"سامانه حمل و نقل عمومی" معیاری اساسی و شناخته شده برای سنجش میزان توسعه است زیرا ارتقای مطلوب سطح رفاه شهروندان و خدمات همگانی در محیط شهر بدون توجه به این مهم قابل تحقق نیست. بنابراین توسعه سامانه حمل و نقل عمومی و تجهیز و گسترش ناوگان آن همواره در تراز نخست اولویتهای برنامه توسعه همه کشورها در سطح جهان قرار دارد.
مینی‌بوس، اتوبوس و تاکسی نخستین وسایل حمل و نقل عمومی پس از درشکه بود. نخستین بار در ایران سال ۱۲۹۰ اتوبوسهای مونتاژی برای جابه جایی شهروندان در تهران به کار گرفته شد.
گرچه ظرف آخرین دهه قرن ۱۲ شمسی و نخستین دهه‌های قرن بعدی خودروهای عمومی کارکرد به نسبت مطلوبی در کشور داشتند اما پس از چند دهه، رشد نامتوازن جمعیت همراه با دیگر محدودیتها از جمله در اختیار نداشتن فناوری لازم گریبانگیر توسعه حمل و نقل عمومی در ایران شد.
سفر درون‌شهری با استفاده از ناوگان عمومی حمل و نقل از آن هنگام به یکی از دغدغه‌های اصلی، ثابت و پرهزینه مدیریت شهری مبدل شد به طوری که مدیران وقت را در دهه ۱۳۵۰ مجبور به تدوین نخستین "طرح جامع حمل و نقل ریلی" ایران آن هم فقط برای تهران واداشت.
با این وجود توسعه حمل و نقل عمومی پس از پیروزی انقلاب اسلامی با دیدگاهی مردمی‌تر، واقع‌بینانه و عزمی انقلابی معطوف بر توان فنی مهندسی بومی و سرمایه‌های داخلی در کشورمان شتاب گرفت.
پیرو این تلاش انقلابی با تکیه بر توان داخلی هم‌اینک نه تنها افزون بر ۲۴ هزار دستگاه اتوبوس و ۲۴۳ هزار دستگاه تاکسی در شهرهای مختلف کشور فعالیت دارند بلکه سالهاست ناوگان مترو و قطارشهری در قالب حمل و نقل ریلی درون‌شهری نه تنها در پایتخت بلکه در کلانشهرهای عمده و مهمی نظیر مشهد، تبریز، اصفهان و شیراز راه‌اندازی شده و در حال ارئه خدمت به عموم مردم است.
ضرورت توسعه حمل و نقل عمومی در کلانشهر سه و نیم میلیون نفری مشهد با میزبانی سالانه حدود ۳۰ میلیون زائر و مسافر داخلی و خارجی بی‌نیاز از توجیه و استدلال است بنابراین ظرف دهه‌های اخیر به ویژه در طول هشت سال فعالیت دولتهای یازدهم و دوازدهم این بخش شاهد اقداماتی خوب و راهگشا بوده است.
شهروندان مشهدی علاوه بر توسعه ناوگان تاکسیرانی و اتوبوسرانی هم‌اینک از خدمات ۲ خط مجزای قطارشهری در سطح این کلانشهر برخوردار هستند و عملیات اجرایی ۲ خط دیگر قطارشهری نیز با شتابی قابل قبول در مشهد در حال ساخت است.
توسعه حمل و نقل عمومی در مشهد به این امر هم اکتفا نکرده زیرا هم‌اینک ناوگان آن در این کلانشهر به سمت برقی‌شدن می‌رود. اقدامی که با توجه به ملاحظات زیست محیطی اهمیت زیادی دارد زیرا تاثیرات آن دستاوردی بسیار مثبت و ارزشمند در مسیر تحقق شهر پاک و عاری از آلاینده‌های هوا محسوب می‌شود.
توسعه حمل و نقل عمومی برقی و هیبریدی
هزار و ۸۳۰ دستگاه اتوبوس و ۱۲ هزار و ۵۰۰ دستگاه تاکسی هم‌اینک در خدمت شهروندان مشهدی برای سفرهای درون‌شهری است.
شهردار مشهد اخیرا بر لزوم استفاده از اتوبوس و تاکسی برقی و هیبریدی در ناوگان حمل و نقل عمومی این شهر و نوسازی آن تاکید کرد.
محمدرضا کلایی با تاکید بر هوشمندسازی و الکترونیکی نمودن خدمات سازمان اتوبوسرانی مشهد می‌گوید: اولویت مدیریت شهری نوسازی اتوبوسهای کنونی و ارتقای آنها به خودروهای بزرگ جمعی برقی است،
وی افزود: با توجه به پدیده ثابت آلودگی هوا در مشهد، مدیریت شهری می‌بایست در این کلانشهر به سوی به کارگیری تاکسیهای برقی و هیبریدی با نوسازی ناوگان فرسوده تاکسیهای کنونی حرکت کند.
حمل و نقل ریلی
مشهد در زمینه حمل و نقل ریلی نیز کارنامه خوبی دارد، خط یکم قطار شهری مشهد به طول ۱۹ کیلومتر از پایانه غدیر نخریسی تا وکیل آباد اسفند ۱۳۸۹ به بهره برداری رسید و هم اکنون روزانه به طور میانگین ۱۳۰ هزار نفر در این مسیر جا به‌جا می‌شوند. مسیر توسعه ۴.۵ کیلومتری این خط نیز از ایستگاه غدیر تا فرودگاه مشهد در دهه فجر سال ۱۳۹۴ به بهره برداری رسید.
عملیات حفاری ۱۴.۵ کیلومتری خط دوم قطار شهری مشهد نیز از منطقه رضاشهر به سوی منطقه طبرسی شمالی پانزدهم بهمن ۱۳۹۴ به پایان رسید و اسفند سال ۱۳۹۵ مرحله نخست این خط به طول هشت کیلومتر بهره برداری شد.
اواخر اسفند ۱۳۹۶ نیز با بهره برداری از ۲ کیلومتر دیگر از مسیر این خط، ایستگاه‌های سعدی و شریعتی به صورت آزمایشی به بهره برداری رسیدند و در سفر اردیبهشت ماه سال ۱۳۹۷ رییس جمهوری به مشهد این خط با خط یکم در ایستگاه شریعتی اتصال یافت و ادامه این خط در ایستگاه میدان شهید کاوه نیز ۱۸ مرداد همان سال بهره‌برداری شد.
عملیات حفاری خط سوم قطار شهری مشهد نیز به طول ۳۰ کیلومتر که مسیر شهرک ابوذر تا قاسم آباد را پوشش می‌دهد از نیمه دوم فروردین سال ۱۳۹۵ آغاز شده است.
عملیات اجرایی خط چهارم نیز به طول ۱۴.۵ کیلومتر از انتهای خواجه ربیع تا شهرک شهید رجایی با ۱۵ ایستگاه ۱۸ مرداد ماه ۱۳۹۸ آغاز شد و تا پایان سال حفاری این خط آغاز می‌شود.
شهردار مشهد در خصوص پروژه قطارشهری مشهد نیز با اشاره به پیشتازی مشهد در اجرای طرح‌های قطارشهری در سطح کشور افزود: خطوط یک و ۲ قطارشهری مشهد در حال حاضر فعال است، خط سوم نیز با پیشرفت خوبی در حال اجراست و عملیات حفاری خط چهارم نیز تا پایان سال آغاز می‌شود.
کلایی افزود: در حال حاضر تکمیل مرحله نخست خط سوم در مسیر شرقی از میدان شهدا تا پایانه مسافربری از تصمیمات و تاکیدات شورای شهر است که ٣٥ هزار میلیارد ریال بودجه برای اجرای آن نیاز است لذا اولویت در این خط تکمیل این مرحله است که جزء خطوط پیشرو و بهترین خط در کشور است.
وی ادامه داد: قرارداد خط چهارم به مبلغ هزار میلیارد تومان نیمه اردیبهشت ماه امسال ابلاغ شد و یک سال زمان برای احداث شفت ورودی دستگاه حفار، تملک زمین، رفع معارض و نقشه جدید، زمان لازم بود که تمام این موارد انجام شده است.
معاون عمران و حمل و نقل شهرداری مشهد نیز گفت: خط سوم قطارشهری مشهد طولانی ترین خط مترو این کلانشهر به طول ٣٠ کیلومتر است که احداث ١٤ کیلومتر از تونل این پروژه به پایان رسیده است.
خلیل الله کاظمی افزود: مرحله نخست پروژه خط سوم از پایانه امام رضا (ع) تا میدان شهدا تعریف شده است و چون تکمیل کامل این خط دستکم تا سال ١٤١٠ با ٧٠ هزار میلیارد ریال اعتبار به طول می انجامید اجرای این خط در سه مرحله تعریف شد.
وی ادامه داد: اولویت مدیریت شهری در اجرای پروژه های قطارشهری ابتدا تکمیل هسته مرکزی شهر و رساندن زائران به حرم مطهر رضوی بود از این رو در مرحله نخست ٥.٢ کیلومتر از خط سوم در مسیر میدان شهدا، باب الجواد (ع)، میدان بسیج، میدان ١٥ خرداد و پایانه مسافربری در اولویت اجرا قرار گرفت.
معاون عمران و حمل و نقل شهرداری مشهد نیز گفت: با تامین اعتبار می کوشیم تا بهمن ١٤٠٠ مرحله نخست خط سوم را به بهره برداری برسانیم.
مدیرعامل قطارشهری مشهد نیز با بیان این که ساخت ایستگاه باب‌الجواد (ع) خط سوم از ۶۰ درصد پیشرفت فیزیکی برخوردار است گفت: این ایستگاه در سه و نیم طبقه در دست ساخت است.
کیانوش کیامرز افزود: ایستگاه میدان شهدا در خط سوم نیز پیچیده ترین کارگاه کشور است و مشابه این کارگاه در کشور وجود ندارد و در این کارگاه ۲ ایستگاه در خطوط سوم و چهارم در یک تراز به هم می‌رسند و این ایستگاه با عرض ۵۰ متر، عریض‌ترین ایستگاه قطارشهری کشور است که در ۲ طبقه ساخته می‌شود.
وی ادامه داد: اغلب پروژه های قطارشهری در کشور به دلیل مشکلات اعتباری تعطیل هستند و مدیریت شهری مشهد تلاش بسیار برای تامین مالی و اجرای پروژه های قطارشهری دارد.
مدیرعامل قطارشهری مشهد گفت: برای ساخت هر ایستگاه قطارشهری حدود ٢ هزار میلیارد ریال هزینه می شود.
مشهد نخستین شهر در نوسازی ناوگان تاکسیرانی
نوسازی ناوگان حمل و نقل عمومی نیز نقش مهمی در کاهش آلودگی هوا و افزایش رضایتمندی شهروندان در استفاده از این ناوگان دارد و بنا به اذعان مدیرعامل سازمان مدیریت و نظارت بر تاکسیرانی شهرداری مشهد، این کلانشهر در طرح نوسازی تاکسیهای فرسوده است و در کنار نوسازی تاکسیهای فرسوده، ورود تاکسیهای هیبریدی و برقی نیز در دستور کار است.
احمد محبی افزود: طی یک سال گذشته منتهی به شهریور ماه امسال، ۳۲۰ دستگاه تاکسی فرسوده در این کلانشهر نوسازی شده است.
وی اضافه کرد: سال گذشته سهمیه خوبی از اتحادیه تاکسیرانی کشور و خودروسازان برای نوسازی تاکسیهای فرسوده مشهد دریافت کردیم اما با توجه به شرایط اقتصادی، تامین مالی خرید تاکسی از سوی تاکسیرانان سخت بود لذا با تاکید شهردار و حمایتهای شورای شهر تسهیلاتی برای نوسازی تاکسی های فرسوده در نظر گرفته شد.
مدیرعامل سازمان مدیریت و نظارت بر تاکسیرانی شهرداری مشهد گفت: بر این اساس تسهیلات ۵۰۰ میلیون ریالی با سود ۱۸ درصد که ۱۴ درصد آن از سوی شهرداری مشهد پرداخت می‌شود برای نوسازی تاکسی های فرسوده در نظر گرفته شد.
محبی افزود: با توجه به افزایش قیمت خودرو طی چند ماه گذشته، لایحه افزایش تسهیلات به شورای شهر ارائه و شورای شهر با افزایش تسهیلات نوسازی تاکسیهای فرسوده از ۵۰۰ میلیون ریال به ۷۰۰ میلیون ریال موافقت کرد.
وی ادامه داد: سال ۹۰ تعداد تاکسیهای فرسوده در ناوگان چهار هزار و ۵۰۰ دستگاه بود که این تعداد امسال سه هزار و ۲۰۰ دستگاه است.
مدیر عامل سازمان اتوبوسرانی شهرداری مشهد نیز گفت: در مجموع ۱۰۴ خط روزانه، پنج خط شبانه، هشت خط موقت و ۱۹ خط حومه در این شهر در حال خدمات رسانی هستند.
سعید حسینقلی زاده مقدم افزود: در این خطوط هزار و ۸۳۰ دستگاه اتوبوس فعالیت دارد که ۸۲۶ دستگاه متعلق به سازمان اتوبوسرانی و بقیه متعلق به بخش خصوصی است.
وی اضافه کرد: بهره برداری از ۱۷۰ دستگاه مینی بوس و ۳۱ دستگاه اتوبوس با استاندارد آلایندگی یورو چهار و پنج از دیگر اقداماتی که از ابتدای سال در راستای نوسازی ناوگان و کاهش آلودگی هوا صورت گرفته است.
در مجموع توسعه حمل و نقل عمومی علاوه بر افزایش رفاه زندگی شهرنشینی، نقش مهمی در کاهش آلودگی هوا به ویژه در کلانشهرها دارد لذا توسعه حمل و نقل پاک ضرورتی اجتناب ناپذیر است که باید دنبال شود.