بحران خشکسالی پدیده ای است که در دهه اخیر جهان و به خصوص کشورهایی همچون ایران که در منطقه خشک و نیمه خشک کره زمین واقع شده را با چالش های جدی مواجه کرده است.
بخش کشاورزی که منبع اصلی غذایی برای جوامع بشری محسوب می شود در شرایط خشکسالی به شدت تحت تاثیر قرار گرفته و آسیب های جدی می بیند به طوریکه کاهش آب های سطحی سبب می شود تا زارعان و باغداران و سایر بخش ها به برداشت بی رویه از سفره های زیر زمینی روی بیاورند.
در این میان برداشت بی رویه از سفره های آب زیر زمینی آن هم در شرایط خشکسالی یا کم بارشی سبب می شود تا این ذخایر ارزشمند در کمترین زمان نیست و نابود شوند چرا که شیوه برداشت از این منابع غیر علمی و سنتی بوده و خسارت ها را دوچندان می کند.
برداشت آب به روش سنتی و آبیاری مزارع با شیوه های قدیمی نه تنها سبب تخلیه زودهنگام سفره های آب زیر زمینی و حتی آب های سطحی می شود بلکه در مقابل نیز میزان محصول تولیدی در مقایسه با هزینه ها و صرف منابع ناچیز خواهد بود.
امروزه در کشورهای پیشرفته جهان نگاه ها به این سمت معطوف شده که باید از منابع آب سطحی و زیر زمینی برای بخش های مختلف به ویژه کشاورزی به بهترین شکل ممکن و با استفاده از تجهیزات و امکانات پیشرفته و هوشمند اتجام شود تا ضمن جلوگیری از هدر رفت سرمایه های آبی، بتوان بیشترین محصول و با کیفیت مطلوب به دست آورد.
بهره گیری از روش های نوین آبیاری این امکان را به وجود می آورد تا از قطره قطره آب به خوبی استفاده شود و میزان مصارف این منابع به کمترین سطح خود و در عین حال با بازدهی بالا باشد.
برهمین اساس وزارت جهاد کشاورزی و سایر دستگاه های متولی امور آب درسال های اخیر رویکردی علمی را به بوته عمل آورده تا بتوانند ضمن نجات سفره های آب سطحی و زیر زمینی، عملکرد تولید را بالا برده و ذخایر آبی را تقویت کنند.
در این میان زنجیره ای فعالیت ها در عرصه آب و خاک کشور شکل گرفته که وزارتخانه های جهاد کشاورزی و نیرو با اجرای طرح ها و پروژه های بزرگ ، متوسط و کوچک در ابعاد زمانی کوتاه ، متوسط و بلند مدت طراحی و اجرایی کرده اند که می توان به طرح های آبخیزداری و آبخوانداری برای تزریق سیلاب ها به سفره های زیر زمینی و از سوی دیگر اجرای طرح سامانه های نوینآبیاری برای به حداقل رساندن مصارف منابع آبی به برنامه های کاری خود اضافه کرده اند.
اهمیت انجام این سلسله فعالیت ها تا بدان جا است که با موافقت رهبر معظم انقلاب از صندوق ذخیره ملی برای انجام آنها اعتبار ارزی دریافت شده است.
اجرای این طرح ها و پروژه ها توسط سازمان جنگل ها ، مراتع و آبخیزداری ، شرکت های آب منطقه ای استان ها و معاونت آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی بیانگر آن است که رویکرد جدیدی در قبال حفظ منابع آب و خاک و استفاده بهینه از این منابع در کشور شکل گرفته است، حرکتی که اگر چه دیرهنگام بوده اما سرعت بخشیدن به آن می تواند به نجات منابع آبی کشور بینجامد.
روی دیگر سخن اینکه طبق آمارهای رسمی بین ۸۰ تا ۹۰ درصد منابع آبی کشور در بخش کشاورزی مصرف می شود که آبیاری سنتی سبب هدر رفت منابع آبی شده و خسارات فراوانی به ذخایر آبی کشور وارد کرده است.
موضوع مهم اینکه از پیامدهای اصلی تغییر اقلیم بروز خشکسالی است که یکی از عرصه های مهم که تحت تاثیر این بحران قرار می گیرد، عرصه کشاورزی است و از سویی با توجه به مصرف بالای آب در بخش کشاورزی توسعه آبیاری نوین می تواند آثار ارزنده ای در کشور داشته باشد.
برنامه هایی برای مدیریت آب
امرو ه برنامه های مختلفی برای حفظ و گسترش کشاورزی در کشور از جمله استان البرز اجرایی شده تا امنیت غذایی آحاد جامعه تامین شود، توسعه گلخانه ای، اجرای شیوه های نوین آبیاری در اراضی، استفاده از آب ها و اراضی غیرمتعارفدر کشاورزی مهمترین اقدامات برای زنده نگه داشتن کشاورزی و حفظ ذخایر آبی است.
بخش کشاورزی ایران سهم ۸.۸ درصدی در تولید ناخالص داخلی، سهم حدود ۱۹ درصدی در اشتغال و سهم ۱۸ تا ۲۰ درصدی در صادرات غیرنفتی کشور دارد.
همین امر سبب شد تا دولت تدبیر و امید از ابتدای فعالیت خود در سال ۹۲ مدیریت مشکل کم آبی به عنوان یک چالش بزرگ در بخش کشاورزی وسایر بخش ها را در دستور کار قرار دهد.
ارائه آموزش های لازم به بهره برداران بخش کشاورزی و پرداخت تسهیلات ارزان قیمت برای اجرای طرح های نوین آبیاری و کشت یا به عبارتی تغییر الگوی کشت وکار از مهمترین اقدامات به شمار می رود.
نتیجه این سیاستگذاری ها جهش بخش کشاورزی در استفاده از روش های نوین آبیاری بود به گونه ای که به گواه آمار امروز نیمی از طرح های تجهیز اراضی کشاورزی به الگوهای جدید آبیاری در دولت تدبیر و امید و در هفت سال اخیر انجام شده که پس از پیروزی انقلاب اسلامی بی سابقه بوده است.
در این سال ها روش های نوین آبیاری از جمله آبیاری کم فشار، قطره ای، زیرسطحی، تیپ و تشتکی در مناطق مختلف با توجه به آب موجود و شرایط اقلیمی هر منطقه اجرایی شده است به گونه ای که بر اساس آمار وزارت جهادکشاورزی بازدهی عملکرد منابع آبی را از ۳۵ تا ۸۵ درصد افزایش یافته و بارقه امید را در دل کشاورزان بخصوص در مناطق خشک و کویری به وجود آورده است.
در مجموع می توان گفت که اجرای آبیاری نوین با کمک های بلاعوض دولت و تسهیلات ارزان قیمت در استان ها روز به روز رونق گرفت به طوری که دولت ۸۵ درصد هزینه اجرای شبکه های آبیاری نوین تحت فشار را به صورت تسهیلات بلاعوض به کشاورزان پرداخت کرده است.
امروز دولت در ازای اجرای هر هکتار آبیاری تحت فشار ۱۷ میلیون و ۵۰۰ هزار تومان، آبیاری کم فشار هفت میلیون تومان، آبیاری بارانی ۱۲.۵ میلیون تومان کمک بلاعوض به کشاورزان پرداخت می کند که این رویه فرصتی را برای توسعه کشاورزی و تشویق کشاورزان برای ادغام و یکپارچه سازی اراضی کشاورزی فراهم کرده است.
۲.۴ میلیون هکتار از اراضی کشاورزی آبی زیر پوشش سامانه های نوین آبیاری
معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی در خصوص اجرای روش های نوین آبیاری در اراضی کشاورزی کشور گفت: تاکنون ۲.۴ میلیون هکتار از اراضی آبی کشاورزی کشور زیر پوشش سامانه های نوین آبیاری قرار گرفته است.
علیمراد اکبری افزود: با موافقت و اجازه مقام معظم رهبری ۴۰ میلیون یورو از محل صندوق توسعه ذخیره ملی برای اجرای سامانه های آبیاری نوین مزارع کشاورزی کشور برداشت و هزینه می شود که از این میزان اعتبار امسال ۱۶ میلیون یورو تخصیص یافته است.
وی بیان داشت: یکی از پروژه های شاخص و کلیدی آبیاری کشور ، پروژه توسعه سامانه های نوین آبیاری است که منابع مالی آن نیز بیشتر از بخش های دیگر آب و خاک می باشد.
اکبری اظهار داشت: تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی تمام سطح زیر پوشش سیستم های نوین آبیاری حدود ۳۸ هزار هکتار بود که اکنون این عدد به ۲.۴ میلیون هکتار رسیده است.
معاون وزیر جهاد کشاورزی گفت: با حمایت های مقام معظم رهبری و رییس جمهوری و استفاده از صندوق توسعه ذخیره ملی از سال ۱۳۹۲ تاکنون بیش از یک میلیون و یکصد هزار هکتار از اراضی کشاورزی کشور زیر پوشش سامانه های آبیاری نوین قرار گرفته است.
وی بیان داشت: هرچند امسال اجرای سامانه های آبیاری نوین در سطح ۸۰ هزار هکتار از اراضی کشاورزی کشور هدفگذاری شده بود اما تاکنون ۹۰ هزار هکتار زیر پوشش این نوع آبیاری قرار گرفته و ۱۲۰ هزار هکتار دیگر نیز در حال انجام است.
اکبری ادامه داد: در نتیجه اجرای سامانه های نوین آبیاری به ازای هر هکتار حدود چهار هزار مترمکعب ظرفیت صرفه جویی در مصرف آب وجود دارد که البته این عدد در مناطق مختلف کشور ممکن است متفاوت باشد.
بهره برداری از ۷۲ هزار هکتار سامانه نوین آبیاری در اسفند ماه
معاون وزیر جهاد کشاورزی گفت: در اسفند ماه جاری قرار است رییس جمهوری اسلامی ایران طرح سامانه آبیاری نوین را در سطح ۷۲ هزار هکتار از اراضی کشاورزی کشور را افتتاح کند.
وی به برنامه های سال آینده در حوزه آب و خاک و همچنین سیستم های نوین آبیاری اشاره کرد و افزود: پیش بینی می شود سال ۱۴۰۰ با اختصاص ۲ هزار میلیارد تومان اعتبار این طرح در ۱۰۰ هزار هکتار از اراضی کشاورزی اجرا شود.
اکبری بابیان اینکه بیشتر اراضی کشاورزی در کشور به جز مناطقی که آب یا خاک خیلی شور دارند قابلیت اجرای این طرح را دارند، تصریح کرد: بیش از ۸۰ درصد اراضی کشور از ظرفیت لازم برای بهره مندی از این نوع آبیاری برخوردار هستند.
۸.۷ میلیون هکتار اراضی آبی کشاورزی دارای قابلیت تجهیز به سامانه های نوین آبیاری
مجری پیشین طرح توسعه سامانه های نوین آبیاری وزارت جهاد کشاورزی که هفته گذشته این مسوولیت را واگذار کرد،اعلام داشت که ۸.۷ میلیون هکتار اراضی آبی کشاورزی کشور قابلیت تجهیز به سامانه های نوین آبیاری را دارند.
عباس زارع افزود: اجرای سامانه های نوین آبیاری به عنوان یکی از اولویت های اقتصاد مقاومتی از سال ۱۳۹۴ و با توجه به حمایتی که مقام معظم رهبری از این پروژه داشتند، آغاز شد.
وی اظهار داشت: اجرای این سامانه ها به منظور امنیت غذایی و آبی کشور بوده و از طرفی مجلس و دولت نهایت تلاش را داشتند که بتوانند به انجام این طرح کمک کنند که به همین دلیل وزارت جهاد کشاورزی تصمیم گرفت یک مجری برای طرح توسعه سامانه های نوین آبیاری تعیین کند.
زارع گفت : به همین منظور یک برنامه ۱۰ ساله تهیه شد که در راستای آن مقام معظم رهبری اجازه برداشت از صندوق توسعه را دادند که خوشبختانه در سال های مختلف عملکرد خوبی داشته است.
وی افزود: از ابتدای اجرای این طرح تاکنون ۲ میلیون و ۴۲۰ هزار هکتار اراضی آبی کشور به سامانه های نوین آبیاری تجهیز شده و در سال جاری هم با وجود اینکه هنوز حدود ۳۸ درصد تخصیص اعتبار به این طرح دادند ولی ما سه برابر موافقت نامه های پیش بینی شده اجرای طرح داشتیم؛ یعنی در سال جاری حدود ۲۱۰ هزار هکتار تحت پوشش طرح با ۱۳۰ درصد پیشرفت فیزیکی قرار گرفته است.
فعالیت ۲ هزار مشاور و پیمانکار اجرای سیستم های نوین آبیاری در کشور
مشاور پیشین وزیر جهاد کشاورزی ادامه داد: در اجرای این طرح ها ظرفیت فنی و اجرایی خوبی در کشور ایجاد شده و اکنون با حضور ۲ هزار مشاور و پیمانکار سالانه می توان حدود ۴۰۰ هزار هکتار تحت پوشش آبیاری نوین قرار گیرد.
زارع بیان داشت : برای ترغیب کشاورزان و بهره برداران از سیستم آبیاری نوین باید حمایت های بلاعوض دولتی نیز در این بخش داشته باشیم چرا که ظرفیت فنی و تجهیزات در این بخش فراهم
است.
وی بیان داشت: ظرفیت های فنی و تجهیزاتی بخش آبیاری نوین به عنوان یک سرمایه اصلی باید حفظ شود تا بتوان ضمن توسعه شبکه های آبیاری در بحث مشارکت های خارجی نیز فعال بود.
زارع تاکید کرد که باید هدفگذاری ها در بخش آبیاری نوین به سمت توسعه شبکه های آبیاری هوشمند هدایت شود که تاثیر مطلوبی در افزایش تولید ، امنیت غذایی و مصرف بهینه آب دارد.
سامانه های نوین آبیاری هوشمندسازی می شوند
مشاور جدید وزیر جهاد کشاورزی و مجری طرح توسعه سامانه های نوین آبیاری کشور نیز اعلام کرد که در اجرای طرح توسعه شبکه های آبیاری اقدامات موثری در گذشته انجام شده و اثرگذاری های خوبی در افزایش تولید و بهره وری آب داشته ایم.
فریبرز عباسی افزود: برنامه های اصلی ما توسعه کمی و کیفی شبکه های آبیاری نوین و هوشمند بوده که ارتقای نرم افزاری و مدیریتی این مجموعه در دستور کار است.
وی گفت: هوشمند سازی سامانه ها یعنی استفاده از فناوری ها و اطلاعات برای برنامه ریزی و استفاده صحیح از آب است که ترکیبی از کارهای سازه ای تک و امکانات نرم افزاری است که برای مدیریت آبیاری و برنامه ریزی آبیاری استفاده می شود.
عباسی افزود: هر چند بخشی از فناوری این سامانه ها وارداتی است اما تقویت سامانه های بومی و داخلی در اولویت قرار دارد.
عباس زارع از سال ۱۳۹۴ تاکنون مجری طرح توسعه سیستم های نوین آبیاری کشور بود و اکنون که روزهای پایانی خدمت خود را می گذراند تا زمان بازنشستگی به عنوان مشاور معاون آب و خاک وزیر جهاد کشاورزی معرفی شد.
بازچرخانی پساب ها برای تامین منابع آب کشاورزی
یکی از اقداماتی که در این سال ها مورد توجه مسوولان و مجریان طرح های آب و خاک در کشور به ویژه استان البرز قرار گرفته ، موضوع بازچرخانی پساب ها برای تامین آب کشاورزی و صنعتی است ، اقدامی که در کنار توسعه سامانه های آبیاری نوین می تواند به استفاده بهینه از پساب ها بینجامد.
در این میان استان البرز که این سال ها از ترکش های زیانبار خشکسالی و کم بارشی آسیب های جدی دیده است، اجرای طرح های بازچرخانی پساب های شهری به عنوان یک روش هدفمند برای برون رفت از آثار زیانبارخشکسالی در آن مورد توجه قرار گرفته ودراین زمینه تصفیه خانه های فاضلاب یکی پس از دیگری در سطح استان احداث و راه اندازی می شود.
این روش نیز می تواند برای تمام کشور به عنوان الگو قرار گیرد تا شاهد استفاده بهینه از منابع آبی باشیم.
کشاورزی البرز در انتظار تخصیص آب بازچرخانی شده از سوی آب منطقه ای
مدیر آب و خاک و امور فنی و زیربنایی سازمان جهاد کشاورزی استان البرز گفت: تصفیه خانه فاضلاب در منطقه ماهدشت از سوی شرکت آب منطقه ای استان احداث شده که از طریق سیستم شبکه فاضلاب، فاضلاب شهر کرج را به این منطقه منتقل و تصفیه می کند.
حجت اله رضایی افزود: قرار است با استفاده از این آب های نامتعارف یک هزارو۲۰۰ هکتار از اراضی کشاورزی ماهدشت آبیاری شود.
وی با بیان اینکه در صورت استفاده از این آب ها بایستی کشتی انجام شود که تازه خوری و خام خوری نداشته باشد، اظهار داشت: جهاد کشاورزی اقدام به ایجاد شبکه آبیاری، خط انتقال و ایستگاه پمپاژ کرده و منتظر هستیم تا آب منطقه ای استان تعهدی را که در خصوص تخصیص این آب پذیرفته اجرایی کند.
رضایی گفت: قرار است ۶۵۰ لیتر در ثانیه آب بازچرخانی شده از این تصفیه خانه به بخش کشاورزی تحویل داده شود و هم اکنون این آب به رودخانه شور ریخته می شود.
وی با بیان اینکه تاکنون فقط یکبار این آب را به منظور آزمایش تحویل داده اند، افزود: آب منطقه ای متعهد شده تا این آب را در حد استاندارد تصفیه و تحویل دهد ولی به ظاهر تاکنون تصفیه به میزان لازم انجام نشده است.
۵۴ هزار هکتار اراضی کشاورزی البرز قابلیت اجرای سیستم های نوین آبیاری
مدیر آب و خاک و امور فنی و زیربنایی سازمان جهاد کشاورزی استان البرز ادامه داد که از مجموع حدود ۶۵ هزار هکتار اراضی کشاورزی استان البرز ۵۴ هزار هکتار آن دارای شرایط مناسب برای برخورداری از اجرای سیستم های نوین آبیاری است.
رضایی افزود: از مجموع حدود ۶۵ هزار هکتار اراضی کشاورزی استان تاکنون ۱۸ هزار هکتار به انواع سیستم های نوین آبیاری مجهز شده است.
وی یادآور شد که ۱۰ هزارهکتار از اراضی کشاورزی این استان نیز بنا به دلایلی همچون نداشتن مستندات قانونی و صعب العبور بودن در مناطق کوهستانی امکان اجرای این روش آبیاری را ندارد.
رضایی اظهار داشت: امسال با اختصاص ۲۳ میلیارد و ۶۰۰ میلیون تومان از محل اعتبارات ملی، تجهیز یک هزار هکتار از اراضی کشاورزی البرز به سیستم آبیاری نوین در برنامه کاری قرار گرفته که تاکنون ۹۰۰ هکتار آن محقق شده است.
مدیر آب و خاک و امور فنی و زیربنایی جهاد کشاورزی استان البرز پیش بینی کرد که تا افق ۱۴۰۴ در صورت تامین اعتبار ۱۰ هزار هکتارآن به سیستم نوین آبیاری مجهز شود.
رضایی با اشاره به مشکل تأمین آب به عنوان یکی از موانع تولید در بخش کشاورزی و اهمیت مدیریت منابع آبی، افزود: سامانه های نوین آبیاری بین چهارهزار تا چهارهزارو۵۰۰ متر مکعب در هر هکتار در مصرف آب صرفه جویی می کنند.
وی با بیان اینکه سامانه های نوین آبیاری عملکرد بالاتری به لحاظ تولید محصول کشاورزی دارند، گفت : به همین دلیل برنامه‌ریزی در جهت توسعه این روش ها یکی از برنامه های مهم و اولویت دار سازمان جهاد کشاورزی استان البرزاست.
مدیرآب وخاک و امور فنی و زیربنایی جهاد کشاورزی البرز اظهار داشت: در سال ۹۹ برای هر هکتار آبیاری موضعی ۲۲۷.۵ میلیون ریال، بارانی کلاسیک وامثال آن ۱۱۵.۵ میلیون ریال، ماشین های آبیاری ۱۸۷.۵ میلیون ریال و آبیاری کم فشار ۷۷ میلیون ریال یارانه پرداخت می شود.
نکته پایانی
همانطور که اشاره شد توسعه سامانه های آبیاری نوین و در کنار آن استفاده بهینه از آب های سطحی، زیر زمینی و پساب های بازچرخانی شده ، مهمترین راهکار برای برون رفت از مشکلات کم آبی
در کشور است.
در این میان کشاورزان و بهره برداران می توانند با استفاده از تسهیلات اعطایی و فرصت به وجود آمده برای تجهیز اراضی کشاورزی و باغی خود به سامانه های آبیاری نوین، الگوی کشت را از سنتی به صنعتی یا نیمه صنعتی تغییر داده تا شاهد افزایش بهره وری از اراضی کشاورزی و باغی ، تولید محصولات با کیفیت، کاهش هزینه ها و حفظ ذخایر آبی و خاک کشور باشیم.
استقبال وزارت جهاد کشاورزی از کشاورزی پیشرو و حمایت از این بخش نوید بخش آن است که بخش کشاورزی در مسیر تحول شگرف و امیدوار کننده گام بر می دارد اما تحقق کامل اهداف کشت نوین و آبیاری نوین به میزان استقبال بهره برداران بستگی دارد.
البته هدفگذاری برای تجهیز بیش از هشت میلیون هکتار از اراضی آبی کشور خود نشانه خوبی از توسعه کشت بر مدار تحول درکشاورزی است که تمام مسوولان و مجریان به این موضوع اهتمام دارند.
همچنین توسعه طرح های آبخیزداری و آبخوانداری برای تزریق سیلاب ها و آب های سطحی به سفره های زیر زمینی اقدام دیگری است که استان البرز در این بخش به عنوان یک استان پیشرو وارد عمل شده و تا سال آینده با تکمیل طرح های آبخوانداری بیش از ۱۰۰ میلیون متر مکعب از آب های سطحی به سفرهای زیر زمینی شود.
انجام این سلسله اقدامات افزون بر توسعه کشت و بالا بردن میزان تولید به تقویت سفره های زیر زمینی و نجات آنها خواهد انجامید.
اکنون حدود ۱۸ میلیون هکتار اراضی کشاورزی و باغی در کشور وجود دارد که سهم البرز حدود ۶۸ هزار هکتار است.