آیین‌های نوروزی که از اواسط اسفندماه آغاز و تا اواسط فروردین هم ادامه دارد عناصر فرهنگی جامعه ایرانی و نماد هویت ایرانی اسلامی و نمایانگر تفکر طبیعت دوستی، نوع دوستی و هنر همزیستی و صلح‌دوستی همه اقوام ایرانی زمین است.
محمد مکاری در گفت‌وگو با خبرنگار فرهنگی ایرنا درباره آیین و فرهنگ نوروز و رابطه مردم با طبیعت، اظهار داشت: دیرینگی نـوروز در فـرهنگ ایـرانی با اعتقاد به زاده شدن دوباره طبیعت با جلوه‌هایی از آیین‌ها و مراسم در طی هزاره‌ها با بن‌مایه اسطوره‌ای، تا به امروز نمایان شده است.
مدیر گروه مردم‌شناسی زیست‌محیطی پژوهشکده مردم‌شناسی افزود: نوروز، برجسته‌ترین جشن در زمره اعیاد طبیعی و تکوینی است که بازآفرینی زندگی را نوید می‌دهد و پیوند و همزیستی صلح‌آمیز انسان و طبیعت را باز می‌نمایاند. جشن نوروز در سراسر سرزمین ایران فرهنگی و در میان اقوام ایرانی ستوده می‌شود و با اجرای آیین‌ها و مراسم متنوع و گاها مشترک از میانه اسفندماه آغاز و تا پس از سیزده‌بدر (۱۳ فروردین) ادامه می‌یابد.
آیین‌های نوروزی که آغازی با رویاندن سبزه وکاشت درخت دارد و با غبارروبی و پلشت‌زدایی، سپردن بیماری و سیاهی به آتش تطهیرکننده و گستردن سفره هفت‌سین با نمادهای گیاهی و در پایان، پناه بردن به آغوش طبیعت، جهت دفع هرگونه شر و بدی به انجام می‌رسد، همگی پیوندی ناگسستنی بین فرهنگ ایرانی و طبیعت است.
پژوهشگر حوزه مردم‌شناسی گفت: آیین‌ها و رسم‌های به جا مانده از روزگاران کهن، هویت فرهنگی اقوام را نمایان می‌سازد و در این بین، آیین‌ها و رسم‌های مربوط به طبیعت، نمایانگر منظر فرهنگی آن ملت، نسبت به چگونگی همزیستی انسان با طبیعت خواهد بود.
وی خاطرنشان کرد: بررسی آیین‌ها و اعتقادات مردم نقاط گوناگون جهان و روش‌های آنان برای حفاظت از محیط‌زیست، می‌تواند ابزار فرهنگی مناسبی در جهت حفاظت از محیط زیست باشد، زیرا شیوه برخورد مردم کهن با طبیعت، براساس احترام و همزیستی مسالمت‌آمیز بوده‌است و بنابراین توجه به طبیعت پیرامون‌شان، از راه احیای برخی رسوم و آئین‌های سنتی، می‌تواند از شدت بحران در محیط‌زیست بکاهد.
مکاری اظهار داشت: در فرهنگ مردم ایران، احترام به طبیعت، به زیباترین و باشکوه‌ترین شکل آن وجود دارد. آیین نوروز، بارزترین تجلی اندیشه‌های ایرانیان در پاسداری و حفاظت از محیط‌زیست است. نوروز جشن زایش و آفرینش جهان در آغاز بهار است، تجدید حیات گیاهان و طبیعت، -که نویدی است برای زندگی دوباره انسان- نوروز جشنی است که در آن، انسان همزیستی همراه با احترام را با طبیعت، تجربه می‌کند.
مدیر گروه مردم‌شناسی زیست‌محیطی پژوهشکده مردم‌شناسی گفت: پیشینه جشن نوروز در ایران، به دوران اساطیری باز می‌گردد. دورانی که مفهوم نو شدگی، تجدید آفرینش و باززایی جهان را با تجلی اسطوره‌ها بازآفرینی می‌کند. میرچا الیاده (اسطوره‌شناس و دین‌پژوه رومانیایی) در این‌باره معتقد است که «این نو شدگی با شروع سال نو، هنگامیکه دور جدید زمان آغاز می‌شود، صورت می‌پذیرد. اما تازه شدنی (Renovation) که آیین حلول سال نو، -نوروز- محقق می‌سازد، در اصل، تجدید و تکرار تکوین عالم است، هر سال نو، خلقت را تجدید مـی‌کند و از سـر می‌گیرد. این اساطیر آفرینش کیهان و اساطیر مربوط به اصل‌اند که به یاد مردمان می‌آورند که چگونه کیهان و نیز هرچه بعد از پیدایش آن روی داد، پدید آمده‌اند.
رد پای طبیعت در آیین‌های نوروزی
مکاری بیان کرد: نوروز یکی از عناصر فرهنگ ایرانی است که پویایی خود را طی هزاران سال حفظ کرده و با تحول جامعه تغییر یافته و در متن فرهنگ ایرانی زنده و جاری مانده و همچنان با نسل انسان مدرن امروز همراه شده‌است.
بررسی و بازشناسی رفتارهای فرهنگی، آیین‌ها و رسم‌های اقوام از الزامات شناخت فرهنگ جهت ثبات بخشیدن به هویت قومی و ملی خواهد بود، زیرا آنچه دنیای مدرن امروز را با تمام معضلات اجتماعی، فرهنگی و زیست‌محیطی پایدار می‌دارد، تکیه بر گنجینه و دانش فرهنگی بومی جوامع است.
مدیر گروه مردم‌شناسی زیست‌محیطی پژوهشکده مردم شناسی تصریح کرد: رسوم و آیین‌های پیشواز نوروز، چهارشنبه‌سوری، تحویل سال، دید و بازدید و سیزده‌بدر از جمله مراسمی هستند که رد پای چهار عنصر طبیعی «آب، هوا، خاک وآتش» را که فلسفه وجود طبیعت در باور ایرانی است را در آنها نظاره‌گر هستیم. این چهار عنصر دارای معانی مختلف هستند؛ آب نماد حیات و آگاهی و پاکی، آتش گرمای نیک سرخ، نماد الهی و تطهیرکننده است و حیات بشری با ظهور آتش بوده است و خاک که در تمام مکاتب آنرا نماد زایندگی و رشد می‌دانند و در نهایت، باد که نشانه حرکت، جنبش، تداوم و جابه‌جایی است.
وی گفت: آیین و رسوم نوروز در پوششی از نمادها با معانی خاص، آواها، نمایش‌ها و در مجموع رفتارهای فرهنگی ظهور یافته و نسل به نسل تا به امروز میراثی زنده را که پیام تجدید حیات، صلح و دوستی، طرد بدی و سیاهی و دوستی با طبیعت را برای ما به ارمغان آورده است.
آیین نوروز و رستنی‌ها
مکاری با بیان اینکه رسم رویاندن سبزه که نماد خرمی، نوزیستی و تولد دوباره است، در جایجای سرزمین ایران دیده می‌شود، گفت: یکی از باشکوه‌ترین و زیباترین آیین‌های بـاقی مانده نزد عامه مردم، رسم کاشتن سبزه است. بر اساس منابع تاریخی، معمولا در صحن هـر خانه بر هفت سـتون، هفت قـسم از غلات را می‌کاشتند. هر یک از اقسام غلات که بهتر می‌رویید، دلیل قوت آن در سال جدید بوده است و زمین‌ها را به آن بذر بارور می‌کردند.
مدیر گروه مردم‌شناسی زیست‌محیطی پژوهشکده مردم شناسی افزود: عدد هفت در نمادهای نوروزی علاوه بر هفت غله و هفت ستون و هفت سین در باورهای مردم نیز نسبت به رفتار فرهنگی دربرگزاری این آیین دیده می شود از آنجمله اعتقاد به استفاده از روغن هفت گل (گل سرخ، گل یاس، گل زردگل ختمی، گل همیشه بهار، گل نیلوفر،گل بنفشه) است که اگر هنگام تحویل سال ازآن استفاده کنند درد مفاصل آنها برای آن سال فروکش خواهد کرد.
در تمام نقاط ایران از بیست روز مانده به نوروز در تمام خانه‌ها و بین خانواده‌ها جنب‌وجوشی وصف‌ناشدنی پدید می‌آید. پیش از هر کاری سبز کردن سبزه صورت می‌پذیرد؛ که در مناطق مختلف ایران حبوبات مختلفی مانند گندم، عدس، ماش، جو و ... را در ظرف‌های چینی بزرگ و کوچک می‌رویاندند و همین که گیاه جوانه زد و به اندازه ۶ تا هفت سانتی‌متر رشد کرد، برای نشستن بر سفره هفت‌سین آماده است و بدین منظور زنان و دختران جوان با سلیقه خود به تزیین آن می‌پردازند.
آیین‌های نوروزی در برخی از مناطق ایران
مکاری درباره آیین‌های نوروزی رایج نزد مردم مناطق مختلف ایران گفت: در برخی مناطق هنگام کاشت سبزه برای عید نوروز، از کاشتن گندم خودداری کرده و معتقدند که گندم غم می‌آورد؛ اهالی این منطقه به مناسبت فرا رسیدن سال نو خانه تکانی می‌کنند و معتقدند پس از اتمام باران در ایام نوروز، رنگین‌کمانی که در آسمان نقش می‌بندد، نشانه دار قالی بی‌بی نوروز است که آنرا بر پا و قالی را آویزان کرده است.
مردم در این مناطق همچنین معتقدند آخرین شب سال، اجاق خانه باید روشن باشد. اگر اجاق خالی باشد و غذا نداشته باشند در آن سال خانه بی‌برکت خواهد بود. در روز چهارشنبه‌سوری آتش روشن می‌کنند و معتقدند که با روشن‌کردن آتش، غم و غصه‌های آن سال از بین رفته و سال آینده را با شادی و خوشی شروع خواهد کرد.
وی گفت: در برخی روستاها هنگام تحویل سال، نارنج و تخم مرغی را روی آیینه قرار می‌دهند یا سیب سرخی داخل آب می‌اندازند؛ معتقدند زمین روی شاخ گاو قرار گرفته، هنگام تحویل سال، زمین از روی شاخ به روی شاخ دیگر حرکت می‌کند، با این حرکت تخم مرغ، نارنج و سیب نیز حرکت می‌کنند. در این مناطق هنگام تحویل سال، زنان غذایی چون آش، شیربرنج یا فرنی به هم می‌زنند و معتقدند درست کردن شیربرنج در منزل، باعث افزایش رزق و روزی می‌شود. آنها شیر را نشانه سفیدی دانسته و برنج را به دلیل دانه‌دانه بودن باعث افزایش رزق می‌دانند.
مکاری بیان کرد: اهالی این مناطق روز سیزده‌بدر، سبزه عید و تخم مرغ را به صحرا برده، داخل آب روان می‌اندازند تا آب، غم و غصه، قضا و بلای سال گذشته را که داخل سبزه و تخم‌مرغ است با خود می‌برد؛ در جریان این مراسم حتماً از منزل بیرون می‌روند. معتقدند که سیزده نحس بوده و با رفتن به دل طبیعت، نحسی آن از بین می‌رود.
وی درباره آیین های نوروزی مردم کاشان گفت: کاشانی‌ها اعتقاد دارند روز سیزده فروردین نباید به انجام هیچ کاری پرداخت و ماندن در منزل را خوب نمی‌دانند و با رفتن به بیرون از منزل نحسی را بیرون می‌برند. در روستای آب‌شیرین، زنان، علف و سبزه‌ها را می‌چینند و روی سر خود می‌ریزند تا نحسی را بیرون کنند. آنها بر این باورند که در موقع تحویل سال افرادی که بر سر سفره عید نشسته‌اند باید پول در نزد خود داشته باشند حتی اگر مبلغ بسیار اندکی باشد، تا آخر سال وضع مالی آنها خوب بماند.
پژوهشگر حوزه مردم‌شناسی پژوهشگر حوزه مردم‌شناسی گفت: به اعتقاد برخی اهالی کاشان در شب عید بر سر سفره شام باید ماست وجود داشته باشد، چون ماست مایه دارد و رنگ آن سفید است و بدین‌ترتیب، سالی پر نعمت و روشن خواهند داشت. وجود آب و آینه در سفره هفت سین نشانه روشنایی، وجود سبزه باعث شادی و خرمی و قراردادن سکه نشانه‌ای بر بهبودی وضع مالی خانواده در سال نو می دانند.
مکاری بیان کرد: اهالی روستای جوشقان در رابطه با گره زدن سبزه و علف معتقدند که باید سبزه‌ها را گره زد تا بر اثر رشد و نمو، گره‌ها از هم باز شوند و در نتیجه مشکلات و گرفتاری حل شود؛ در روستای برزک، به روز اول اسفند روز عرفه می‌گویند؛ اهالی این روستا در این روز باید هفت چیز که با حرف س شروع می‌شود بخورند تا هیچ گزنده‌ای آنها را نگزد و همچنین دچار بیماری و مرض نشوند. این هفت چیز عبارتند از: سنجد، سنگک sangak (دانه‌هایی شبیه به باقلا)، سبزی، سرکه، سماق، سیراب و سیر.
مدیر گروه مردم‌شناسی زیست‌محیطی پژوهشکده مردم‌شناسی گفت: مردم دزفول مقداری پول لابه‌لای صفحات قرآن میگذارند و در هنگام تحویل سال، به نیت برکت به بچهها می‌دهند. در این منطقه اعتقاد بر این است که موقع تحویل سال باید بیدار بود و خوابیدن در این وقت را بدشگون می‌دانند. به اعتقاد دزفولی‌ها اولین شخصی که بعد از تحویل سال وارد خانه بشود، اگر شخص خوش‌قدمی باشد آنرا به فال نیک می‌گیرند و اعتقاد دارند که این سال برایشان با برکت است.
مکاری اظهار داشت: مردم قزوین آتش چهارشنبه سوری را از علائم آتش امیرمختار می‌خوانند، آنها از روی آتش می‌پرند و رنگ قرمز آتش را برای سلامتی درخواست می‌کنند و رنگ‌پریدگی و بیماری خود را به آتش می‌سپارند تا در سال آینده سلامت باشند.
پژوهشگر حوزه مردم شناسی گفت: قزوینی‌ها در رابطه با بریدن یال و موی اسب و الاغ در سال نو اعتقاد دارند آن احشام تا آخر سال سالم هستند. آنها نیز مانند بسیاری از اقوام ایرانی قرار دادن آب و آینه در سفره نوروزی را روشنایی دانسته و روز سیزده‌بدر را روزی نحس می‌دانند و هیچ‌کس در آن روز به کار نمی‌پردازد. اهالی شاهرود معتقدند سمنوی سال قبل را باید در سال جدید خورد، به این نیت که خوشی سال گذشته در سال جدید برای آنها همچنان تداوم داشته باشد؛ اهالی فرومد نیز بر این باورند که هنگام تحویل سال نو اگر ماهی ( در تنگ ) پشتک بزند در آن لحظه سال تحویل‌می‌شود. دختران دم‌بخت محمدآباد، پل‌ابریشم و فرومد در منطقه شاهرود برای گشایش بخت، هفت عدد سنگ به پشت سرشان پرتاب می‌کنند. همچنین اهالی محمدآباد و پل ابریشم، در شب چهارشنبه‌سوری تا صبح در گوشه اطاق یا حیاط خانه چراغی را روشن نگاه می‌دارند.
پژوهشگر حوزه مردم‌شناسی توضح داد: در باورهای مردم منطقه کلیبر، در شب آخرین چهارشنبه سال، آبها می‌ایستد و درختان سر تعظیم فرو می‌آورند و اگر کسی متدین و صادق باشد و همان لحظه بر سر آب حاضر شود و متوجه ایستادن آبها بشود، هرچه از خدا بخواهد، خداوند آن را برآورده می‌سازد.
مکاری بیان کرد: مردم گیلان در روز سیزده‌بدر به هیچ وجه کار نمی‌کنند، حتی کشاورزان نیز در این روز کار کشت و زرع را کنار می‌نهند، چون معتقدند اگر در این روز به کار کشت بپردازند، نحسی دامن آنان را می‌گیرد. عده‌ای از مردم کرمان معتقدند در شب تحویل سال، دادن جنس سفیدرنگ مثل شیر و ماست، قند و آرد به خارج از خانه خوب نیست؛ بیشتر کرمانی‌ها اعتقاد دارند در لحظه تحویل سال باید در خانه نزد زن و فرزند خود بوده و نباید از خانه و خویشان خود دور باشند و گرنه تمام یا بیشتر سال را از آنان دور خواهند ماند.
وی گفت: در روز سیزده‌بدر در روستاهای استا و آب‌جهان از توابع قوچان، مردم داد و ستد نمی‌کنند. همچنین به کسی پول قرض نمی‌دهند و اگر بخواهند این کار را انجام دهند باید از طرف مقابل خود مقداری شیرینی مانند خرما و شکلات و یا کله قند بگیرند. همچنین در این روز به خانه یکدیگر رفت‌و آمد نمی‌کنند. در روستای یدک و ینگه قلعه هم در شب سیزده بدرکشاورزان و دامداران قاشق‌های چوبی را به هوا پرتاب می‌کنند، هنگام فرود قاشق‌ها بر روی زمین، اگر قاشق از طرف راست قرار گرفت سال جدید را سال خوبی می‌دانند و اگر قاشق از طرف چپ بر روی زمین افتاد سال جدید را سال بدی می‌دانند.
پژوهشگر حوزه مردم‌شناسی توضیح داد: کرمانج‌ها هنگام تحویل سال، زمانی‌که بزرگ خانواده مشغول قرائت قرآن می‌شود، کوچکترها به کاسه پر از آب و سبزه می‌نگرند، زیرا بر این باورند؛ این کار باعث روشنایی چشم و گشایش در کار و زندگی می‌شود.