اند؛ به نظر می‌رسد گروهی از ویروس‌ها از پلاز-میدها(ژن‌ها) تکامل یافته‌اند و منشأ تکامل گروه دیگر از باکتری‌ها هستند.

ویروس‌ها در تکامل گونه‌ها و انتقال افقی ژن‌ها و در نتیجه نوترکیبی و ایجاد گونه‌گونی ژنتیکی نقش بسیار مهمی دارند. در این دهه‌ها دگرگونی ویروس‌شناسی، داده‌هایی را فاش کرده که نشان می‌دهد ویروس‌ها ممکن است موجود زنده باشند. یکی از این شناسایی‌ها می‌می-ویروس‌ها بوده‌اند؛ ویروس‌های غول‌پیکری با کتابخانه‌های ژنومی بزرگی که حتی از برخی از باکتری‌ها نیز بزرگتر بوده‌اند. برخی از ویروس‌ها مانند ابولا دارای شمار کمی از ژن هفتم است. برخی از این غول‌ها دارای ژن‌های پروتئینی‌هستند که برای ساخت یک ویروس نو نیاز است؛ ناشناخته‌ماندن‌این موردها، سبب قراردادن آن‌ها در رده‌بندی موجودات غیرزنده شده است. به سبب دارابودن برخی از ویژگی‌های موجودات زنده و نداشتن برخی دیگر از ویژگی‌ها، دانشمندان ویروس‌ها را موجوداتی در لبه حیات یا خود تکثیرشونده می‌شناسانند.‏

ویروس در زمانی که هنوز در درون یک سلول‌(میزبان) قرار نگرفته یا در حال آلوده‌کردن یک سلول نیست، ویروس‌ها به شکل ذراتی مستقل یک ویروس یا ویرون‌هایی وجود دارد که وجودشان شکل‌یافته از ژن یا مولکول‌‏DNA‏ یا ‏RNA‏ برای ساختار رفتار ویروس است و دارای یک پوشش پروتئینی، که کپسید همان ژن است؛ ریخت ویروس نیز از ساده تا مارپیچ و بیست‌وجهی متغیر است.

ویروس‌ها ممکن است کروی، مارپیچی یا چندوجهی باشند. یک ویژگی ویروس‌های جانوری این است که پوششی از جنس غشای سلولی مانند پروتئین دارند که از میزبان پیشین خود به‌دست می‌آورند. ویروس‌هایی که به باکتری‌ها یورش می‌برند، باکتریو فاژ نام دارند که از دیگر ویروس‌های گیاهی و جانوری پیچیده‌ترند.