عباس اقبال آشتیانی نویسنده، مترجم، ادیب و مورخ معاصر ایرانی است که آثار ارزشمند و خدمات ارزنده‌ای در حوزه ادبیات و متون تاریخی و فرهنگی از خود به یادگار گذاشته است. افزون بر ۱۰۰ مقاله در موضوعات تاریخی، جغرافیایی، ادبی، کلامی، اخلاقی، اجتماعی و سیاسی، حاصل یک عمر تلاش اقبال آشتیانی در زمینه زبان و ادب فارسی تصحیح و ویرایش بیش از ۲۵ عنوان از مهم‌ترین آثار نویسندگان بزرگ ایران و تالیف نزدیک به ۲۰ عنوان کتاب است.
تولد و جوانی
اقبال آشتیانی زاده ۱۲۷۵ خورشیدی در آشتیان و فرزند محمدعلی اقبال آشتیانی است. او پس از یادگیری دروس ابتدایی به تهران آمد و در مدارس گلستان و دارالفنون به ادامه تحصیل پرداخت. آشتیانی پس از اتمام تحصیلاتش در مدرسه دارالفنون به معلمی در همان مدرسه پرداخت و معاونت کتابخانه عمومی معارف را نیز به عهده گرفت. این اندیشمند فرهیخته پس از تاسیس دارالمعلمین عالی به عنوان مرکزی برای تربیت معلمان مدارس، برای تدریس دروس ادبیات، تاریخ و جغرافیا به این مرکز دعوت شد. او همچنین در مدارس نظام و علوم سیاسی نیز به تدریس می‌پرداخت.
از تحصیل در سوربون تا تدریس در دانشگاه تهران
اقبال آشتیانی در ۱۳۰۴ خورشیدی به دلیل داشتن سابقه معلمی و تدریس در مدرسه نظام به عنوان منشی هیات نظامی ایران به پاریس رفت و در آنجا در کنار علامه محمد قزوینی ادیب و پژوهشگر تاریخ و فرهنگ ایران، به ادامه مطالعه و تحقیق کتابخانه‌ای و تصحیح برخی متون تاریخی و ادبی پرداخت. او لیسانس ادبیات خود را از دانشگاه سوربن فرانسه دریافت کرد. اقبال آشتیانی پس از پایان تحصیلاتش در فرانسه به ایران بازگشت و همزمان با تاسیس دانشگاه تهران در ۱۳۱۳ برای استادی این دانشگاه انتخاب شد.
یک عمر تلاش برای ادبیات و فرهنگ ایران
اقبال آشتیانی در ۱۳۱۷ خورشیدی به عضویت فرهنگستان ایران در آمد، اما در طول سال‌هایی که به همکاری با این فرهنگستان می‌پرداخت، همواره از جمله منتقدان صریح روش کار آن بود. این مورخ و ادیب ایرانی از سال ۱۳۲۳ تا ۱۳۲۸ مجله‌ای با عنوان یادگار را در تهران منتشر می‌کرد که به پژوهش درباره ادبیات و تاریخ ایران می‌پرداخت و در آن زمان نشریه‌ای متمایز به شمار می‌رفت. تاسیس انجمن نشر آثار ایران یکی دیگر از اقدامات شایسته عباس اقبال است که به منظور نشر متون کهن فارسی راه‌اندازی شد. او در طول سال‌های ۱۳۲۸ تا ۱۳۳۴ نیز به عنوان رایزن فرهنگی ایران در ترکیه و ایتالیا به خدمت برای حفط و معرفی فرهنگ ایران پرداخت.
اقبال؛ ادیب، مورخ و پژوهشگری پرکار
عباس اقبال ادیبی پرکار و مورخ و پژوهشگری خستگی‌ناپذیر بود که از او در کنار ادیبانی چون محمد قزوینی به عنوان مروج شیوه جدید تحقیق علمی در تاریخ‌نویسی و تصحیح متون رواج یاد می‌کنند. عباس اقبال آشتیانی را بنیان‌گذار مقاله‌نویسی به معنی فنی آن در ایران نیز دانسته‌اند. وی همچنین در شمار نخستین پژوهشگرانی است که شیوهٔ ساده‌نویسی و تصحیح متون در ایران بعد از مشروطیت را دایر کردند. شیوه اقبال در تاریخ‌نویسی شیوه‌ای التقاطی است، بدین معنی که امانت تاریخ‌نویسان قدیم ایرانی و اسلامی را با روش انتقادی مورخان غربی توام ساخته است. بخصوص در نوشتن تاریخ ایران، هدف اقبال به گفتهٔ خودش آگاه ساختن ایرانیان به سابقهٔ درخشان کشور اجدادی خود و وضع جغرافیایی سرزمین ایران است.
نگاهی به آثار ارزشمند اقبال آشتیانی
از اقبال آشتیانی تصحیح آثار ادبی مهمی چون تاریخ طبرستان، سیاست‌نامه خواجه نظام‌المک، کلیات عبید زاکانی، شاهنامه فردوسی با همکاری سعید نفیسی و دیوان امیر معزی به جا مانده است. شرح حال عبدالله بن مقفع،
تاریخ مفصل ایران از استیلای مغول تا اعلان مشروطیت، تاریخ ایران بعد از اسلام، تاریخ مفصل ایران از صدر اسلام تا انقراض قاجاریه و میرزا تقی خان امیرکبیر نیز از جمله تالیفات مهم و ماندگار این ادیب فرهیخته است.
سرانجام
اقبال آشتیانی در ماه‌های پایانی عمرش از بیماری کلیه رنج می‌برد. او سرانجام با وجود برخی معالجات، در ۲۱ بهمن ۱۳۳۴، در حالی که در سمت رایزن فرهنگی ایران در ایتالیا بود در شهر رم وفات یافت.
پیکر او در روزهای واپسین اسفند همان سال در تهران تشییع و در حرم حضرت عبدالعظیم، رواق ابوالفتوح رازی، کنار آرامگاه علامه قزوینی به خاک سپرده شد.
منابع:
۱- محیط طباطبایی، محمد، مطبوعات و اقبال آشتیانی، ج اول.
۲- شهرستانی، صالح، شخصیات ادرکتها، جلد اول.
۳- اقبال آشتیانی، عباس، مرام و روش مجله.
۴- دبیرسیاقی، محمد، مجموعه مقالات عباس اقبال آشتیانی.