شهرستان گناباد با توجه به قدمت و پیشینه کهن که به ۲ هزار و ۵۰۰ سال قبل باز می گردد، مهد عرفا و دانشمندان، نویسندگان، محدثین، شاعران، حکما، کاتبان و منجمان طی سده های گذشته بوده است و از این میان بیش از ۸۰ نفر از افراد شاخص در این بخشها هریک به نوعی در زمان خود اعم از علم نجوم، خطاطی، شعر و عرفان، ادبیات، تاریخ و علوم انسانی تاثیر گذار بوده‌اند.
از جمله این دانشمندان در طول تاریخ گناباد می توان به خواجه اختیار منشی گنابادی، ابومنصور ریابی، ملامظفر گنابادی، محمد تقی منجم، میرزا شفیع منجم باشی، میرزاقاسم گنابادی، محمد پروین گنابادی، میرزابیک مورخ، شمس الدین محمد کاخکی، مظفر بن محمد قاسم مظفر گنابادی، شیخ علی روشناوندی، ملاشیخ ذبیح الله بیلندی، ملاعبدالصمد بیلندی، ملا عبد العلی بیلندی و ملا محمد شهری اشاره کرد
نجوم از علوم مورد توجه حکمرانان صفویه بود و برجسته ترین منجمان ایرانی در این دوره فعالیت می کردند، این منجمان علاوه بر فراهم کردن جدولهای تقویمی، در زمینه سـاختن دسـتگاههای نجومی نیز فعالیت داشتند و معروف تـرین اسـطرلاب سازان ایرانی در عصر صفویه می زیستند.
گناباد در دوره صفویه یکی از مراکز مهم آموزشی در زمینه نجوم بود و در گناباد یک مدرسه عالیه هیأت و نجوم فعالیت داشت که حتی استادان علوم فلکی نیز فرزندان خود را از تمام اطراف و اکناف ایران برای آموزش به آنجا می فرستادند.
مدرسه نجومیه از آثار مهم تاریخی و بیانگر هویت علمی و فرهنگی و به خصوص علم نجوم گناباد در سده های گذشته است که همچون نگینی در بین آثار تاریخی این شهرستان در منطقه قصبه شهر می درخشد.
بنای این مدرسه در کوی شرقی گناباد در مجاورت مسجد جامع این شهر واقع است، این مدرسه از یادگارهای معماری اسلامی در دوره صفویه و نشان دهنده ارج و مقام علم و دانش در این شهر است که به دلیل تدریس علوم نجوم و افلاک در این مکان به مدرسه نجومیه مشهور شده است.
مدرسه نجومیه در مقابل مسجد جامع گناباد در کوی شرقی از بناهای دوره صفویه است که بعدها در زمان قاجار مرمت شده است.
در سده های گذشته به خصوص دوره صفویه گنابادیها در علم نجوم گوی سبقت را از سایر بخشهای کشور ربوده بودند بطوری که شاردن گردشگر فرانسوی در سفرنامه معروفش نوشته است: "همه منجمان ایران، دست کم بزرگان آنان از ایالت خراسان، از بلده کوچک گناباد و از یک خانواده مشهور که منجمان بزرگی از آن برخاسته اند، بودند و دانشمندان معروف فلکی ایران طی ۷۰۰ سال اخیر همگی از سرزمین خراسان بوده اند و شاهنشاه ایران جز اختر شمارانی که در گناباد زاده شده و پرورش یافته باشند شخص دیگری را به خدمت نمی پذیرد".
از معروف ترین دانشمندان و منجمان گنابادی در دوران صفویه می توان به ملا محمد قاسم معروف به ملامظفر گنابادی اشاره کرد، ملامظفر علاوه بر مهارت در علم نجوم و َ ریاضیات، طبع شاعری هم داشت، ملا مظفر گنابادی از مشاهیر و دانشمندان علم نجوم و ریاضی و از منجمان بزرگ دربار شاه عباس صفوی بود.
یک باستان شناس و پژوهشگر میراث فرهنگی استان خراسان رضوی به خبرنگار ایرنا گفت: کوی شرقی گناباد و منطقه قصبه شهر به عنوان هسته نخست شهری شهرستان گناباد در سده های قدیم دارای یک میدان مرکزی بوده که بناهای عام المنفعه مانند مسجد، مدرسه، حوض انبار و بازار در اطراف آن قرار داشت و از بین آنها تنها سه اثر شامل مسجد جامع، آب انبار و مدرسه نجومیه باقی مانده و بقیه به مرور زمان تخریب شده اند.
رجبعلی لباف خانیکی افزود: مدرسه نجومیه یکی از بناهای مربوط به دوران صفویه است که در زمان قاجار و سال ۱۳۳۸ هجری قمری برابر با ۱۲۹۸ هجری شمسی در زمان احمدشاه قاجار توسط حاج محمد سید و همچنین سید محمد تقی بازسازی شد.
وی ادامه داد: این مکان به دلیل تدریس علم نجوم و اهمیتی که از این نظر طی سده های گذشته داشته به مدرسه نجومیه معروف شده است، مدرسه نجومیه گناباد در دوران صفویه و قاجاریه و به خصوص در بین پادشاهان صفویه از ارزش خاصی برخوردار بوده است به طوری که برخی از پادشاهان و خوانین و سران صفوی و حتی دانشمندان فرزندان خود را برای تعلیم علم و از جمله نجوم از سایر نقاط کشور به گناباد رهسپار می کردند.
این باستان شناس گفت: ملامظفر گنابادی از علما و منجمان شاخص در دوره صفویه بود و شاه عباس صفوی در زمینه مسائل مهم با وی مشورت می کرد و بسیاری از پیش بینی های ملامظفر همان گونه که تشخیص داده بود، اتفاق می افتاد که از جمله آنها می توان به چگونگی مرگ شیخ بهاءالدین عاملی، نقشه قتل شاه عباس توسط پسرش صفی میرزا، مشاوره و پیروزی شاه عباس در جنگ با خلیل پاشا سردار عثمانی و محدوده زمانی مرگ نورالدین محمد جهانگیر پادشاه هند از چند سال قبل از وقوع آنها اشاره کرد.
وی افزود: در مطالعات و کاوشهای باستان شناسی در مدرسه نجومیه گناباد و در زیر ایوان فعلی آن بنای بسیار با عظمیت پیدا شده و در یافته های تاریخی نشان می دهد که در محل بنای فعلی مدرسه نجومیه که در دوران صفویه احداث شده، در سده های قبل از آن یا در هزار سال گذشته کوره های آهنگری صنعتی و لعاب پزی مربوط به سفال قرار داشته است.
رییس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گناباد هم به خبرنگار ایرنا گفت: دانشمندان گنابادی به خصوص در علم نجوم از جمله مفاخر این علوم در کشور طی سده های گذشته محسوب می شوند که از جمله آنان ملامظفر گنابادی است که دارای تالیفات متعدد در زمینه های علم نجوم مانند اختیارات النجوم، تنبیهات المنجمین، منتخب التنبیهات و الحاتمیه است و اسطرلاب معروف ملامظفر در موزه آستان قدس رضوی نگهداری می شود.
اسطرلاب یک دستگاه و صفحه مدور فلزی از جنس برنز یا برنج و آهن و فولاد یا تخته است که به صورت بسیار دقیق و ظریف و مستحکم ساخته شده است و برای مطالعات و محاسبات نجومی از قبیل پیدا کردن ارتفاع و زاویه آفتاب، محل ستارگان و سیارات و منطقه البروج و به دست آوردن طول و عرض جغرافیایی محل در تمام مدت شبانه روز و فصول مختلف سال و همچنین برای بدست آوردن ارتفاع کوهها و پهنای رودخانه‌ها و سایر عوارض طبیعی زمین و تعیین ساعات طلوع و غروب ستارگان مورد استفاده قرار می گیرد.
علیرضا شناسایی افزود: مدرسه نجومیه گناباد در ابتدای دهه ۱۳۸۰ با هزینه ۵۰ میلیون ریال مرمت شد و در ابتدا به مدت سه سال نمایندگی اداره میراث فرهنگی گناباد در آن فعال بود و بعد با هزینه ۳۰۰ میلیون ریال موزه مردم شناسی در آن به بهره برداری رسید و هم اکنون این موزه در بخشهای مختلف شامل مشاغل سنتی، گلیم بافی، کوره آجرپزی سنتی، روغن گیری و قنات بیانگر هویت و آداب و رسوم منطقه است.