یکی از راه‌های قدرتمندی اسلام، وحدت و همدلی مسلمانان اسـت و معرفی عالمانی که در اصلاح امت اسلامی کوشش‌هایی کرده و تلاش خود را در این راه وجهه همت خود قرار داده‌اند، نقش بسزایی در تحقق این آرمان دارد... چنان‌که درگذشته نیز در اثر بی‌کفایتی زمامداران حکومت‌های اسلامی و دامن زدن آنان به اختلافات فرقه‌ای، بسیاری از آثار ارزشمند اسلامی را از دست داده‌ایم و سال‌های متمادی سرمایه‌های فکری و هنری خویش را صرف اختلافات بی‌اساس کرده‌ایم. با نگاهی واقع‌بینانه‌تر و بی‌پیرایه‌تر به اسلام و با بازگشتی دوباره به اخلاص و ایمان صدر اسلام، مشترکات مذاهب گوناگون اسلامی می توان به اسلامی یکپارچه قدرتمند و قوی رسید. رسیدن به این هدف، عـوامل گوناگونی را می‌طلبد که معرفی عالمان و فرهیختگان کشورهای اسلامی یکی از این عوامل است. آیت‌الله میرزای شیرازی یکی از عالمان برجسته دنیای معاصر بود که نقشی مهم در تقریب مذاهب اسلامی، دعوت مردم به وحدت و هـمدلی و بـیداری اسلامی داشت. وی که به سبب فتوای تاریخی تحریم تنباکو، شهرت فراوانی یافته در واقع یکی از مراجع بزرگ تقلید است. نهضت تنباکو یکی از جلوه های برکات وجودی او است. (۱)
زندگینامه
آیت الله محمدحسن میرازی شیرازی در خانواده ای متدین و مذهبی چشم به جهان گشود که وی را محمدحسن نامیدند. او که بعدها به میرزای شـیرازی و میرزای بزرگ معروف شد، پس از گذراندن تحصیلات ابتدایی در شیراز وارد حوزه علمیه اصفهان شد و در محضر عالمان آن عصر نظیر سید حسن مدرس و شیخ محمد تـقی صـاحب کـتاب حاشیه، شاگردی کرد.
وی پس از سپری کردن ۱۸ بهار از زندگیش، عازم حوزه علمیه نجف اشرف شد. میرزا سید محمد حسن شیرازی محضر استادان بزرگ آن عصر را درک کرده و از خرمن علم آنان خوشه‌چینی کرد. میرزای شیرازی ابتدا از مـحضر شـیخ حـسن کاشف الغطا و شیخ محمد حسن نجفی صاحب جواهر چند سـالی توشه‌ها اندوخت، هرچند بیشتر مراتب فقهی و درجات عالی اجتهاد او از محضر استاد فقیه اکبر شیخ مرتضی انصاری نصیب او شد.(۲)
میرزا شمع محفل شیخ بود و با بودن او مباحثات علمی رونق بیشتری می‌گرفت. پس از چندی با اصرار فقها و مراجع، میرزا به کرسی تدریس و زعامت شیعیان نـشست و نزدیک بـه ۳۰ سال، سرپرستی فضلا، علما و زعامت همه شیعیان را به دست باکفایت خـویش گـرفت. ابـتدا ۱۰ سال در نجف اشرف مستقر بود و پس از چندی کرسی درس خویش را به سامرا انتقال داد.
حوزه درس مـیرزا از حوزه‌های موفقی بوده که در دامن آن افراد زیادی قله‌های علم و عمل را فتح کردند. در خصوص شاگردان او نام ۲۷۳ تن را به همراه شرح حالشان ذکر کرده اند که بسیاری از آنان دارای موقعیت عالی علمی و نیز از مراجع بزرگ، نام‌آور و آیات عظام بودند.
سفر به سامراء
مـیرزای شیرازی با مهاجرت به سامرا، برای ایجاد یک نهاد دینی و علمی بزرگ در این شـهر تـلاش‌های فراوانی کرد. نقش او در ایجاد نهضت عـلمی و مـکتب دیـنی خـود، اثـر چشمگیری در بازگرداندن جـایگاه عـلمی و فرهنگی سامرا داشت و بسیاری از علما و طلاب را که از نقاط گوناگون در درس‌های او حضور می‌یافتند، جذب کرد. پرورش عالمانی وزیـن و بـرجسته هـمانند میرزا محمد تقی شیرازی حائری، سید مـحمد فـشارکی اصـفهانی، شـیخ آقـا بـزرگ تهرانی و دیگران از نمونه‌های بارز زحمات و تلاش‌های طاقت‌فرسای مرحوم میرزای شیرازی به شمار می‌رود. سکونت میرزای شیرازی در سامرا به همراه حضور دانش‌پژوهان علوم دینی، فضای علمی و فرهنگی ویـژه‌ای در این شهر ایجاد کرد. با تحول صورت گرفته از سوی پیروان مکتب اهل بیت (ع)، دولت عثمانی از بروز افکار و اندیشه‌های علمی جدید ابراز نگرانی کرد و به ویژه پس از اعلام فـتوای مـیرزا درباره تحریم تنباکو طی نهضت تنباکو در ایران این نگرانی افزایش یافت، به گونه‌ای که برخی از مسوولان دولت عثمانی در عراق، استانبول را جهت مقابله با انتشار این افـکار در عـراق به کمک فراخواندند. (۳)
اما با این حال، اندیشه‌های میرزای شیرازی روزبه‌روز رشد یافته و فعالیت‌های وی ادامه یافت و تا مدتی پس از میرزا هم جویندگان دانش از شهرهای گوناگون به سامرا می‌آمدند و شاگردان وی حوزه علمیه استاد را حفظ کرده و آن را پویا و پرنشاط نگه داشـتند؛ چـیزی که میرزا نسبت بـه آن اصـرار زیادی داشت. پس از میرزا، شاگرد برجسته او میرزا محمد تقی شیرازی بیش از یک دهه مسوولیت او را بر عهده گرفت و آموزگار شاگردان میرزا شد. میرزای شیرازی در طول عمر با برکت خود و در مدت زعامت بر مسلمانان فعالیت های اجتماعی فراوانی انجام داد و آثار زیادی از خود به یادگار گذارد. تعمیر و اصلاحاتی در حرم شریف امامین (ع)، تأسیس مدرسه علمیه بزرگ در سامرا، احداث پل بر روی رودخانه بزرگ سامرا، احداث حمام بهداشتی و رسیدگی به محرومان و حل مشکلات آنان از آن جمله اند. همچنین میرزای شیرازی علاقه وافری به شعر و ادب داشت، از این رو وقتی به سامرا عزیمت کرد، ادبا و شعرا نیز به آن شهر سرازیر شدند و بازار شعر و ادب در آن جا رونق ویژه ای یافت. میرزا محمد حسن شیرازی برای هر قصیده و شعری که در خدمت او خوانده می شد، جایزه ای را به سراینده هدیه می کرد، به طوری که این تشویق ها موجب رشد شعر و ادب در سامرا شد.(۴)
اندیشه‌های وحدت و اخوت اسلامی
میرزای شیرازی از جمله متفکران و فقیهانی است که افزون بر تلاش‌های وحدت‌گرایانه، از اندیشه ژرف و والایی برخوردار بود. وی بـا تـوجه به مـوقعیت و زعامت خود، همواره در فکر وحدت و همدلی مسلمانان و برنامه‌ریزی برای دفع نقشه‌های بیگانگان با تأکید بر وحدت پیـروان مذاهب اسلامی بود. (۵)
فعالیت‌های وحدت‌گرایانه میرزا محمد حسن شـیرازی در سـراسر زنـدگی به ویژه در دوران مرجعیت و زعامت علمی و فقهی وی بیش از هرچیز دیگر توجه علما و بزرگان فریقین را به خود جلب کـرده اسـت. وی وحدت تمامی گروه‌های مسلمان را موجب بقای عزت و عظمت جامعه اسلامی و تفرقه و جدایی اقـشار مـختلف امـت اسلامی را مایه ذلت و تباهی امت می‌دانست. میرزای شیرازی در ارابه نقشه‌ها و طرح‌های مختلف و در ایجاد وحدت میان برادران شـیعه و سنی تلاش می‌کرد که مقابله بـا طرح‌های استعماری انگلیس در کـشور افـغانستان از آن دسته است.
انتقال حوزه علمیه تشیع از نجف به سامراء، پرداخت مستمری و کمک‌های مادی به طلاب و علمای سنی همانند طلاب و علمای شیعه، ایجاد امکانات رفاهی برای برادران سنی و شیعه به صورت یکسان، خنثی‌سازی نـقشه‌های مختلف دشمن برای ایجاد اخـتلاف و تـحمل کـردن مشکلات این مسیر، برخورد با افراد ناآگاه و عالم‌نما که به اسم محبت به اهل بـیت (ع) و اظهار نفرت از دشمنانشان، قصد اختلاف‌افکنی میان شیعه و سـنی را داشـتند، سکونت در روستایی که هیچ فردی از شیعیان در آن جا زندگی نمی‌کرد و خاموش کردن آتش فتنه میان مـرجعیت شیعیان و سنیان که در آن روز حربه استعمارگران به حساب می‌آمد از جمله فعالیت های آیت الله میرزای شیرازی محسوب می شد. (۶)
نهضت تنباکو مهمترین رویداد روزگار میرزای شیرازی
از مهمترین اتفاقات روزگار میرزای شیرازی مسأله نـهضت تنباکو بـود که آوازه آن در همه‌جا پیچید و نقش عالمان دین در عرصه تحولات سیاسی و مبارزه با استعمارگران آشکار شد. درباره نـهضت تنباکو سخنان بسیاری گفته شده است. دولت‌های بیگانه و استعمارگر که همواره بـر سـرنوشت کشورهای اسلامی از جمله ایران، چیرگی داشته، بـه غارت ثروت‌های آن می‌پرداختند. غربی‌ها از ناصرالدین شاه می‌خواهند که امتیاز توتون و تنباکو را بـه مدت ۵۰ سال در انحصار آنان قرار دهد. در پی انتشار ایـن خبر در ایران هرج و مرج به پا شد و مردم درباره نادرستی این معامله شعار سردادند. در همین راستا یکی از منادیان وحدت که درباره این موضوع برای میرزای شیرازی نامه فرستاد، سـید جـمال الدین اسدآبادی بود که به مخالفت با شاه برخاست و نسبت به اعطای امتیاز تنباکو از سوی شاه به انگلیس به شدت اعتراض کرد. شـاه نـیز او را از ایران بیرون راند و وقتی سـید جـمال به بصره رسید، نامه‌ای طولانی و رسا خطاب به میرزای شیرازی نوشت و در آن از میرزای شیرازی استدعای فریادرسی و یاری کرد. بـه ایـن تـرتیب از سوی علماء، اشراف و تجارنامه‌ها و شـکوائیه‌های مـتعددی بـه میرزای شیرازی ارسال شد. در نتیجه، میرزا نامه‌ای به ناصر الدین شاه نوشت و در آن همه چیزهای لازم را به نیکی شرح داد اما وقتی شاه اقدامی نکرد و تشنجات افزایش یافت و مردم از این مـعامله فـاسد بـه فریادخواهی پرداختند، میرزای شیرازی فتوای خود را که در تمام جهان اسلام بازتاب داشـت، صـادر کرد. این فتوا نفوذ عجیبی در میان مردم یافت و در پی صدور آن مردم قلیان‌ها را شکستند و چـوب‌های آن را بـه سـمت صاحبان امتیاز پرتاب کردند و حکومت ایران در برابر این فتوا که کمر صاحبان امتیاز را خـرد کـرد، دچار اضطراب شد. همگی به شکل عجیب و بی‌سابقه‌ای از استعمال تنباکو خودداری کـردند و پیروان ادیان دیگر هم با مسلمانان هـمراهی کـرده و اعتقاد داشتند، این فتوا حکم محترمی است که باید به آن گـردن نـهاد و تـخلف از آن جایز نیست.(۷)
سپس حکومت تلاش کرد بر علماء فشار آورد تا فتوایی در مجاز بودن تـوتون و تـنباکو صـادر کنند اما این کوشش‌ها بی‌ثمر ماند. از این‌رو حکومت از این کـار نـاامید و مجبور شد، امتیاز را لغـو کـنند. در نتیجه، صـاحبان امـتیاز از ایـران بیرون رفتند و با دست خالی بـه اروپا بـازگشتند. مردم از این پیروزی بسیار شاد شدند و این خبر به کشورهای دیگر هـم رسـید و در جراید نیز انتشار یافت. در پی این مـاجرا مرحوم میرزای شیرازی کـه دسـت به تجدید دولت و ملت زد، به آیـت اللّه مـجدد شهره شد.
نهضت تنباکو به طور مستقیم و غیر مستقیم همگان اعم از مسلمان و غـیر مـسلمان و همه اقوام ایرانی را به وحدت و یـک‌پارچگی فـراخواند و همه اقشار مـلت در سـایه رهبری و مرجعیت دینی بـرای رهـایی از نفوذ استعمارگران و خنثی شدن نقشه‌های شوم دشمنان، متحد شده و حماسه‌ای آفریدند که تاریخ هـرگز آن را فـراموش نخواهد کرد.(۸)
سرانجام
مـیرزای شـیرازی در ۸۲ سالگی با سپری کردن عمری بابرکت در سامرا دار فانی را وداع گفت و پیکر مطهرش در حرم امام علی (ع) به خاک سپرده شد.
منابع:
۱- اتحاد و انسجام، مـؤسسه امام هادی عـلیه السـّلام، انتشارات پیام امام هادی علیه السّلام، قم، چاپ اول ۱۳۶۸
۲- تهرانی، آقا بزرگ، میرزای شیرازی، بی‌نا، بی‌تا.
۳- جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم، گلشن ابرار، پژوهشکده باقر العلوم عـلیه السلام، چـاپ اول، ۱۳۷۹_ ۱۳۸۲.
۴- روزنامه جمهوری اسلامی، ۴۲ اردیبهشت مـاه ۱۳۸۶
۵- مـجله حوزه، شماره ۱۸.
۶- محفوظ، حسین علی، موسوعه العتبات المقدسه.
۷- مظفری، محمد حسین، تاریخ شیعه، بی‌نا،بی‌تا.
۸- الوردی، عـلی، لمـحات اجـتماعیه عن تاریخ العراق، ج ۳، بی‌نا، بی‌تا.