فارغ از تمام شادی‌ها و گاه دل‌خوری‌هایی که در رویدادهای رقابتی آن هم با عطر و بوی فرهنگ و هنر که در بطن آن بیشتر رفاقت حرف اول را می زند تا رقابت؛ آنچه در پس پشت ادوار چنین رخدادهایی در نهایت در ذهن هر مخاطبی از هنرمند؛ منقد و اصحاب رسانه گرفته تا مخاطبان، شیفتگان و عاشقان پر و پاقرص این جشنواره‌های هنری ثبت می شود، قاب‌های شیرین و ماندگاری است که مهمترین یادگار ماندگار آن رویدادها را به نام خود ثبت کرده و حول محورش رقم زده است.
جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر در حالی سی‌ونهمین سال برگزاری خود را سپری می‌کند که در پیشینه آن می‌توان رشد، بالندگی و گاه در مواردی آسیب‌ها و نواقصی را رصد کرد و به نظاره نشست. جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر ویترین فعالیت هنرمندان نمایشی کشورمان است که در قالب رویدادی اجرایی، داشته‌ها و هویت تئاتر ایران را طی فعالیت یک‌ساله خود در ایام جشن‌های انقلاب اسلامی و دهه فجر مقابل دیدگان مخاطبان قرارمی‌دهد.
با مرور سال‌های سپری‌شده جشنواره تئاتر فجر می‌توان به‌وضوح سیر توسعه و پیشرفت هنرهای نمایشی را در ایران مشاهده کرد. این رخداد که تولدش را در سال ۱۳۶۱ با برداشتن نخستین گام جشن گرفت، نشان داد حمایت، قدرت و اراده هنرمندان تئاتر در بازتاب محتوای ارزش‌های فرهنگی انقلاب و آرمان‌های آن، می‌تواند با زبان تئاتر بیشترین تاثیر را در حوزه جریان‌سازی فرهنگی کشور داشته باشد.
برکسی پوشیده نیست بسیاری نام‌های بزرگ عرصه سینما و تلویزیون ایران، نخستین تنفس‌شان در فعالیت‌های هنری و اولین گام‌های تعالی و پیشرفت خود را در حوزه هنرهای نمایشی برداشتند.
تئاتر نیز مطابق تمامی حوزه‌های فعالیت‌های هنری کشورمان فراز و فرودهای مختلفی را تجربه کرده است. گاه در سیر این تحول، آسیب‌هایی را نیز پیشاروی خود دیده است. آسیب‌هایی که گاه از بُعد نگاه کمی گرایانه و یا افت کیفی آثار به سبب فعالیت هنرمندان گریبان این هنر را گرفته است و زمانی دیگر به دلیل سیاست‌های مختلف فرهنگی در بازه ۳۸ سال گذشته، به کند شدن حرکت هنرهای نمایشی کشورمان منتج شده است. درست به همان میزان از حیث نقاط قوت نیز، رشد، سیر صعودی و شتابانی را در طول تاریخ ۳۸ ساله خود به تماشا نشسته است.
حال با آغاز سی‌ونهمین جشنواره تئاتر فجر، در سالی که به سبب شیوع ویروس کرونا شاهد برگزاری متفاوت‌ترین دوره برگزاری این رویداد هستیم، مروری بر ۳۸ دوره گذشته و بازتاب برخی از اتفاق‌های ماندگار از گام نخست تا به امروز این رخداد، می‌تواند بار دیگر جذابیت‌های عرصه هنرهای نمایشی کشورمان را به رخ بکشد.
آنچه در ادامه از خاطر شما می گذرد نگاهی بر یادگار ماندگارترین قاب‌های ۳۸ دوره گذشته جشنواره تئاتر فجر است که در دو گزارش مجزا ارائه می شود. بخش دوم و پایانی این گزارش مروری بر قاب‌های ماندگار و خاطره‌انگیز دوره بیست‌ویک تا سی‌وهشتم این رویداد دارد.
آینده‌نگری هنرمندانه با فیلم‌تئاتر تا اتفاقی که نظیرش در جهان هم نیست
همسو با توسعه فضای تکنولوژی در خلق آثار هنری، بیست‌وسومین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر (۱۳۸۳) در بطن خود، شاهد افزوده شدن بخش ویدیو آرت به شکل اجراهای نمایشی بود.
در این بخش هشت اثر بر اساس تکنیک ویدیو آرت بر اساس هشت نمایش ماندگار تاریخ تئاتربا همکاری هنرمندان شناخته شده تولید شد که با استقبال خوبی از سوی مخاطبان به ویژه دانشجویان هنرهای نمایشی مواجه شد.
ماندگارترین خاطره دوره بیست‌وچهارم جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر(۱۳۸۴) برگزاری افتتاحیه این رخداد در فضای باز به شکل حرکت نمادین کارناوال هنرمندان تئاتر بود. کارناوالی که حرکت خود را از میدان انقلاب به سمت مجموعه تئات شهر آغاز کرد و در خلال حرکت آن، گروه‌های مختلف تئاتری بخشی از آثار خود را حین حرکت کارناوال پیشاروی مخاطبان اجرا می‌کردند.
دیگر اتفاق مهم دوره بیست‌وچهارم جشنواره تئاتر فجر در سال ۱۳۸۴ افزوده شدن بخش فیلم‌تئاتر به عنوان یکی از بخش‌های جنبی این رویداد نمایش کشور بود. در این بخش فیلم‌هایی که بر اساس نمایشنامه‌های ماندگار برتولت برشت کارگردان و نمایشنامه نویس بزرگ آلمانی توسط کارگردانان بزرگ سینما، تولید شده بود برای مخاطبان اکران شد. در این میان آثار بزرگی از کارگردانان ماندگار تاریخ سینما چون پیتر شومان، فریتز لانگ و هاینر مولر به نمایش درآمد.
مهمترین اتفاق بیست‌وپنجمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر(۱۳۸۵) برگزاری مراسم بزرگداشت جمع کثیری از پیشکسوتان تئاتر ایران بود. در این دوره و در مراسم اختتامیه از ۳۰ تن از بزرگان عرصه تئاتر در بخش‌های مختلف نمایشنامه‌نویسی، کارگردانی، بازیگری و بخش‌های فنی تولید آثار تئاتری به شکل ویژه‌ای تقدیر به عمل آمد.
بیست‌وششمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر(۱۳۸۶) را می‌توان با انفجاری از حیث کمیت به خاطر به خاطر آورد. دوره‌ای که جشنواره از ۱۸۱ اثر محیطی، خیابانی و صحنه‌ای در ۱۳ بخش میزبانی کرد. در حالی که در دوره‌های قبلی حداکثر تعداد آثار در این جشنواره به زحمت به ۹۰ اثر نمایشی می‌رسید.
اتفاق مهم دیگر جشنواره بیست‌وششم تئاتر فجر (۱۳۸۶) حضور دو کارگردان بزرگ تاریخ تئاتر ایران با آثار درخشان‌شان در جشنواره بود. کارگردانانی که نمایش‌های آنها در این دوره از جشنواره به سبب استقبال فراوان مخاطبان علاوه بر اجرا در سانس اضافه، باعث شد برای اولین و آخرین بار در طول حیات ۳۹ ساله جشنواره تئاتر فجر، شاهد افزوده شده یک روز کامل به تقویم جشنواره تئاتر فجر باشیم.
اتفاقی که نه تنها در ایران که در تمام جهان بی‌سابقه بود و بی‌تردید یکی از درخشان‌ترین قاب‌های ماندگار تمامی ادوار تاریخ تئاتر فجر را به نام خود ثبت کرده است. بهرام بیضایی با نمایش افرا و زنده‌یاد حمید سمندریان با نمایش ملاقات بانوی سالخورده ماندگارترین قاب خاطرات دوره بیست‌وششم را برای مخاطبان تئاتر از خود به یادگار گذاشتند.
پاگشای تئاتری‌های ایران برای اجرا و میزبانی از غول‌های نمایش جهان
همزمان با توسعه مراودات فعالان تئاتر کشورمان با همتایان خود در دیگر کشورها، جشنواره بیست‌وششم تئاتر فجر(۱۳۸۶) برای نخستین بار میزبان کمپانی«برلین آنسامبل» به عنوان بزرگترین و مشهورترین کمپانی تولید آثار تئاتری در اروپا بود.
کلاوس پِیمَن مدیر این کمپانی و کارگردان صاحب‌نام تئاتر جهان با نمایش ننه دلاور و فرزندانش -اثر برتولت برشت- علاوه بر حضور در بخش بین‌الملل جشنواره بیست‌وششم توانست تفاهم‌نامه‌های مختلفی را برای فراهم کردن شرایط حضور گروه‌های تئاتری ایران برای اجرا در آلمان و دیگر کشورهای اروپایی با هنرمندان تئاتر کشورمان به امضا برساند.
دلیل شهرت کمپانی برلین آنسامبل به حضور افراد و چهره‌های ماندگار تاریخ تئاتر جهان در این کمپانی مانند برتولت برشت، فریدریش دورنمات و هاینر مولر مربوط می‌شود.
مهمترین اتفاق دوره بیست‌وهفتم جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر (۱۳۸۷) را می‌توان حضور مائتی ویسنییک نمایشنامه‌نویس بزرگ رومانیایی و یکی از نام‌های شناخته شده تئاتر مدرن در ایران، دانست. وی همزمان با برگزاری جشنواره بیست‌وهفتم با حضور در تهران کارگاه‌های مختلفی را در حوزه نمایشنامه‌نویسی برگزار کرد که با استقبال بی‌نظیری از سوی دانشجویان در کنار هنرمندان و چهره‌های شناخته شده تئاتر کشورمان مواجه شد.
توسعه کمی و کیفی تئاتر در کشورمان به واسطه برگزاری جشنواره بزرگ بین‌المللی تئاتر فجر، این رخداد را بر آن داشت تا علاوه بر تاکید بر تولید و اجرای آثار تئاتری، این بار در قالب ارائه کتاب‌های تخصصی به آشنایی هر چه بیشتر خانواده و اهالی تئاتر از یک سو مطالبه دانشجویان هنرهای نمایشی کشورمان یاری رساند.
همین مهم بود باعث شد در سال ۱۳۸۸ و همزمان با برگزاری بیست‌وهشتمین جشنواره تئاتر فجر، ۱۵ عنوان کتاب در بخش‌های مختلف هنر نمایش توسط انتشارات نمایش چاپ شود.
اتفاق مهم بیست‌ونهمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر(۱۳۸۹) میزبانی این رخداد از دو کارگردان بزرگ عرصه تئاتر در حوزه بین‌الملل بود. رومئو کاستلوچی از ایتالیا و پیتر اشتاین کارگردان بزرگ آلمانی علاوه بر اجرای دو اثر در این دوره از جشنواره، کارگاه‌های علمی و عملی متعددی را جهت انتقال دانش روز این هنر برای مخاطبان و به ویژه دانشجویان هنرهای نمایشی کشور برگزار کردند.
شناخته شدن و به شهرت رسیدن جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر در بین رویدادهای تئاتری جهان، مساله توسعه و همکاری هنرمندان تئاتر کشورمان با همتایان خود در سایر کشورهای جهان را بیش از پیش عیان ساخت.
به همین مناسبت طی دوره‌ای سه ساله از بیست‌وهشتمین دوره تا سی‌امین جشنواره تئاتر فجر (۱۳۸۸ تا ۱۳۹۰) شاهد برگزاری «بازار تئاتر ایران» برای تعامل بیشتر گروه‌های تئاتر کشورمان با کمپانی‌های بزرگ بین‌المللی برای تولید آثار مشترک و اجرای آثار هنرمندان ایرانی در دیگر کشورها بودیم.
معرفی مفاهیم روز هنر تئاتر، ماندگار سبقت هنرمندان استانی از پایتخت‌نشین‌ها
مهمترین و به یادماندنی‌ترین قاب سی‌وپنجمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر (۱۳۹۵) به برگزاری مراسم بزرگداشت یکی از نام‌های بزرگ تاریخ تئاتر ایران اختصاص داشت. تجلیل از علی رفیعی، اما این بزرگداشت شیوه متفاوتی داشت.
در مراسم اختتامیه بسیاری از شاگردان دکتر رفیعی مانند افشین هاشمی، مهرداد ضیائی، فرشته صدرعرفایی، ستاره اسکندری و رویا تیموریان، محور و محتوای شخصیت، دانش و کلاس‌های علی رفیعی را با نمایشنامه‌های کوتاهی به قلم محمد چرمشیر برای مخاطبان اجرا کردند که با اقبال حاضران در مراسم اختتامیه مواجه شد.
دیگر اتفاق مهم جشنواره سی‌وپنجم تئاتر فجر(۱۳۹۵)، موضوعی برگزار کردن بخش بین‌الملل آثار این دوره از جشنواره بود. به گونه‌ای که تاکید برگزارکنندگان و دست اندرکاران این رخداد در دعوت از گروه‌های تئاتری بین‌المللی، اجرای آثار فرم‌گرا و بی‌کلام به سبب توسعه مفهوم «تئاتر فیزیکال» و معرفی آن به هنرمندان کشور به عنوان یکی از مدرن‌ترین شیوه‌های اجرای آثار نمایشی بود.
سی‌وششمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر(۱۳۹۶) با تمام فراز و فرودهایش، نشان دهنده یکی از مهمترین آسیب‌های ادوار مختلف جشنواره تئاتر فجر بود. جایی که به دلیل دیر اعلام شدن دبیر این جشنواره فرهاد مهندس‌پور روند برگزاری این رخداد با شتاب بسیاری در ماه‌های منتهی به بهمن ماه برگزار شد که همین شتاب به کاستن از کیفیت این رخداد و افزایش انتقادهای فراوان منتج شد.
همچنین اعمال سلیقه‌های شخصی در این دوره از جشنواره یکی دیگر از آسیب‌های مهم جشنواره سی‌وششم بود که انتقادهای جامعه هنرمندان، منتقدان و همچنین مخاطبان تئاتر را در پی داشت.
در کنار به ثبت رساندن یکی از ضعیف‌ترین ادوار برگزاری جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر در گام سی‌وششم (۱۳۹۶)؛ شاید مهمترین و با یادماندتی‌ترین قاب این دوره رویداد را می‌توان به درخشش هنرمندان استانی و شهرستانی حاضر در این جشنواره ثبت کرد.
به نظر بیشتر منتقدان و مخاطبان تئاتر، آثار شرکت کننده از استان‌ها و شهرستان‌های کشور در این دوره از جشنواره با قدرت بسیاری نسبت به آثار هنرمندان پایتخت نشین توانستند بار دیگر قدرت تئاتر استان‌ها را به رخ بکشند.
بازتاب تئاتر فجر در رسانه‌های بین‌المللی، ماندگارترین قاب جشنواره به نام حاج قاسم
از دیگر اتفاقات به یاد ماندنی دوره سی‌وششم جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر(۱۳۹۶) حضور بیش از ۳۰ خبرنگار و فعال مطبوعاتی از کشورهای مختلف جهان برای پوشش این رویداد بود که در قیاس با ادوار قبلی رکورد بسیار بالایی به شمارمی‌رفت.
در حقیقت می‌توان این مهم را به پای تحقق سیاست دیپلماسی فرهنگی دولت تدبیر و امید نوشت. نگرشی که با افزایش تعداد حضور خبرنگاران کشورهای جهان، بیشترین انتشار اخبار حوزه جشنواره تئاتر فجر در رسانه‌های بین‌المللی را سبب شد.
سی‌وهفتمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر (۱۳۹۷) در روز ۲۲ بهمن ماه آغاز شد. سالی که لقب چهلمین سال پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی را با خود یدک می‌کشید.
بی اغراق ماندگارترین قاب درخشان سی‌وهفتمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر که زلف آن به چهلمین سال آبیاری نهال پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی گره خورده بود در دو ساحت حماسه جنگ تحمیلی هشت‌ساله و روزها و ماه‌های پرافتخار مسیر پیمایش تظاهرات مردمی تا بیرون راندن رژیم ستم‌شاهی و تحقق پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی رقم خورده است. در این دوره از جشنواره با حضور قریب به ۲۰ اثر در حوزه آثار نمایشی با محتوای هنر انقلاب بار دیگر عطر روزها و خاطرات سال‌های نخستین برگزاری جشنواره تئاتر فجر به مشام رسید.
جشنواره‌ای که در گام‌های آغازینش به‌عنوان رویدادی در عرصه هنر نمایش همسو با ایام شیرین و دل‌چسب روزهای پیروزی انقلاب اسلامی، عطر بهمن ۵۷ را با خود به همراه داشت.
سی‌وهشتمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر در شرایطی در بهمن‌ماه ۱۳۹۸ کار خود را آغاز کرد که هنرمندان تئاتر همسو با ملت ایران در غم از دست دادن سردار دل‌ها؛ متعهدانه، جانانه و عاشقانه با حضور حداکثری گروه‌های هنری از جمله فعالان عرصه تئاتر در پویش «#همه_هم‌دردیم» ضمن ابراز ارادت جانانه و صادقانه به محضر سردار سپهبد شهید حاج قاسم سلیمانی، در غم از دست دادن هم‌وطنانمان در حادثه هواپیمای اوکراینی نیز سهیم بودند.
شاید رویداد سی‌وهشتم تئاتر فجر مطابق سنت همیشه پیشوند جشنواره را با خود به‌همراه داشت. اما می‌شد در تمام روزهایش؛ ایستادگی، صلابت، مقاومت و هم‌بستگی را در پسِ پشت چهره‌های غمگین اما مصمم و با اراده هنرمندان در راستای گام برداشتن در مسیر توسعه تئاتر ایران و به‌ویژه پاسداشت مقام شامخ سردار سپهبد شهید حاج قاسم سلیمانی به نظاره نشست.
تصاویر ماندگاری که نه‌تنها برای هنرمندان کشورمان که در میزبانی از هنرمندان ۱۶ کشور جهان که در بخش بین‌المللی این رویداد نیز حضور داشتند توانست قابی خاطره‌انگیز و متفاوت را از خود به یادگار بگذارد. قابی که بازتاب آن را می‌شد در نوشته‌ها، گفت‌وگوها و یادداشت‌های هنرمندان خارجی حاضر در این رویداد در فضای مجازی، شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های موطن اصلی‌شان در سراسر جهان رصد کرد.
ماندگارترین قاب خاطره‌انگیز سی‌ونهمین جشنواره تئاتر فجر چه خواهد بود؟ تنفس و حیات تئاتر در سایه سنگین کرونا؟ تحقق عدالت فرهنگی در سایه افتتاح تلویزیون تئاتر ایران و در اختیار قرار دادن آثار جشنواره به تمام مخاطبان سراسر کشور از طریق فضای مجازی؟
پایان.