فارغ از شادی‌ها و گاه دل‌خوری‌ها در رویدادهای رقابتی آن هم با عطر و بوی فرهنگ و هنر که در بطن آن بیشتر رفاقت حرف اول را می زند تا رقابت؛ آنچه در پس پشت ادوار چنین رخدادهایی در نهایت در ذهن هر مخاطبی از هنرمند؛ منقد و اصحاب رسانه گرفته تا مخاطبان، شیفتگان و عاشقان پر و پاقرص این جشنواره‌های هنری ثبت می شود، قاب‌های شیرین و ماندگاری است که مهمترین یادگار ماندگار آن رویدادها را به نام خود ثبت کرده. جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر در حالی سی‌ونهمین سال برگزاری خود را سپری می‌کند که در پیشینه آن می‌توان رشد، بالندگی و گاه در مواردی آسیب‌ها و نواقصی را رصد کرد و به نظاره نشست.
چنان که گفته شده است؛ جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر ویترین فعالیت هنرمندان نمایشی کشور است که در قالب رویدادی اجرایی، داشته‌ها و هویت تئاتر ایران را طی فعالیت یک‌ساله خود در ایام جشن‌های انقلاب اسلامی و دهه فجر مقابل دیدگان مخاطبان قرار می‌دهد.
با مرور سال‌های سپری‌شده جشنواره تئاتر فجر می‌توان به وضوح سیر توسعه و پیشرفت هنرهای نمایشی را در ایران مشاهده کرد. این رخداد که ابراز وجود، حبات و تولدش را در سال ۱۳۶۱ با برداشتن نخستین گام جشن گرفت، نشان داد حمایت، قدرت و اراده هنرمندان تئاتر در بازتاب محتوای ارزش‌های فرهنگی انقلاب و آرمان‌های آن، می‌تواند با زبان تئاتر بیشترین تاثیر را در حوزه جریان‌سازی فرهنگی کشور داشته باشد. بسیاری نام‌های بزرگ سینما و تلویزیون ایران، در فعالیت‌های هنری و اولین گام‌های تعالی و پیشرفت را در حوزه هنرهای نمایشی برداشتند.
تئاتر نیز مطابق تمام حوزه‌های فعالیت‌های هنری فراز و فرودهای مختلفی را تجربه کرده است. گاه در سیر این تحول، آسیب‌هایی را نیز پیشاروی خود دیده است. آسیب‌هایی که گاه از بُعد نگاه کمی گرایانه و یا افت کیفی آثار به سبب فعالیت هنرمندان گریبان این هنر را گرفته است و زمانی دیگر به دلیل سیاست‌های مختلف فرهنگی در بازه ۳۸ سال گذشته، به کند شدن حرکت هنرهای نمایشی کشورمان منتج شده است. درست به همان میزان از حیث نقاط قوت نیز، رشد، سیر صعودی و شتابانی را در طول تاریخ ۳۸ ساله خود به تماشا نشسته است.
حال با آغاز سی‌ونهمین جشنواره تئاتر فجر، در سالی که به سبب شیوع ویروس کرونا شاهد برگزاری متفاوت‌ترین دوره برگزاری این رویداد هستیم، مروری بر ۳۸ دوره گذشته و بازتاب برخی اتفاق‌های ماندگار از گام نخست تاامروز این رخداد، می‌تواند بار دیگر جذابیت‌های عرصه هنرهای نمایشی را به رخ بکشد.
نگاهی بر یادگار ماندگارترین قاب‌های ۳۸ دوره گذشته جشنواره تئاتر فجر را در دو گزارش مجزا می‌خوانید. بخش نخست این گزارش مروری بر قاب‌های ماندگار و خاطره‌انگیز دوره نخست تا بیستم این رویداد دارد.
از برگزیده شدن خسرو شکیبایی تا میزبانی از نمایش کشوری که آن روزها دشمن بود
نخستین جشنواره تئاتر فجر از ۱۲ تا ۲۲ بهمن سال ۱۳۶۱ آغازگر رخدادی بود که امروز به گام سی و نهم خود رسیده است. یکی از نکات یادگار مانده از اولین جشنواره تئاتر فجر برگزیده بخش بازیگری کودک بود، بازیگری که امروز او را در قامت فردی تحصیلکرده، مدرس دانشگاه و مدیر بخش‌های مختلف هنر تئاتر کشورمان می‌شناسیم: مهرداد رایانی مخصوص.
اما ماندگارترین قاب این دوره از جشنواره میزبانی برخی از محیط‌های متفاوت از آثار حاضر در جشنواره تئاتر فجر بود. محیط‌هایی که امروز ذکر نام آنها می‌تواند تعجب بیشتر مخاطبان و دوستداران عرصه هنرهای نمایشی را برانگیزد. شاید متفاوت‌ترین میزبان آثار حاضر در جشنواره نخست تئاتر فجر، موزه هنرهای معاصر باشد.
چهارمین جشنواره تئاتر فجر (۱۳۶۴)، نخستین دوره رقابتی برگزار شدن این رویداد بود. مقوله داوری و معرفی برگزیدگان در بخش‌های مختلف به عنوان یکی از ویژگی‌های این جشنواره، فعالیت هنرمندان تئاتر را تحت الشعاع خود قرار داد.
در کنار تمام جذابیت‌های افزوده شدن بخش رقابت و چشیدن طعم اجرای آثار نمایشی با چاشنی رقابت و برگزیده شدن شاید ماندگارترین قاب به یادگار مانده این دوره چهارم نام همیشه استادی چون زنده‌یاد خسرو شکیبایی بود که در این دوره از جشنواره برای کارگردانی نمایش بی‌قانون جایزه بهترین کارگردان جشنواره تئاتر فجر را از آن خود کرد.
هرچند امروزه پیشوند بین‌المللی جشنواره تئاتر فجر برای تمام مخاطبان و علاقه‌مندان به این هنر آشناست، نباید از خاطر دور داشت فعالیت جشنواره تئاتر فجر در گام‌های نخست خود با تکیه بر توانمندی‌های هنرمندان داخلی استوار بود و این رخداد در ابتدا تنها میزبان آثاری از سراسر ایران و هنرمندان آن بود.
برای نخستین بار در دوره ششم جشنواره تئاتر فجر (۱۳۶۶) نمایشی از کشور عراق از تولیدات شیعیان این کشور با عنوان فریاد زنان مسلمان عراق به عنوان میهمان با هنرمندی هنرمندان عراقی در جشنواره تئاتر فجر به صحنه رفت.
علت ماندگاری این اتفاق در جشنواره ششم، حضور نمایشی از کشوری بود که طی هشت سال با ایران در حال جنگ بود و این نمایش نیز در روزهایی به جشنواره تئاتر فجر آمد که هنوز ایران در سال‌های پرافتخار حماسه جنگ تحمیلی با کشور عراق بود.
بعد از افزوده شدن بخش تئاتر کودک در ششمین جشنواره تئاتر فجر (۱۳۶۶) به عنوان اولین بخش الحاقی به این رویداد، در سال ۱۳۶۷ و همزمان با برگزاری هفتمین جشنواره، این رخداد میزبان دو بخش دیگر به نام‌های نمایش‌های آیینی و سنتی و بخش نمایش‌های عروسکی شد.
به همین سبب ماندگارترین قاب خاطره به جا مانده از دوره هفتم جشنواره به اجراهای نمایش پرده‌خوانی به عنوان بخشی از نمایش‌های آیینی و سنتی بازمی‌گردد که در بازه زمانی ۱۰ روزه این جشنواره با محوریت موضوعات انقلاب، حماسه دفاع مقدس و مبارزه فلسطینیان، نگاهی متفاوت در تولید آثار منطبق با معیارها و آرمان‌های انقلاب اسلامی را پیشاروی مخاطبان ترسیم کرد.
از تولد تئاتر خیابانی تا ماندگاران قاب‌های صحنه با بهرام بیضایی و اصغر فرهادی
رقابتی یا غیررقابتی برگزار شدن جشنواره تئاتر فجر همواره یکی از موارد مورد بحث و گفت‌وگو میان هنرمندان و دست اندرکاران این جشنواره در دهه نخستین برگزاری این رخداد بود. ساله تمرکز امکانات و توسعه فعالیت‌های تئاتری در تهران و تولیدات نمایش پایتخت در مقام قیاس و داوری با آثار دیگر استان‌ها همواره این نکته را بازتاب می‌داد که چه از نظر کمی و چه از نظر کیفی، آثار تئاتر استانی در سال‌های نخست جشنواره تئاتر فجر قابلیت رقابت و برابری با هنرمندان تهران را نداشتند. به همین سبب طی دهه نخست برگزاری جشنواره تئاتر فجر، این رخداد در دوره‌های هشتم (۱۳۶۸)، نهم (۱۳۶۹) و یازدهم (۱۳۷۱) به شکل غیررقابتی برگزار شد.
امروز وقتی نام سینمای ایران در جهان مطرح می‌شود یکی از چهره‌های شناخته شده آن اصغر فرهادی است. هنرمندی که دو جایزه اسکار سینمای ایران را به نام خود و آثار خود به کارنامه فرهنگ و هنر انقلاب اسلامی افزوده است.
اما اصغر فرهادی برای نخستین بار در سیزدهمین جشنواره تئاتر فجر (۱۳۷۳) با نمایش ماشین‌نشین‌ها اولین گام‌ها برای فعالیت در هنرهای نمایشی را برداشت. فرهادی در ادامه حضورش در جشنواره تئاتر فجر بار دیگر در دوره شانزدهم (۱۳۷۶) با نمایش آخرین قهرمانان زمین اغلب جوایز بخش رقابت نمایش‌های صحنه‌ای آن دوره از رویداد تئاتر فجر را درو کرد.
تئاتر خیابانی به عنوان یکی از گونه‌های جذاب و مورد علاقه مخاطبان حوزه هنرهای نمایشی برای نخستین بار از دوره چهاردهم (۱۳۷۴) راه خود را به جشنواره تئاتر فجر باز کرد. همزمان با نخستین سال حضور بخش آثار تئاتر خیابانی در جشنواره، این بخش به شکل رقابتی با حضور اعضای هیات داوران مستقلی برگزار شد.
شانزدهمین جشنواره تئاتر فجر در سال (۱۳۷۶) یادآور سال حکمرانی بهرام بیضایی در این دوره از جشنواره است. بیضایی در جشنواره شانزدهم تئاتر فجر دو نمایش ماندگار خود بانو آئویی و کارنامه بندار بیدخش را به عنوان کارگردان و به شکل همزمان به صحنه برد و دو نمایشنامه دیگر او با نام‌های سلطان مار و در حضور باد توسط گروه‌های دیگر اجرا شد.
دیگر خاطره ماندگار جشنواره شانزدهم تئاتر فجر (۱۳۷۶) به حضور بانوی نام‌آور و ماندگار عرصه تئاتر کشورمان زنده‌یاد مهین اسکویی کارگردان شناخته شده بزرگ ایران و بنیان‌گذار گروه تئاتر آناهیتا - اولین گروه حرفه‌ای تشکیل شده در حوزه تئاتر با سابقه اجراهای بین‌المللی- بازمی‌گشت.
زنده‌یاد اسکویی در دوره شانزدهم با کارگردانی نمایش خواستگاری تحسین منتقدان و داوران را همسو با اقبال مخاطبان کسب و چشم‌ها را به خود خیره کرد.
از تولد بخش بین‌المللی تا خاک صحنه ایران که هنرمند آلمانی را پاگیر کرد
ماندگارترین خاطره هفدهمین جشنواره تئاتر فجر را می‌توان برداشتن گام‌های اصولی و اساسی به سمت بین‌المللی شدن این رخداد به حساب آورد. در این دوره از جشنواره که در سال ۱۳۷۷ برگزار شد آثار هنرمندان بین‌المللی نیز به جشنواره افزوده شد. با اضافه شدن پیشوند بین‌المللی، جشنواره هفدهم میزبان ۹ اثر از هنرمندان تئاتر کشورهای ترکمنستان، تاجیکستان، ایتالیا، ارمنستان و آلمان شد.
همزمان با بین‌المللی شدن جشنواره تئاتر فجر در گام هفدهم(۱۳۷۷) به شکل عینی و عملی، شاهد حضور یکی از نام‌های بزرگ عرصه هنرهای نمایشی جهان در کشور بودیم. روبرتو چولی کارگردان سرشناس آلمانی در دوره هفدهم با سه نمایش گزارش به آکادمی، پینوکیو و باغ آلبالو نمایش‌هایی قدرتمند، متفاوت و منطبق با استانداردهای جهانی را در جشنواره به صحنه برد. این اجراها چنان با استقبال مردمی مواجه شد که چولی در جشنواره‌های هجدهم، نوزدهم و بیستم (۱۳۷۸ تا ۱۳۸۰) به شکل پیاپی با آثار مختلف حضور پیدا کرد.
در سال ۱۳۷۸ همزمان با برگزاری هجدهمین جشنواره تئاتر فجر، برای نخستین بار، در پوستر این جشنواره عنوان جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر به مخاطبان معرفی شد. در این دوره، ۱۰ اثر نمایشی از کشورهای فلسطین، ایتالیا، ارمنستان، نروژ، آلمان و سوئد حضور داشتند.
اتفاق مهم دیگر جشنواره هجدهم بین‌المللی تئاتر فجر(۱۳۷۸) افزوده شدن بخش تئاتر دانشگاهی برای نخستین بار به مهمترین رویداد تئاتری کشور بود. در حقیقت تئاتر دانشگاهی به عنوان سنگ بنای تحقق تئاتر حرفه‌ای برای نخستین بار در جشنواره تئاتر فجر مورد توجه قرار گرفت و این امر تا سی‌وهشتمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر (۱۳۹۸) به عنوان یکی از بخش‌های جدایی ناپذیر این رویداد حضور پررنگی داشت.
با حضور ۱۰ اثر نمایشی هنرمندان بین‌المللی از کشورهای هند، تاجیکستان، ترکمنستان، ارمنستان، ایتالیا و آلمان در بخش بین‌الملل جشنواره هجدهم تئاتر فجر (۱۳۷۸) شاهد ورود نام این جشنواره درمیان تقویم رویدادهای بین‌المللی هنر تئاتر در جهان بودیم.
از این دوره به بعد با افزوده شدن نام جشنواره تئاتر فجر در رخدادهای جهانی تئاتر، همواره شاهد اقبال و رشد کمی و کیفی هنرمندان تئاتر بین‌المللی برای حضور در جشنواره تئاتر فجر بودیم.
از همدلی تئاتر با فضای تکنولوژیک تا قاب ماندگار هوشنگ گلشیری، اکبر رادی و سیمین دانشور
جشنواره تئاتر فجر از همان نخستین دوره، همواره در ایام برگزاری یا در مراسم پایانی شاهد برگزاری بزرگداشت‌های متعدد برای هنرمندان عرصه هنرهای نمایشی کشور بود. اما نوزدهمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر (۱۳۷۹) را می‌توان متمایزترین دوره در این زمینه به شمار آورد. زیرا از سه نام ماندگار در عرصه نمایشنامه‌نویسی ایران برای نخستین بار در قالب جشنواره نوزدهم تقدیر کرد.
اساتیدی مانند زنده‌نام هوشنگ گلشیری، اکبر رادی و سیمین دانشور هنرمندانی بودند که برای آنها بزرگداشتی درخور نام و اعتبارشان در جشنواره تئاتر فجر برگزار شد.
اتفاق مهم دیگر جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر در گام نوزدهم (۱۳۷۹) افزوده شدن بخشی ویژه به این دوره از جشنواره با نام انتفاضه با محوریت فعالیت و مقاومت ملت فلسطین در مواجهه با رژیم اشغالگر قدس بود.
در این بخش به شکل ویژه دو نمایش از تولیدات هنرمندان ایرانی و یک اثر تئاتری از تولیدات هنرمندان فلسطین به صحنه رفت. همچنین افزوده شدن بخش نمایش‌های تعزیه به عنوان بخش ویژه دیگر دوره نوزدهم، از خاطرات ماندگار این دوره از جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر به شمارمی رود.
از دیگر قاب‌های ماندگار جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر می‌توان به بیستمین دوره این رویداد در سال ۱۳۸۰ اشاره کرد. دوره‌ای که طی آن نمایش شام شب طولانی به قلم تورنتون وایدلر - نمایشنامه‌نویس شهیر آمریکایی - توسط هنرمندان سوریه در بخش بین‌الملل جشنواره علاوه بر اقبال بسیار مخاطبان و منتقدان توانست اکثر جوایز بخش رقابتی بین‌الملل را به خود اختصاص دهد.
دیگر اتفاق ویژه دوره بیستم جشنواره (۱۳۸۰) حضور اعضای انجمن منتقدان و نویسندگان خانه تئاتر در جشنواره برای برگزاری جلسات نقد و بررسی آثار حاضر در این رویداد بود. این حضور نه تنها با استقبال خانواده تئاتر مواجه شد که برای نخستین بار شاهد همراهی مخاطبان آثار تئاتری در این جلسات تخصصی در قالب گفت‌وگو با منتقدان حاضر در آن نشست‌ها بودیم.
در این دوره از جشنواره برای ۴۰ اثر نمایشی جلسات نقد و بررسی برگزار و سنت برگزاری جلسات نقد و بررسی در خلال آثار حاضر در جشنواره تئاتر فجر از دوره بیستم بنا نهاده شد. هرچند شکل برگزاری جلسات نقد و بررسی آثار طی ادوار مختلف جشنواره بعد از این دوره با فراز و فرودهای متعددی مواجه بوده است اما از آن دوره تا امروز شاهد حذف بخش نقد آثار حاضر در معتبرترین رویداد تئاتری کشورمان ومنطقه نبودیم.
پایان قسمت اول.