ساعت ۱۳ روز ۲۵ بهمن ماه آتش‌سوزی وسیعی در تاسیسات گمرکی اسلام‌قلعه افغانستان واقع در نقطه مقابل گمرک مرزی دوغارون شهرستان تایباد در شرق خراسان رضوی رخ داد که انفجار اولیه بخاطر حضور تانکرهای حامل سوخت و گاز در منطقه سبب دهها انفجار پی در پی و گسترش سریع آتش شد.
۴۰ هکتار زمین در جریان این حادثه طعمه حریق سرکش، سنگین و به سرعت پیشرونده شد که بر اساس ارزیابیهای اولیه مقامات محلی افغانستان به نابودی صدها دستگاه تانکر حمل سوخت و خودروهای باربری مملو از انواع کالاهای صادراتی و دهها میلیون دلار خسارت انجامید.
هرچند هنوز میزان دقیق خسارات ارزیابی نشده اما ظاهر امر گویای از بین رفتن میلیاردها ریال کالا و سوخت و سرمایه صدها بازرگان و تاجر افغانستانی و ایرانی است که تبعات ناشی از آن برای مدتی نامعلوم همه مراودات و فعالیتهای بازرگانی را در این منطقه مهم تجاری متوقف خواهد کرد.
دوغارون اصلی ترین گذرگاه مرزی ایران و افغانستان و شاهراه اصلی تجارت خارجی خراسان رضوی با کشور افغانستان و آسیای میانه است. حدود ۵۰ درصد از حجم مبادلات تجاری و صادرات خراسان رضوی از طریق مرز دوغارون صورت می‌گیرد.
افغانستان نخستین شریک اقتصادی خراسان رضوی است. تا پیش از فاجعه اسلام‌قلعه روزانه هزار و ۵۰۰ دستگاه انواع خودروهای سنگین باربری هزاران تن کالای صادراتی و ترانزیتی را از طرق گذرگاه و گمرک مرزی دوغارون منتقل می‌کردند.
این در حالی است که پیش از این مسوولان و بازرگانان تاکید داشتند ساختار و کم و کیف فیزیکی و ایمنی تاسیسات خدمات تجاری و گمرکی دوغارون و همچنین نقطه مقابل آن در خاک افغانستان یعنی اسلام‌قلعه فاقد تناسب لازم با حجم مراودات گسترده بازرگانی، صادرات، واردات و ترانزیت بین‌المللی آنها است.
مرز دغارون - اسلام‌قلعه به همین خاطر بطور مکرر با گره ترافیکی طولانی مدت صدها دستگاه کامیون و تانکر و تجمع ناایمن آنها با هزاران تن بار تجاری ارزشمند و انواع سوخت قابل اشتعال و انفجار مواجه بوده است.
بخش اعظم این معضل ناشی از فقر شدید و نبود کمترین زیرساختهای امور خدماتی و ایمنی نه تنها برای خودروها و کالاها بلکه برای رانندگان و مسافران معطل یا در حال گذر از اسلام‌قلعه است که اینک به نظر می‌رسد همان اندک نیز نابود شده بطوری که شنیده می‌شود مسوولان محلی افغانستان در صدد تعطیلی همه تاسیسات مرزی و گمرکی اسلام‌قلعه و انتقال تشریفات گمرکی و مرزی به شهر هرات هستند.
مسوولان خراسان رضوی نیز هر بار ازدحام کامیونها پشت مرز دوغارون را مربوط به عوامل متعددی از جمله خرابی مسیر گمرک دوغارون تا اسلام قلعه که سرعت تردد کامیونها را کاهش می دهد، تعطیلی های چندروزه گمرک اسلام قلعه به مناسبتهای متفاوت در طی سال ، کمبود امکانات در گمرک اسلام قلعه از جمله کمبود باسکول و مواردی از این دست دانسته‌اند.
هرچند طی چند ماه گذشته اقدامات در خور توجهی برای بهبود وضعیت دوغارون و باز شدن گره ترافیکی انجام گرفت که آن را می‌توان نتیجه حساسیت، پیگیری و حضور استاندار خراسان رضوی در مرز و اتخاذ تصمیمات فوری برای ساماندهی وضعیت و همچنین برگزاری چهارمین کمیسیون مشترک اقتصادی هرات و خراسان رضوی و تعهدات هرات برای ارتقای سطح خدمات و تجهیزات در گمرک اسلام قلعه دانست.
اما قبل از اینکه این اقدامات به نتیجه برسد، فاجعه بزرگ که بارها به دلیل توقف طولانی مدت تانکرهای حمل سوخت در مرز هشدار داده شده بود، رخ داد.
چنانکه ناظر گمرکات خراسان رضوی دیروز ۲۷ بهمن در نشستی به فراهم نبودن زیرساختهای لازم برای مواقع بحران در گمرک مرزی دوغارون اشاره و بیان کرد: ضرورت دارد با توجه به حجم بالای رفت و آمد کامیونهای حامل بار صادراتی، ترانزیتی و همچنین انواع مشتقات نفتی از طریق این گذرگاه مرزی زمینی، اقدامی ویژه و فوری از سوی مراجع ذیربط کشوری برای ارتقاء سطح و تجهیز امکانات ایمنی در مرز دوغارون صورت گیرد.
امید جهانخواه افزود: حادثه ناگهانی آتش‌سوزی بزرگ اخیر در تاسیسات گمرکی اسلام‌قلعه افغانستان باید تلنگری برای بررسی و ساماندهی بهنگام مرز دوغارون باشد.
فعالان بخش خصوصی خراسان رضوی نیز نگران وضعیت تجارت در مرز هستند و از جبران خسارتهای ناشی از این انفجار و تاثیر آن بر تجارت در مرز افغانستان می‌گویند.
آسیب بزرگ حادثه برای شرکتهای حمل و نقل
بیشترین خسارت حادثه گمرک اسلام قلعه در افغانستان مربوط به شرکتهای حمل و نقل بین المللی است که کامیونهای خود را برای حمل کالاهای صادراتی و ترانزینی به آن سوی مرز فرستاده بودند.
اکنون برخی از این کامیونها طعمه حریق شده و سرمایه بازرگانان و شرکتهای حمل و نقل نیز از بین رفته است، در حالی که می‌شد با قدری تدبیر از بروز این حادثه و ضرر و زیان شرکتها در شرایط سخت کرونایی جلوگیری نمود.
رییس انجمن صنفی شرکتهای حمل و نقل بین المللی خراسان رضوی در این باره به خبرنگار ایرنا گفت: در حال جمع بندی گزارشهای رسیده از بروز خسارات وارده این حادثه به شرکتهای حمل و نقل استان هستیم زیرا تعدادی از ناوگان این شرکتها به همراه کالاهای آنها در آتش سوخته است.
احمد زمانیان یزدی افزود: حادثه گمرک اسلام قلعه تلنگر بزرگ یا هشداری برای مسوولان مرزی بود تا امکانات ایمنی در دوغارون را افزایش دهند و برای رعایت مسائل ایمنی بویژه متوقف شدن تانکرهای سوخت در پشت مرز چاره جویی کنند.
وی ادامه داد: ارتقای سطح ایمنی در مرز و افزایش تجهیزات و امکانات اطفای حریق یا جلوگیری از بروز حریق برای دو طرف مرز افغانستان و ایران با توجه به حجم بالای تردد کامیونها الزامی است.
رییس کمیسیون ترانزیت و حمل و نقل اتاق بازرگانی خراسان رضوی گفت: در زمان شیوع کرونا تنها مرزی که تردد و حمل کالا در آن محدود یا متوقف نشد، دوغارون بود و این مرز سهم بسیار در ترانزیت و صادرات کالا از طریق شرکنهای حمل و نقل داشت.
وی افزود: اکنون که مرز بسته شده است، تعداد بسیاری از کامیونها در توقفگاه‌های مرزی متوقف می‌شوند مگر اینکه مسیرهای جایگزین دیگری برای عبور کامیونها در نظر گرفته شود یا اینکه به کامیونها اجازه تخلیه بار در منطقه ویژه اقتصادی دوغارون داده شود.
عدم تناسب ساختار گمرکی با حجم کامیونها در مرز
عضو هیأت مدیره اتاق مشترک ایران و افغانستان در این باره به خبرنگار ایرنا گفت: گمرک باید حافظ سرمایه بازرگانان و تجار و در حقیقت امن ترین مکان برای یک فعال اقتصادی باشد و اینکه چنین حادثه شومی در گمرک اسلام قلعه رخ داد، جای نگرانی بسیار دارد.
محمود سیادت افزود: عدم تناسب بین تجهیزات گمرکی و حجم بالای تبادل کالا در مرز دوغارون و اسلام قلعه باعث شد بروز کوچکترین حادثه تبدیل به فاجعه‌ای بزرگ شود، همچنان که پیش از این بروز حوادث مختلف مانند سیل و تصادف باعث مسدود شدن مسیرها و کندی روند تبادل کالا در این مرز شده بود.
وی ادامه داد: نبود امکانات کافی برای اطفای حریق، عدم رعایت فاصله منطقی بین کامیونها و تانکرهای حامل سوخت باعث شد حادثه آتش سوزی گسترده رخ دهد و سرمایه بسیاری از تجار ایرانی و افغانستانی در آتش بی توجهی بسوزد.
عضو هیأت مدیره اتاق مشترک ایران و افغانستان گفت: فعالان اقتصادی تشکلهای بخش خصوص در چندین نشست مشترک با مسوولان و فعالان اقتصادی افغانستان بویژه هرات در خصوص نامناسب بودن شرایط در گمرک اسلام قلعه و مهیا نشدن امکانات حداقلی برای کامیونهای ایرانی و افغانستانی هشدار داده بودند.
وی افزود: انتظار خود را از دولت افغانستان بیان کرده بودیم که اگر امکان یا تمایل ایجاد شرایط مناسب در مرز را برای تجار ندارد، اجازه دهد بخش خصوصی فعال و وطن پرست افغانستانی که هم از آمادگی و هم از سرمایه لازم برخوردار است، در این بخش سرمایه گذاری نماید و در مقابل تاسیساتی که در گمرک ایجاد می‌نماید، هزینه آن را دریافت نماید.
سیادت ادامه داد: به دلیل شرایط خاص امنیتی افغانستان و کم توجهی دولت مرکزی به این قضیه، تجهیز گمرک توسط بخش خصوصی آن کشور مسکوت ماند و حتی ابتدایی ترین امکانات یعنی باسکول نیز در گمرک اسلام قلعه برای تسریع در روند تشریفات گمرکی فراهم نشد.
وی اظهار امیدواری کرد این حادثه درس عبرتی برای دست‌اندرکاران افغانستانی و ایرانی باشد تا ملاحظات بیشتری در ارایه خدمات و توسعه تجهیزات گمرکی داشته باشند.
عضو هیأت مدیره اتاق مشترک ایران و افغانستان به اهمیت دوغارون برای دو کشور ایران و افغانستان اشاره و بیان کرد: دوغارون قدیمی ترین و اصلی ترین مرز مشترک ایران و افغانستان و اصلی ترین مرز ترانزیتی و ورود کالاهایی است که از مسیر ایران به هرات وارد می‌شود چرا که هرات همواره به عنوان انبار افغانستان شهرت داشته است.
وی گفت: در حال حاضر مبادلات کالا در مرز دوغارون متوقف شده و این توقف چند هفته‌ای به طول می انجامد با این حال فعالان بخش خصوصی خراسان رضوی تمایل خود را برای مشارکت در پاکسازی مسیر تردد کامیونها در مرز و آماده سازی محل برای تجارت اعلام کرده‌اند.
نبود مدیریت یکپارچه مرزی عامل حادثه
عضو هیات نمایندگان اتاق بازرگانی خراسان رضوی نیز در گفتگو با خبرنگار ایرنا نبود مدیریت یکپارچه مرزی را عامل اصلی بروز حادثه در گمرک اسلام قلعه دانست و گفت: این حادثه قابل پیش بینی بود و امکان بروز مجدد آن نیز در مرز دور از انتظار نیست.
محمدحسین روشنک افزود: زمانی که دهها کامیون حامل فرآورده‌های نفتی و کالاهای دیگر در مرز متوقف می‌شوند، بروز حادثه برای آنها همیشه محتمل است.
وی ادامه داد: فقط کشور افغانستان در بروز این حادثه سهم ندارند بلکه مشکل متوجه ایران نیز می‌باشد زیرا تا زمانی که مدیریت یکپارچه مرزی در دو سوی مرز ایجاد نشود و از پراکنده کار کردن نهادهای دست‌اندرکار در امور مرزی جلوگیری نشود و ورود کالا و مسافر به نحو صحیح سازماندهی نگردد، امکان بروز هر حادثه سنگینی محتمل خواهد بود.
رییس کمیسیون تجارت اتاق بازرگانی خراسان رضوی گفت: در مرز مشترک ایران و افغانستان در این استان مدیریت یکپارچه قدرتمند حاکم نیست که این مشکل هم در ایران و بدتر از آن در افغانستان وجود دارد.
روشنک افزود: چرا به جای یک ورودی - خروجی نباید چند ورودی - خروجی در مرز ایجاد شود تا مانع از تجمع کامیونها و خطرآفرین شدن آنها شد، توسعه امکانات مرزی و تسهیل تردد باعث منتفع شدن هر دو کشور می‌شود و فاجعه ناشی از آن بیشتر دامنگیر افغانستان خواهد بود زیرا بخش قابل توجهی از تامین کالاهای مورد نیاز افغانستان به صورت وارداتی از ایران یا ترانزیت از مسیر ایران است.
وی ادامه داد: بروز حادثه گمرک اسلام قلعه برای هر دو کشور ایران و افغانستان زیان بار و خسارت آفرین بود و باید درس عبرتی باشد تا برنامه ریزی برای توسعه امکانات و خدمات در دو سوی مرز به طور جدی انجام و اجرایی شود.
لزوم جبران خسارت بازرگانان
عضو هیات مدیره اتاق مشترک ایران و افغانستان گفت: نگرانی ما از بین رفتن سرمایه تجار ایرانی است و باید هر چه سریعتر مسیر از آثار سوختگی های بجا مانده پاکسازی و برای تردد کامیونهای صادراتی و ترانزیتی هموار شود.
سیادت افزود: مسوولان ایرانی و افغانستانی باید این موضوع را در نظر داشته باشند که از محل این حادثه تقصیری متوجه تجار و بازرگانان ایرانی و افغانستانی نیست و باید خسارات آنان جبران شود.
وی فعال سازی مسیر ریلی خواف – هرات، اتخاذ شرایط قیمتی مناسب از سوی راه آهن برای کرایه حمل بار، آمادگی گمرک میلک و ماهیرود برای پذیرش کامیونهای صادراتی و ترانزیتی بیشتر به عنوان مسیر جایگزین و جدی گرفتن بیمه کامیونها از سوی مسوولان افغانستانی را از راه حل های کوتاه مدت برای جبران توقف تبادل کالا در دوغارون برشمرد.
عضو هیات مدیره اتاق مشترک ایران و افغانستان اظهار امیدواری کرد مسوولان ذیربط رسیدگی به مرزهای مشترک و توسعه مبادلات کالا در آنها را بیشتر مدنظر قرار دهند، استانداردهای تردد، بارگیری، تخلیه و فضای مناسب و حداقل امکانات در مرز را برای رانندگان کامیونها فراهم نمایند.
مسیرهای جایگزین دوغارون برای تبادل کالا
افغانستان دو مرز مشترک دیگر با ایران در ماهیرود استان خراسان جنوبی و میلک استان سیستان و بلوچستان دارد، از سوی دیگر مرز شمتیغ در خواف، مسیر گمرکی جدید خراسان رضوی است که با راه اندازی راه آهن خواف – هرات یکی از گزینه‌های جدی برای کاهش بار ترانزیت و صادرات از دوغارون به شمار می‌رود.
هدف اصلی از گشایش مرز شمتیغ و راه اندازی راه آهن خواف – هرات نیز کاهش تردد کامیونها در مرز دوغارون و باز شدن گره ترافیکی در آن مرز و کاهش هزینه های صادرات و ترانزیت کالا بود.
هرچند راه آهن خواف – هرات به طور کامل راه‌اندازی نشده و حجم حمل و نقل ریلی در این مسیر اندک است اما شاید حادثه گمرک اسلام قلعه بهانه‌ای برای سرعت بخشیدن به فعال سازی کامل این بخش ریلی و اتمام ادامه مسیر از سوی دولت افغانستان باشد.
رییس اداره بازرگانی خارجی سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی در این باره به خبرنگار ایرنا گفت: حوادث پیش بینی نشده همواره اتفاق می‌افتند و قرار نیست چنین حوادثی دیگر رخ ندهد اما می‌توان از حجم خسارات آن کاست.
محمدعلی امیرفخریان افزود: مسیرهای جایگزین برای مسیر دوغارون مطرح شده است که از جمله انتقال امور گمرکی از گمرک اسلام قلعه به گمرک هرات است تا پس از بازگشایی مسیر تردد کامیونها از دوغارون تشریفات گمرکی کامیونها در هرات انجام گیرد.
وی ادامه داد: مشکلات مرتبط با گمرک اسلام قلعه همواره در همایشها و نشستهای مشترک با مسوولان و فعالان اقتصادی کشور افغانستان مطرح و به آنان منعکس شده بود.
رییس اداره بازرگانی خارجی سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی گفت: ایران همواره خواستار رفع مشکلات و توسعه تجهیزات و امکانات در گمرک اسلام قلعه و بهبود فرآیندها بوده است بویژه در حوزه ارتقای امنیت آن منطقه تاکید بسیار داشته است.
وی افزود: از دولت افغانستان درخواست شده است به طور مشخص اقدامات لازم را در زمینه تامین باسکول مورد نیاز، کاهش ترافیک مرز و هزینه‌های مترتب بر کامیونها و افزایش سطح ایمنی محل گمرک انجام دهد.
امیرفخریان با اشاره به فعالیت مستمر مرز دوغارون در شرایط کرونایی در مقابل محدودیتهایی که از سوی کشور ترکمنستان برای عبور کامیونهای ایرانی در این ایام ایجاد شد ادامه داد: در مرز ترکمنستان مسیرهای ریلی باز و مسیرهای جاده ای نیز به صورت ترانشیپمنت و با کندی و محدودیت برای عبور کامیونها گشایش یافته است.