توافق هسته ای که از تیرماه سال ۱۳۹۴ بعد از دو سال مذاکرات سخت حاصل شد، تاکنون با فراز و فرودهایی همراه بوده است. تکلیف امریکا که از اردیبهشت ۱۳۹۷ مشخص شد و ترامپ با خروج از توافق، تحریم های گذشته رو از سرگرفت. سه کشور اروپایی نیز با وجود حمایت سیاسی از برجام، نتوانستند سازوکارهای مالی با ایران را اجرایی کنند و در نتیجه حمایت آنها در سطح شعار باقی ماند.
در ارتباط با روسیه و چین اما وضعیت متفاوت است و مسکو و پکن همواره در عمل نشان داده اند که به توافق هسته ای پایبند مانده اند. نگاهی به اظهارات و اقدامات این دو عضو برجام برخلاف طرف غربی توافق، گویای این پایبندی است.
روسیه و چین مرداد ماه پارسال در صحن شورای امنیت در مقابل تیم ترامپ، حمایت عملی خود را از توافق به کاخ سفید مخابره کردند. وقتی شورای امنیت سازمان ملل برای رسیدگی به قطعنامه پیشنهادی آمریکا با هدف فعال سازی مکانیسم ماشه و نیز تمدید تحریم‌های تسلیحاتی ایران تشکیل جلسه داد، تلاش کاخ سفید با شکست مواجه شد. ۱۱ نماینده حاضر در نشست به قطعنامه رای موافق ندادند و به رای ممتنع بسنده کردند اما همان طور که انتظار می‌رفت نمایندگان چین و روسیه با آن را مخالفت کردند؛ مخالفتی که افزون بر اهمیت برجام برای این دو عضو توافق، از نگاه برخی تحلیلگران بی‌ارتباط با فشارهای کاخ سفید بر پکن و مسکو در دولت ترامپ نبود.
همچنین چین و روسیه از نخستین کشورهایی بودند که بعد از اجرایی شدن رفع تحریم های تسلیحاتی بر پایه قطعنامه ۲۲۳۱، این حق ایران را به رسمیت شناختند. آنها در دولت بایدن نیز تلاش خود را برای بازگشت امریکا به توافق و لغو تحریم هایی که ترامپ در قالب کارزار فشار حداکثری علیه تهران اعمال کرد، به کار گرفته اند.
اعلام آمادگی مسکو برای احیای برجام
حدود دو هفته پیش بود که نماینده روسیه در سازمان‌های بین‌المللی مستقر در وین برای همکاری با شرکت کنندگان در برجام به منظور احیای این توافق اعلام آمادگی کرد. «میخائیل اولیانوف» نماینده این کشور خطاب به دفتر نمایندگی آمریکا در وین در توئیتی نوشت: شرکای آمریکایی خوش آمدید، روسیه برای همکاری با همه شرکت کنندگان برجام برای احیای هرچه سریعتر توافقنامه هسته‌ای آمادگی دارد.
این توئیت در واکنش به توئیت دفتر نمایندگی آمریکا در سازمان ملل در وین نوشته شد که در آن گفته شده بود «ایالات متحده آمریکا در هماهنگی نزدیک با شرکا و متحدان خود آماده از سرگیری تلاش‌های دیپلماتیک سازنده برای دستیابی به بازگشت متقابل به اجرای برجام است که دستاورد کلیدی دیپلماسی چندجانبه محسوب می‌شود.»
از طرفی چند روز پیش شاهد تاکید «سرگئی ریابکوف» معاون سیاسی وزیر امور خارجه روسیه بودیم که تاکید کرد «آنها باید در مسیر برداشتن تحریم‌ها پیش بروند. در شرایط کنونی به یک نیروی محرک [برای تغییر اوضاع] نیاز است. اما آنچه تاکنون تنها شاهد گسترش تحریم‌ها علیه ایران بوده‌ایم. بنابراین ایران نیز سیاست کاهش تدریجی پایبندی به تعهدات داوطلبانه خود ذیل برجام را در پیش گرفته و فعالیت‌های هسته‌ای خود را افزایش داده است.»
همچنین ریابکوف تصریح کرد «من بار دیگر به شما می گویم که یک حرکت مثبت از سوی آمریکا در این شرایط بسیار مهم است. ولی ما از طرف ایرانی نیز می‌خواهیم که خویشتن‌داری کند و دنبال ایجاد تنش نباشد.»
برداشتن گام نخست در برجام، موضوعی پربحث در هفته های اخیر بوده و مقامات کاخ کرملین نیز همانند تهران بر ضرورت برداشتن این گام از سوی کاخ سفید و بایدن تاکید دارند؛ کشوری که به صورت یکجانبه به توافق و تعهد خود پشت کرد و اکنون بر مطالبه ای گزاف در این زمینه دارد و خواستار بازگشت کامل تهران به توافق است.
تقابل پکن با تداوم تحریم های ضدایرانی
چین نیز به عنوان عضوی از برجام و نیز یک عضو دائمی شورای امنیت سازمان ملل متحد در این مدت مواضعی تا حدی مشابه روسیه داشته اشت. پکن ضمن حفظ روابط دوستانه و روابط نزدیک اقتصادی با تهران به توافق هسته ای هم متعهد مانده است.
چین همواره از اتخاذ رویکردی سیاسی و دیپماتیک در حل و فصل مساله هسته ای ایران استقبال و در این راستا تلاش کرده است؛ پکن در جریان مذاکرات دو طرف پیش از انعقاد توافق برجام، تلاش کرد تا پیشنهادات لازم در زمینه کاهش اختلافات در حوزه موضوعات مربوط به غنی سازی اورانیوم، لغو تحریم ها و اصلاح رآکتور آب سنگین اراک را ارایه کند؛ این کشور بعد از خروج آمریکا از برجام نیز در راستای حفظ توافق هسته ای با ایران تلاش هایی به کار گرفت و پشتیبانی مالی از ماموریت بازرسی آژانس از ایران را تضمین کرد.
روزنامه آمریکایی «وال‌استریت ژورنال» روز جمعه ۲۹ اسفند به نقل از مقام‌های آمریکایی نوشت که چین در راستای به چالش کشیدن اولویت‌های سیاست خارجی دولت جو بایدن در مقابل ایران و ونزوئلا، خرید نفت از این دو کشور را به شدت افزایش داده است. از طرفی به تازگی روزنامه «فایننشال تایمز» نیز از قول یک مقام رسمی آمریکایی نوشته است «دولت بایدن در ارتباط با افزایش واردات نفت از ایران به پکن هشدار داده که آمریکا تحریم‌های دوره ترامپ علیه چین را اعمال خواهد کرد.»
هر چند دولت بایدن در پی بهره برداری از فشار تحریم های آمریکا علیه ایران است، اما با سد ستون شرقی برجام مواجه شده است. از نگاه ناظران عقب نشینی آمریکا و تروئیکای اروپا در ارایه قطعنامه ضدایرانی در شورای حکام بی ارتباط با حمایت تمام قد پکن و مسکو از برجام نیست؛ همان گونه که آنها پیشتر نیز در صحن شورای امنیت نقشه ترامپ را نقش بر آب کردند.