در این میان و از مدتی قبل موضوع برگزاری سلسله نشست‌های مرتبط با دهمین جشنواره بین المللی مد و لباس فجر مطرح شده بود و با پیگیری انجام شده مقرر شد نشست تبادلات فرهنگی و هنری ایران و ژاپن در دهمین جشنواره بین المللی مد و لباس فجر با همکاری اداره کل همکاری های فرهنگی و امور ایرانیان خارج از کشور سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی در کنار کشورهایی مانند روسیه، فرانسه، آذربایجان، افغانسان، قرقیزستان، اندونزی و ... برگزار شود.
نکته مهم دیگر نیز این بود که کارگروه مد و لباس کشور و برگزار کننده دهمین دوره جشنواره، مسئولیت طراحی و آمادهسازی لباس کاروان اعزامی ایران برای شرکت در المپیک توکیو را که با یک سال تاخیر در میان ابهام و تردیدی که هنوز باقی است و بناست در سال ۲۰۲۱ برگزار شود بر عهده داشته، بنابرااین موضوع هم انگیزه قابل توجهی برای این هماهنگی و حضور بود به امید آن که در زمان برگزاری این رویداد بتوان در معرفی ظرفیت‌های کشورمان در این حوزه اقدام کرد.
پنجشنبه، ۳۰ بهمن ماه، زمان برگزاری این نشست تخصصی و مجازی بود و رایزنی فرهنگی دو شخصیت ژاپنی را برای حضور در این برنامه معرفی کرد؛ خانم دکتر توموکو شیمویاما محقق و ایران شناس و آقای میهیرو آراکی طراح و عرضه کننده کیمونوی سنتی ژاپنی از شهر کیوتو که مباحث جالب و قابل توجهی را ارائه کردند و بهان‌های شد تا در این یادداشت هم در خصوص کیمونو به عنوان یکی ازمهمترین نمادهای فرهنگی و سنتی ژاپنی که معرف بخش مهمی از ارزش‌ها و علائق فرهنگی و هنری مردم این کشور از جمله ساده زیستی و ساده‌پوشی است مطالبی در کنار نگاهی کلی به موضوعات مرتبط با مد و لباس در این کشور ارائه کرد.
مردم ژاپن به دلایل مختلف و از همه مهمتر گذر از بحران های متعدد، تاریخی و سخت مانند زلزله، سونامی، انزوای حدود ۲۰۰ ساله، جنگ‌های طولانی، جنگ جهانی دوم، اولین و تنها کشوری که در هیروشیما و ناکازاکی بمباران اتمی شد، ویران شدن چند باره توکیو با بمب افکن‌های آمریکایی، شرایط خاص جغرافیایی و غیره سبک زندگی ویژهای در گرایش به سادهزیستی و قناعت را در پیش گرفت و در این خصوص داستان‌ها و مثال‌های زیادی در میان مردم رواج دارد و این در حالی است که این کشور اولین کشور توسعه یافته غیر اروپایی، دومین کشور صنعتی و سومین اقتصاد بزرگ دنیا است.
ژاپنی‌ها علاقه مندی ویژهای به فرهنگ و هنر دارند، سادگی را می پسندند، در پوشش، لباس و زندگی به دوری از تجملات گرایش دارند، سبک غذایی خاصی را آموزش دیدهاند، برای گذشته خویش و آداب و سنن سرزمینی اهمیت ویژه ای قائل هستند و بسیاری از ویژگیهای فرهنگی و اجتماعی که باید به صورت جداگانه به آنان پرداخته شود را دارند.
به همین دلیل باید گفت بیش از بسیاری کشورهای دیگر، شناخت مولفه‌های فرهنگی ژاپن در تعاملات و ارتباطات نقش آفرین است و شاید در کمتر کشوری بتوان نظیر آن را ملاحظه کرد و توجه به همین شاخصه‌هاست که امکان تعامل و کارکردن با ژاپنی‌ها را تسهیل می کند و یا سدی بزرگ در ارتباطات میگردد، بنابراین باید گفت حوزه فرهنگی در افزایش و کاهش همکاری‌ها در تمامی حوزه‌ها در این کشور موثر است.
سبک زندگی، اداری، اجرایی، اهمیت بیشتر به مقدمات و جزئیات تا کلیات و اصل اجرا، پیشبینی شرایط تا حد ممکن، نحوه مواجهه با پیرامون و ... در این زمینه نقش دارند و در این نشست هم تاکید شد که ژاپن موضوعات متنوع و فراوانی برای تجربه کردن و دریافت می تواند داشته باشد.
به بهانه این نشست باید گفت ژاپن در دورهایی از تاریخ با بستن درها، هرگونه تعاملات با خارج را ممنوع کرد و بیش از ۲۰۰ سال در این انزوای خود ساخته فرو رفت که همزمان بود با تشکیل حکومت شوگون‌ها و دوره توکوگاوا از ۱۶۰۳ تا ۱۸۶۸ و به اعتقاد کارشناسان تاریخ، این دوره عامل موثری در خوداتکائی و ایجاد سیستم‌های مختص ژاپنی از جمله آموزش و پرورش تلقی میگردد و به لحاظ فکری و تئوری هم یکی از پر تب و تابترین دوره‌های تاریخی ژاپن است و نوعی اندیشه و نگاه نژادی و ملی در تمامی زمینه‌ها توسط اندیشمندان و دانشمندان در این دوره شکل گرفت.
پس از آن با روی کار آمدن امپراطور میجی وارد عرصه مدرنیته و باز شدن ارتباطات و تعاملات با دنیای خارج و به ویژه غرب و در نتیجه کمرنگتر شدن این گرایش‌ها شد.
نکته جالب این که در همین دوران پنج مرد جوان تاریخ ساز ژاپن و اهل چوشو (یاماگوچی امروزی) که در واقع اولین گروه از ژاپنی‌هایی بودند که برای تحصیل به اروپا سفر می‌کردند در سال ۱۸۶۳ میلادی، مخفیانه برای تحصیل علوم جدید به کالج لندن وارد شدند.
اندو کینسوکه، اینو کائورو، یامائو یوزو، ایتو هیروبومی و اینو ماسارو خود را به صورت دریانوردان بریتانیایی درآوردند و با یک کشتی انگلیسی، از یوکوهاما به مقصد شانگ‌های و سپس لندن رفتند و بعدها همین پنج نفر نقش بسیار مهمی در توسعه صنعتی، اقتصادی، نظامی و سیاسی ژاپن ایفا نمودند و تحولات دوره مدرنیته را در ژاپن رقم زدند، به طور مثال ایتو هیروبومی اولین نخست وزیر ژاپن شد و اینو کائورو چهار دوره در سمت وزارت قرار گرفت.
و اما در زمینه مد و لباس، از قبل و تا این تاریخ، کاملا درونی و ملی بود و به دلیل عدم ارتباطات، فرهنگ بیگانه در آن تاثیر چندانی نداشت اما با ورود به دنیای مدرن، تاثیرات جدیدی ایجاد گردید و در واقع نوعی غربگرائی در پوشش و لباس البته با حفظ ساختارهای سنتی از جمله کیمونو پدید آمد که می توان آن را تلفیقی از سنت و مدرنیته دانست که تا امروز هم حفظ شده است.
در واقع ژاپن جزء معدود کشورهایی است که توانست در موج فراگیری مدرنیزم، سنت ها و آداب و رسوم خویش را حفظ کند و توفیق ژاپن در برابر غرب به دلیل حفظ همبستگی ملی در نقطه حساس انتقال از نظام کهنه به جدید بود و علیرغم این که در نسل جدید و امروزی شاید کمرنگتر شده باشد اما مورد بی‌مهری و بی‌توجهی و یا به تعبیر دقیقتر، پرهیز و انکار قرار نگرفته است و این نکته مهمی در ثبات و توسعه اندیشه ناسیونالیستی و ملی گرایی ژاپنی که در نمادهای فرهنگی کاملا محسوس است محسوب میشود.
از بعد دیگر هم باید توجه داشت که حیا در دوره‌های تاریخی در میان بانوان و مردان ژاپنی مورد توجه بوده و پوشش کیمونو حتی در اندرونی خانه نشانه‌ای از این نکته میتواند باشد و علیرغم تاثیر پذیری از پوشش غربی، باز مورد توجه بوده و کیمونوی ژاپنی با تغییرات ظاهری در دوره های مختلف، ویژگی های حیا، سادگی، احترام به خانواده توجه به آداب و رسوم، سختکوشی را در خود حفظ کرده است و در دوره جنگ جهانی دوم هم که در این پوشش تغییراتی ایجاد شد، باز هم بانوان ژاپنی برای رعایت اصول حاکم بر این سبک پوشش، با افزودن شلوار به کیمونو، سبک جدیدی را برای خود ابداع و به کار گرفتند.
نکته مهم دیگر این که ژاپن چه در دهه ۹۰ با حباب اقتصادی و رشد ارزش ین در برابر ارزهای خارجی، چه در دوره رکود و چه پس از آن، محل توجه برای سرمایه‌گذاران خارجی و تلاش کارآفرینان و سرمایه داران داخلی در تقویت تولید ملی بوده است و در سال ۲۰۱۸ از حدود ۵۰۰ برند و عنوان تجاری مطرح و بزرگ جهان، ۴۵ مورد در این کشور قرار داشت که آمار بسیار بالایی محسوب میگردد اما در عین حال تولید داخل، صبر بر ارتقاء کیفیت محصولات ژاپنی و توجه به آن در اولویت مردمان این کشور بوده و است.
البته علیرغم این که برندهای زیاد و مشهوری در ژاپن وجود دارند ژاپنی ها حتی در قشر مرفه به طور غالب و گسترده برند زده نیستند اما در عین سادگی می توان آنان را خوش پوش تلقی کرد.
با توسعه فرهنگ غربی در این کشور مانند هر کشور دیگری که مسیر توسعه‌ای را در پیش گرفت، تحولاتی در نوع پوشش هم ایجاد شد اما ژاپنی‌ها پس از این دوران و درک ضرورت نگاه به اولویت ملی و تولید داخلی از جمله در حوزه مد و لباس، به این موضوعات ورود یافتند و با الهام از سنت های خویش و حتی کیمونو، طرح های جدید و متنوعی را وارد عرصه پوشاک نمودند که به مرور نه تنها در داخل که در سطح جهانی نیز به شهرت رسیدند و توانستند با شرکت های بزرگ در این عرصه رقابت کرده و موفق باشند.
از جمله یکی از مهمترین این برندها که در این نشست هم مورد بحث قرار گرفت و توانست بار دیگر نگاه داخلی را تقویت نماید، برند بسیار مشهور یونیکلو (UNIQLO) به معنای لباس ملی است که با طرح‌های ساده، توجه به سنت‌های ژاپنی و ... بازار بزرگی را در داخل و خارج از ژاپن به خود اختصاص دهد.
تاداشی یانای بنیانگذار میلیاردر این شرکت، بر پایه اطلاعات سایت فوربس، ثروتمندترین فرد ژاپن از سال ۲۰۱۶ تاکنون با دارایی خالص ۲۴٫۹ میلیارد دلار است که در سال ۱۹۴۸، از مغازه خیاطی پدرش، این شرکت تولید لباس که مرکز آن در ژاپن است را تاسیس کرد و از آن زمان تاکنون، این شرکت به یک برند تجاری جهانی تبدیل شده و اکنون بزرگترین فروشگاه خرده فروشی لباس در آسیا محسوب میگردد و در حال حاضر، کمپانی اصلی یونیکلو یعنی (Fast Retailing) ، که در سال ۲۰۱۸، درآمد آن به رقم ۱۸٫۹ میلیارد دلار رسیده بود، پس از کمپانی های اِچ اَند اِم(۱) و ایندیتِکس کمپانی اصلی برند زارا (۲)، سومین شرکت بزرگ فروش لباس در جهان است.(۳).
از جمله برندهای دیگر ژاپنی در حوزه مد و لباس میتوان به گنزو(۴) و یا موجی لابو(۵) ( یعنی بدون برند)که این آخری در واقع در بالاتری سطح سادگی طراحی می شود اشاره کرد که توانستند هویت ژاپنی را بار دیگر احیا نمایند و در داخل و خارج از کشور، برند ژاپنی با گرایش ملی را معرفی نمایند و بی تردید توجه به هویت ملی و ژاپنی در زمینه مد و لباس به عنوان یکی از مهمترین مولفه های فرهنگی به صورت بسیار جدی و ملموس دیده می شود.
در خصوص کیمونو و تحولات متعدد تاریخی که بر آن گذشت به دلیل این که ژاپن کشوری بلند و کشیده است و به دو بخش سرد در شمال و گرم در جنوب و البته شرق و غرب تقسیم میشود، در گذشته تاریخی اصولا پوشش و لباس در شمال بیشتر از پوست حیوانات و در جنوب از گیاهان بوده است.
کیمونو در عین زیبایی و حتی گران قیمت بودن، یکی از نمادهای سادگی و زیبایی در فرهنگ این کشور شناخته میشود و به قول تانیزاکی نویسنده مشهور ژاپنی که معتقد است در فرهنگ ژاپنی، زیبایی صرفا در شکل و ظاهر نیست بلکه به فضا، سایه، نور، روشنایی، تاریکی و ... نیز وابسته است، این نگاه زیبایی شناختی در کیمونوی ژاپنی قابل دریافت است که برخی مولفه های اخلاقی، معنوی، حیاء، سخت کوشی، احترام به خانواده و ... را در بانوی ژاپنی نمایان میسازد که امروز نیز بسیار مورد استفاده و توجه میباشد و علاوه بر مراسم‌ها، جشن‌ها، عروسی، روز دختران(۶) و ... به طور عادی نیز بسیار مورد استفاده قرار می‌گیرد.
به اعتقاد دکتر شیمویاما این سادگی و زیبایی در کیمونو، حتی با رفتار نامناسب و خارج از عرف صاحب کیمونو میتواند از بین برود و این همان جایگاهی است که به این پوشش به ویژه در میان بانوان ژاپنی داده شده است.
کیمونو را در گذشته گوفوکو هم می‌گفتند که از دو بخش "گو" یعنی قدیم و "فوکو" به معنای لباس تشکیل می شود ضمن آن که به اذعان کارشناسان در این نشست، تاثیراتی را هم از جاده ابریشم و کشورهایی از جمله چین و ایران در برخی از نقش‌ها و طرح‌ها به خود گرفته است و نمونه‌هایی از پارچه‌های زربافت، نقش سیمرغ و ... را میتوان در گنجینه‌ها و موزه‌های ژاپنی ملاحظه کرد. (۷)
تاثیر فرهنگ غرب بر نوع پوشش و مد و لباس ژاپن را میبایست از دوران اصلاحات میجی شماره کرد هر چند که برای مردان زودتر از بانوان این رویکرد شکل گرفت و زنان ژاپنی این هویت خود را بیشتر حفظ نمودند و پس از آن با توجه بیشتر به سنن ژاپنی در پی احیاء آن برآمدند.
یکی از مهمترین ویژگیهای ژاپنی‌ها را باید در جمعگرایی دانست و مد و لباس و پوشش ژاپنی را نیز از این منظر میتوان ارزیابی کرد چرا که بر خلاف نگاه غربی در فردگرایی و اولویت نگاه شخصی و درونی در موضوعات فرهنگی و اجتماعی، جمعگرائی در ژاپن از اهمیت ویژهای برخوردار میباشد و بنابراین میتوان از این منظر نیز گرایش به این هویت و دورتر شدن از فرهنگ غربی را در علائق جمعگرایانه در کنار آداب، سنن، حیاء، اخلاق، خانواده محوری، سخت کوشی و... برشمرد.
فعال کردن این حوزه از همکاری‌های فرهنگی و هنری با توجه به برخی از اشتراکاتی که برندها و فرهنگ ایرانی نیز از آنان در سادگی، عفاف، حیاء، زیبایی و ... برخوردار است میتواند با شناخت بهتر و دقیقتر فراهم شود.
پی‌نوشت‌ها:
۱. H&M
۲. ZARA
۳. مجله هفتگی مانی وک
۴. Genzo
۵. MUJI Labo
۶. از جمله این مراسم روز بلوغ یا بزرگسالان در ژاپن و همزمان با دومین دوشنبه ژانویه هر سال است و ویژه افرادی است که تا پیش از آن به ۲۰ سالگی رسیده‌اند یا تا ۳۱ مارس (اواسط فروردین) همان سال به این سن می‌رسند. این روز سِی جین نوهی نامیده میشود و تعطیل رسمی است. خانم‌های ۲۰ ساله با کیمونو و خانم های مجرد با نوعی از کیمونو به نام "فوری سود" در این مراسم شرکت می‌کنند و مردان هم با لباسهای سنتی و یا کت و شلوار رنگی و گاهی با لباسهای شاد حضور می‌یابند. قیمت برخی از کیمونوها تا ۱۰ هزار دلار هم می‌رسد.
۷. خانم دکتر توموکو شیمویاما
به قلم: حسین دیوسالار، دکترای جامعه‌شناسی سیاسی و رایزن فرهنگی ایران در ژاپن