امروز سیزدهم رجب مصادف با سالروز میلاد مولود کعبه و امیرمومنان علی (ع) است؛ امامی که کلامش، دانشمندان و ادیبان جهان را متحیر کرده و باعث شد تا کلام آن حضرت را پایین تر از کلام وحی و بالاتر از کلام خالق بدانند.
نهج البلاغه، برگزیده‌ای از گفته‌ها و نوشته‌های ادبی امیرمومنان(ع) است که سید رضی اواخر قرن چهارم قمری آنها را جمع آوری کرده است. این کتاب توسط گروهی از علما به دلیل محتوای غنی همچنین بلاغتش، به «اخ القرآن» برادر قرآن نامگذاری شده است. برخی از ادیبان عرب، فصاحت و بلاغت نهج‌البلاغه را ستوده‌اند.
شاید کافی باشد به این جمله جرج جرداق فیلسوف و اندیشمند مسیحی توجه کنیم که در سال دو هزار میلادی گفت، بیش از ۲۰۰ بار نهج البلاغه را مطالعه کرده و هر بار ﮐﻪ خطبه ها، نامه ها و حکمت های امیرمومنان را خوانده، ﻧﮕﺮش ها ﻭ ﺍفق های ﺟﺪﯾﺪﯼ ﺍﺯ ﻋﻠﻮﻡ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺮﺍی او ﺁﺷﮑﺎﺭ شده است.
امام خمینی (ره) در وصیت نامه سیاسی الهی خود نوشت: ما مفتخریم که کتاب نهج البلاغه که بعد از قرآن بزرگترین دستور زندگی مادی و معنوی و بالاترین کتاب رهایی بخش بشر است و دستورات معنوی و حکومتی آن بالاترین راه نجات است، از امام معصوم ما است.
آیت الله خامنه ای، مقام معظم رهبری نیز به مردم سفارش کردند: با نهج‌البلاغه انس پیدا کنید. نهج‌البلاغه، خیلی بیدار کننده و هوشیار کننده و خیلی قابل تدبر است. در جلساتتان با نهج البلاغه و کلمات امیرالمؤمنین صلوات الله و سلامه علیه انس پیدا کنید.
هنوز دیر نیست. از امروز می توان مطالعه کتاب نهج البلاغه را آغاز کرد اما دست نگه دارید. چون خواندن نهج البلاغه از ابتدا تا انتهای آن کار هر کسی نیست و حتی بسیاری دانشمندان هنوز نتوانسته اند عمق برخی کلمات امیر را دریابند. برخی تصور می کنند برای مطالعه کلام امیر باید از ابتدای آن که خطبه هاست، شروع به مطالعه کرد.
حجت الاسلام شهاب مرادی معتقد است از میان خطوط نهج البلاغه می‌توان به تماشای جمال امیرمومنان علی (ع) نشست. مرادی به جوانان سفارش کرد کتاب نهج البلاغه را مطالعه کنند و گفت: کتاب شریف نهج البلاغه مانند پنجره و ضریحی است که از لابلای مشبک های این ضریح می توان به تماشای جمال علی (ع) نشست. خداوند، سیدرضی را رحمت کند که سخنان امیرمومنان را جمع آوری کرد و این کتاب بهترین یادگار حضرت علی (ع) است.
او سفارش کرد جوانان برای مطالعه نهج البلاغه از نامه ها شروع کنند و برخی خطبه ها را بخوانند و این کتاب شریف را ورق بزنند و بخوانند و اگر به متون سنگینی رسیدند، نکات مبهم را یادداشت کنند و بعدا با جست‌وجو در اینترنت و با کمک کتاب های شرح و تفسیر نهج البلاغه و نیز مقالات پژوهشی به آن موارد بپردازند.
یکی از اساتیدی که برای خواندن راه و روش نهج البلاغه تجربه های مفیدی دارد، حجت الاسلام سید محمدکاظم طباطبایی استاد حوزه و عضو هیات علمی دانشگاه قرآن و حدیث است که می گوید: کتب اربعه یعنی الکافی تالیف شیخ کلینی، من لایحضره الفقیه نوشته شیخ صدوق و تهذیب الاحکام و استبصار تالیف شیخ طوسی از مهمترین کتاب های حدیثی شیعه است ولی نهج البلاغه در ردیف کتب اربعه نیست با این حال مشهورترین و تاثیرگذارترین کتاب حدیثی شیعه است و حتی علمای اهل سنت و غیر مسلمانان نیز شرح های بسیار و زیبا در نهج البلاغه نوشته اند.
کتاب شریف نهج‌البلاغه شامل ۲۴۱ خطبه، ۷۹ نامه و ۴۸۰ حکمت است که توسط سید رضی بر اساس ایده یک کتاب ادبیاتی فاخر عرب جمع‌آوری شده و در واقع نگاه سید رضی به عنوان یک متخصص عرب با ذوق و استعداد بوده است و به همین دلیل نمی توان این کتاب را همانند سایر کتاب ها به دست گرفت و از ابتدا شروع به خواندن آن کرد.
وی برای سیر مطالعاتی در نهج‌البلاغه پنج مرحله را پیشنهاد کرد و گفت: در مرحله اول می توانیم به مرور نهج‌البلاغه و درک ساده آن بپردازیم که هدف از این مرور، قوی شدن حافظه نهج‌البلاغه مردم و آشنا شدن با واژگان این کتاب است و در این مرحله باید از حکمت‌ها شروع کنیم. یعنی خطبه ها و نامه ها را کنار بگذاریم و از طرف دیگر توجهی به تفاوت ترجمه‌ها نکنیم، حتی اگر مطلبی را دشوار دیدیم فقط آن را بخوانیم و از آن بگذریم و نیازی به تامل و تدبر در آن نیست.
به گفته طباطبایی خوبی حکمت های نهج البلاغه این است که متن خیلی کوتاهی دارد و مقصود را به خوبی منتقل می کند. مثلا حضرت علی (ع) فرمود «با مردم به گونه ای رفتار کنید که اگر از دنیا رفتید، محزون شوند و اگر زنده بودید، با اشتیاق به سمت شما بیایند».
این استاد حوزه گفت: با به کار بردن این روش ما می توانیم درحدود ۶۰ درصد از حکمت ها و کلمات قصار نهج البلاغه را درک کرده و جذب آن شویم و این روند در مورد نامه‌ها و خطبه‌ها نیز باید لحاظ شود. البته اگر در این مرحله، متون دشوار و شبهه دار را کنار بگذاریم و فقط یک مرور و درک ساده داشته باشیم، می توانیم با آمادگی بیشتری وارد مرحله دوم بشویم که درک متوسط از نهج‌البلاغه است.
وی ادامه داد: در این مرحله، دوباره روند اول را شروع کرده و ادامه می‌دهیم اما فقط به یک ترجمه اکتفا نمی‌کنیم بلکه حداقل سه تا پنج ترجمه را با هم مقایسه می‌کنیم و با این مقایسه، دقت در متن نیز بیشتر خواهد شد. از آنجا که امیرمومنان در بسیاری از نامه ها به ویژه نامه هایی که به معاویه می نوشته، از ادبیات عرب بسیار استفاده می کرده، باید در مرحله اول توجهی به این نامه ها نداشته باشیم ولی بعضی نامه ها به قدری زیباست که به راحتی می توان با آن ارتباط برقرار کرد. از جمله نامه ۶۹ که حضرت به حارث همدانی نوشتند و ضمن بیان اخلاق کارگزاران حکومتی و اوصاف مؤمنان به نکاتی درباره روش به کار گیری نفس در خوبی ها اشاره کردند.
قاعده طلایی نیز در این نامه آمده که به عنوان یک اصل اخلاقی در میان اندیشمندان و علمای روانشناسی و جامعه شناسی نیز شناخته شده است. «آنچه برای خود می پسندی برای دیگران نیز بپسند و آنچه برای خود نمی پسندی، برای دیگران مپسند» این قاعده و بسیاری از جملات امیر، کلام با روح و فطرت انسانی درهم می آمیزد و به راحتی آن را درک می کند و اگر به این جملات عمل کنیم، شاید دو سوم اعمال ما مطابق این قاعده خواهد بود. طباطبایی گفت در همین نامه ۶۹ درحدود ۴۰ جمله قابل فهم و زیبا وجود دارد و به راحتی می توانیم با آن ارتباط برقرار کنیم.
خطبه ۱۸۶در نهج البلاغه صبحی صالح به قدری مشکل است که اگر از فهمیدن آن منصرف شویم، بهتر است. چون هنوز بنیه علمی ما به آن حد نرسیده که بتوانیم آن را تبیین کنیم ولی خطبه متقین معروف به خطبه همام با روح انسان ارتباط برقرار می کند و در نهایت با پشت سرگذاشتن مرحله دوم می توان ۳۰درصد از نهج البلاغه امیرمومنان را فهمید.
وی تاکید کرد: مرحله دوم در واقع درک تفصیلی این کتاب است. یعنی دوباره‌خوانی متون و استفاده از سایر متون مرتبط در دستور کار قرار دارد. البته در این مرحله به یک ترجمه اکتفا نمی کنیم و حداقل سه ترجمه مانند ترجمه های فیض الاسلام یا سیدجعفر شهیدی را با هم مقایسه می کنیم. این ترجمه تطبیقی باعث می شود تا دقت و انضباط ما افزایش یابد و بتوانیم ظرافت های متن را بهتر درک کنیم. شاید همین دو مرحله برای بسیاری علاقه مندان مطالعه نهج البلاغه کافی باشد ولی کسانی که می خواهند بیشتر با این کتاب انس بگیرند و از این اقیانوس بیکران کسب معرفت کنند، می توانند مراحل سوم و تا پنجم را نیز طی کنند.
عضو هیات علمی دانشگاه قرآن و حدیث گفت: مرحله سوم درک تفصیلی به همراه متون شروح نهج البلاغه است و کتاب هایی مانند پیام امام نوشته آیت الله العظمی ناصر مکارم شیرازی یا کتاب فی ظلال نهج البلاغه برای مخاطب عام نوشته شده است و منجر به درک تفصیلی می شود و نیازی به ورود در مباحث ادبیاتی ندارد.
وی افزود: مرحله چهارم عبارت از بررسی نکات و متون ادبی دشوار و شبهه‌دار است که در این مرحله با تمرکز بر روی نکات ادبی و هنری نهج البلاغه در عمق دریای کلام امیر وارد می شویم که نیازمند دانستن زبان عربی است و شرح ابن ابی الحدید از کتاب های خوب در این مرحله است.
به گفته وی، در این مرحله می توان به رابطه مضمونی قرآن و نهج البلاغه پی برد. یعنی می توانیم مضامین نهج البلاغه را در قرآن پیدا کنیم و برای فهم متون دشوار این کتاب می توانیم به پایان نامه ها و مقالات تحلیلی که در این زمینه نوشته شده مراجعه کنیم.
آخرین مرحله مربوط به مطالعه خطبه های توحیدی است. یعنی اوج مباحث عقلی و فلسفی و نگاه های متفاوتی که از سوی اندیشمندان در این زمینه بیان شده، در این مرحله قابل مطالعه است. مثلا شرح ابن میثم بحرانی در این مرحله مفید است.
وی از تجربه های خود در این زمینه سخن گفت و اضافه کرد که در پنج سال توانسته پنج بار نهج البلاغه را مرور کند. طباطبایی افزود: پس از طی مراحل پنج گانه می توانیم وارد حریم نهج البلاغه به صورت دقیق تر شویم و به مطالعه کتاب های ویژه درباره تاریخ، مصادر، مستندات، پیشینه و عصر تالیف نهج البلاغه و همچنین فضای صدور روایاتی که در نهج البلاغه از آنها یاد شده بپردازیم و برای هر مورد می توان پرونده ای پژوهشی ایجاد کرد.
این استاد حوزه از استاد شهید مرتضی مطهری به عنوان پژوهشگری یاد کرد که با مطالعه نهج البلاغه به صورت موضوعی مطالبی را مطرح کرد و کتاب سیری در نهج البلاغه را به نگارش درآورد.
طباطبایی در پایان از نهج البلاغه به عنوان میراث حدیثی شیعه یاد کرد و ضمن سفارش هایی گفت که در کنار قرآن و با بهره گیری از خرد انسانی به استخراج معارف الهی بپردازیم و آن را به دیگران ارائه دهیم و یک مربی شایسته همچون شهید مطهری با نهج البلاغه محشور بود و از آموزه های آن در تمام آثار خود استفاده می کرد.