کشور پهناور ایران با ۱۵ کشور از طریق زمینی و دریایی دارای مرز مشترک بوده و همسایه به شمار می‌رود. هفت کشور پاکستان، افغانستان، ترکمنستان، جمهوری آذربایجان، ارمنستان، ترکیه و عراق دارای مرز مشترک زمینی و هشت کشور روسیه، قزاقستان، کویت، عربستان، قطر، بحرین، امارات متحده عربی و عمان دارای مرز مشترک دریایی با ایران هستند.
از این رهگذر بر آنیم تا میزان تجارت خارجی ایران با کشورهای همسایه را به عنوان کشور طرف معامله در ۱۰ ماهه منتهی به ۳۰ دی‌ماه سال جاری بر اساس آمار و اطلاعات تجارت خارجی سازمان گمرک جمهوری اسلامی ایران به عنوان متولی ارائه آمار و اطلاعات تجارت خارجی کشور مورد بررسی قرار دهیم.
در ۱۰ ماهه سال ۱۳۹۹، میزان صادرات قطعی کالاهای غیرنفتی کشور به‌استثنای نفت خام، نفت کوره و نفت سفید و همچنین بدون صادرات از محل تجارت چمدانی، به کشورهای برشمرده شده، حدود ۵۵ میلیون تن و به ارزش ۱۶ میلیارد و ۶۰۰ میلیون دلار بوده و میزان واردات از کشورهای فوق‌الذکر نیز حدود ۱۴ میلیون و ۴۰۰ هزار تن به ارزش ۱۴ میلیارد دلار بوده است.
مجموع مبادلات بازرگانی در رویه‌های واردات و صادرات قطعی با این کشورهای همسایه به بیش از ۶۹ میلیون تن و به ارزش حدود ۳۱ میلیارد دلار بالغ می شود که این میزان حدود ۵۰ درصد از حجم تجارت ایران از نظر وزنی و ارزشی با کل کشورهای دنیا را به خود اختصاص داده است.
صادرات
کشورهای عراق، امارات متحده عربی، ترکیه و افغانستان به ترتیب با سهم ارزشی ۳۸، ۲۲، ۱۲ و ۱۱ درصد از کل صادرات به کشورهای همسایه در رتبه های نخست تا چهارم فهرست مقاصد صادراتی کشورمان جای دارند.
نکته قابل توجه آن است که این کشورها به خودی خود، سهم بالایی از صادرات ایران را نیز به خود اختصاص داده اند. به‌طوری که سهم ارزشی صادرات ایران به این چهار کشور در مدت زمان مورد بررسی، به ترتیب ۲۳، ۱۳، ۷ و ۶.۸ درصد از کل صادرات ایران به کشورهای جهان بوده است. به عبارت دیگر کشورهای مذکور پس از چین، در رتبه‌های دوم تا پنجم مقصد صادراتی کالاهای ایرانی قرار گرفته اند.
با توجه به سهم بالای صادرات ایران به دو کشور عراق و افغانستان و در اختیار داشتن عمده بازار مصرفی این دو کشور، فراهم آوردن زمینه های جدید سرمایه‌گذاری و همچنین توسعه و گسترش بازارهای موجود، ایجاد توافق‌نامه‌های تجاری مبتنی بر تعرفه‌های ترجیحی میان ایران و دو کشور مذکور به‌ویژه در حوزه صادرات، از فرصت‌های پیش روی ایران برای کسب سهم بیشتری از بازار این کشورها خواهد بود.
بر اساس آمار و اطلاعات سایت تجارت جهانی حدود ۳۵ درصد از واردات افغانستان فقط از ایران انجام می‌شود که رقم قابل توجهی است.
در بررسی آماری تجارت خارجی در ۱۰ ماهه امسال، کشورهای عربستان و بحرین سهمی از بازار ایران در مدت زمان یاد شده نداشته‌اند.
در این میان نباید از صادرات خدمات فنی و مهندسی به سایر کشورها به‌ویژه کشورهای همسایه و در صدر آنها عراق غافل شد.
واردات
کشورهای امارات متحده عربی و ترکیه به ترتیب با سهم ارزشی ۵۲ و ۲۴ درصد از کل واردات از کشورهای همسایه در دو رتبه نخست فهرست مذکور جای دارند. به عبارت دیگر حدود ۷۶ درصد از واردات ایران از کشورهای همسایه خود، از این دو کشور انجم می‌شود. هرچند امارات متحده عربی به خودی خود محصولی برای تولید و عرضه به ایران ندارد، اما به عنوان کشوری واسطه برای عرضه محصولات سایر کشورها به ایران از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.
اسکله‌هایی با ظرفیت بارگیری و پهلوگیری کشتی‌های غول پیکرِ حمل کالا در سطح استانداردهای بین المللی، فعالیت لاینرهای بزرگ دریایی، سهولت تجارت، حداقل بودن قوانین دست و پا گیر اداری، شفافیت در امور تجاری و بانکی و مواردی از این دست، از دلایل عمده رغبت تجار و بازرگانان بین المللی برای انتخاب این کشور به عنوان مقصد صادراتی کالاهای خود یا به عبارت بهتر، ایفاگر نقش کشور واسط در صدور کالا به ایران به شمار می رود.
در کنار مزایای فوق نباید از صنعت بسته‌بندی این کشور نیز به عنوان یکی از عوامل افزایش صادرات آن به ایران غافل شد.
دو کشور امارات متحده عربی و ترکیه، به ترتیب سهم ارزشی ۲۴ درصد و ۱۱ درصد از کل واردات ایران را در مدت زمان ۱۰ ماهه امسال به خود اختصاص داده اند. به عبارت دیگر حدود یک چهارم واردات ایران در مدت زمان یاد شده از کشور امارات متحده انجام شده است.
همچنین موقعیت استراتژیک ایران در شاه‌راه ترانزیتی با کشورهای مذکور و از طرفی برخورداری از آب‌راه‌های دریایی با قابلیت کشتی‌رانی و امکان دسترسی به آب‌های آزاد موقعیت ممتازی برای ترانزیت کالا از کشورهای همسایه به اقصی نقاط جهان در اختیار ایران قرار داده است.
نتیجه گیری:
۱- فراهم آوردن زمینه های جدید سرمایه گذاری و همچنین توسعه و گسترش بازارهای موجود
۲- ایجاد توافق‌نامه‌های تجاری مبتنی بر تعرفه‌های ترجیحی بین ایران و دو کشور عراق و افغانستان به‌ویژه در حوزه کالاهای صادراتی ایران
۳- بازاریابی مطابق با الگوهای فرهنگی و مصرفی کشورهای هدف و شناسایی نیازهای آتی این کشورها
۴- ایجاد یا ارتقای ﺳﯿﺴﺘﻢهای مشترک مبادله‌های ماﻟﯽ و اﻋﺘﺒﺎری ﺑﯿﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎی ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ در ﻗﺎﻟﺐ موافقت‌نامه های دو ﺟﺎﻧﺒﻪ و غیره
از فرصت‌های پیش روی ایران در تسخیر بازار کشورهای همسایه به شمار می‌رود.