با گسترش ارزهای دیجیتال در دنیا، مدتی است ایرانیان هم به این حوزه وارد شده‌اند. با این حال علاوه بر ریسک‌های موجود در انواع سرمایه‌گذاری، چالش کمبود اطلاعات مردم و مسئولان، خلاهای قانونی و ابهامات خاص در ورود به موضوع رمزارز وجود دارد و یک میدان دوسویه تهدید و فرصت ایجاد کرده که هم می‌تواند آسیب‌های جدی به هموطنان بزند و هم زمینه‌ساز کسب‌وکاری تازه شود؛ موضوعی که توفیق در آن، نیازمند شناخت بیشتر و شتاب در ریل‌گذاری و ایجاد مقررات است.
اداره کل پژوهش‌های خبری ایرنا در میزگرد مجازی «فرصت‌ها و چالش‌های ورود ایرانیان به حوزه رمزارز» با حضور سپهر محمدی رئیس انجمن بلاکچین ایران و دکتر محمد طهرانی، عضو هیئت علمی و بنیانگذار آزمایشگاه بلاکچین دانشگاه خاتم به این موضوع پرداخت و مدیران ذی‌ربط بانک مرکزی و بازار سرمایه، به رغم دعوت ایرنا، از حضور در این وبینار خودداری کردند.
ایرنا: با توجه به موضوعی که در این میزگرد اتفاق افتاد و نماینده بانک مرکزی و بازار سرمایه حاضر به شرکت در وبینار نشدند و تصمیم‌گیری نهادی دیگر یعنی شورای عالی فضای مجازی درباره رمز ارز، به نظر شما آیا این نهادهای متمرکز می‌توانند برای یک فناوری تمرکززدایی شده قانونگذاری کنند؟
طهرانی: در حوزه غیرمتمرکز، اساسا نهادهای متمرکز نمی‌توانند ورود کنند. اما این نهادها در حوزه اختیار خودشان وارد می‌شوند و می‌توانند اجازه دهند که این فناوری در آن حوزه، مثلا درگاه پرداخت و شاپرک کار بکند یا نه؟ خرید و فروش رمزارز در صرافی‌ها انجام بشود یا نه؟ این حوزه اختیار این نهادهاست و قابل انکار هم نیست. ولی طبعا این که اساسا بیت کوین معامله شود یا نه، به دلیل غیرمتمرکز بودن در حوزه اختیارشان نیست و نمی‌توانند چنین اجازه ای بدهند یا ندهند. متاسفانه به نظر ما ورود ناپخته ای شده است، در حالی که می‌توانستند عملکردی بهتر و البته مطابق قوانین و نیز منافع ملی کشور داشته باشند و البته همچنان به این موضوع امید داریم.
بلاتکلیفی، سرمایه‌های مردم را با ریسک مواجه کرده است
ایرنا: رفتار پخته و حساب شده از طرف نهادهای مرتبط، چگونه رفتاری می‌تواند باشد و شما چه پیشنهادی در این زمینه دارید؟
طهرانی: هرکدام از این نهادها در حوزه اختیاراتشان می‌توانند قانونگذاری کنند. اما باید طوری قانونگذاری کرد که به نفع مردم باشد؛ هم از جهت ابزارهایی که فناوری بلاکچین در اختیار ما می‌گذارد و هم به عنوان سرمایه‌گذاری و کاربردهای مختلف رمزارزها. متاسفانه یک سیاست غیرشفاف و مبهم وجود دارد. در فضای بلاکچین همه دنبال شفافیت هستند، اما سیاستگذار ما سال ۹۷ پیشنویسی را در اختیار عموم قرار می‌دهد و سال ۹۸ موضعگیری کاملا برعکس می‌کند. با وجود اصرارهای ذینفعان این صنعت، رگولاتور موافقت یا مخالفت نمی‌کند و فضا را بلاتکلیف نگه داشته است. بلاتکلیفی، سرمایه‌های مردم را با ریسک مواجه کرده و باعث می‌شود کسی سرمایه‌گذاری جدی نکند، مردم از این ظرفیت فناورانه موجود دور شوند و فرصت طلایی برای استفاده از این موضوع مثل خیلی فرصت‌های دیگر از بین برود تا دودش به چشم مردم و بخش خصوصی برود. هر چه رگولاتور قوی تر و صحیح تر و با همفکری ذینفعان مختلف ورود پیدا کند، منافع آن به کل کشور می‌رسد.
ایرنا: اگر ما بخواهیم موضوع بلاکچین را توسعه دهیم، غیر از حوزه برق، کدام موارد زمینه سرمایه‌گذاری زیرساختی دارند؟
محمدی: البته برق را نباید در این حوزه به حساب بیاوریم. بخشی از رمزارزها مثل بیت کوین و اتریوم برق زیادی مصرف می‌کنند، اما بسیاری از رمزارزها با حوزه برق ارتباطی ندارند، به خصوص آنهایی که Smart contract هستند. بلکه فناوری جدیدی هستند و به صورت زیرساختی می‌توانند میزبان قراردادهای هوشمند و صدور گواهینامه در زمینه‌های مختلف باشند. یا میزبان اسناد مالی، مثل tokenize کردن دارایی‌ها و فروش آنها به صورت خرد به مردم و فروش متری مسکن با این ابزار ممکن است. زیرساخت‌های آن هم کمابیش در کشور ایجاد شده و درحال رشد است. الان پلتفرم‌هایی چون ققنوس و سور در این زمینه فعالند و این کار را انجام می‌دهند. همکاران ما در این فناوری بسیار فعالند، اما وقتی اوضاع رگولاتوری نابسامان باشد، این خطر هست که سرمایه‌های انسانی و مادی از این حوزه فرار کنند.
سرمایه‌گذاری در فناوری بلاکچین لزوما خروج ارز نیست
ایرنا: شما به قراردادهای هوشمند و بهادار کردن دارایی‌ها اشاره کردید. اما به نظر می‌رسد فعلا رویکرد سیاستگذار این است که سرمایه‌گذاری مردم در این حوزه به دلیل احتمال خروج ارز می‌تواند برای اقتصاد ما مضر باشد. این چالش چگونه قابل حل است؟
محمدی: سرمایه‌گذاری در فناوری بلاکچین لزوما خروج ارز نیست. در واقع اگر کسی در ایران بیت کوین یا رمز ارز دیگری دارد، این ورود ارز به کشور است، نه خروج. اگر برای خرید آن رمزارز از ارز خارجی استفاده نشده باشد، اتفاقا این ورود یک دارایی قابل مبادله بین‌المللی است. اگر این رمزارز در داخل کشور استخراج شده باشد، این وارد شدن ارز به کشور است، نه برعکس. پس این نگاه یک سوء تفاهم است. البته در شرایطی خرید رمزارزها با خروج ارز محقق می‌شود، ولی لزوما این طور نیست.
طهرانی: من تشبیه می‌کنم به اتفاقی که در خرید و فروش طلا می‌افتد. ممکن است زمانی بازار سرمایه، مسکن و خودرو نزولی باشد و برخی مردم طلا بخرند. آیا این طلا خریدن را خروج ارز از کشور تلقی می‌کنیم؟ وقتی متعاملین داخلی با هم مبادله انجام می‌دهند، نمی‌شود چنین گفت. من از طلافروشی و او از یک معدن‌دار طلا خریده‌ایم و نباید آن را خروج ارز دانست. درباره بیت کوین هم همین طور است. خیلی‌ها ممکن است بیت کوین را داخل کشور استخراج کرده باشند. شاید هم کسی مالک بیت‌کوین است و من پول می‌دهم و بیت کوین از او می‌خرم. البته اگر راه‌هایی ایجاد شد که ارز از کشور خارج شود، می‌توان آنها را قاعده‌مند کرد که این قانون مند کردن هم لزوما بستن نیست. ولی این که هر نوع خرید رمزارز را خروج ارز از کشور تلقی کنیم و خط بطلان بر آن بکشیم، درست نیست.
با وجود این همه تحریم، با بلاکچین می‌توان از خارج، ارز داخل کشور کرد
نکته دوم این که جریان سیالی در حوزه رمزارزها در حال شکل گیری است. طبق قاعده ظروف مرتبط، اگر سمت خارجی انرژی پتانسیل کمتری داشته باشد، سیالیت به سمت آن سوق پیدا می‌کند. ولی اگر فرصت‌های سرمایه‌گذاری در داخل کشور را افزایش دهیم، خواه ناخواه جریان ورود ارز به کشور شکل می‌گیرد و افراد به رغم این همه تحریم، می‌توانند از خارج کشور، در کشور سرمایه‌گذاری و ارز داخل کشور کنند. طبعا اگر این مبادله را در داخل کشور ممنوع کنیم، جلوی این فرصت جذب سرمایه‌گذاری خارجی را گرفته ایم. پس رگولاتور می‌تواند با ضابطه‌مند کردن این جریان، فرصت ورود ارز به کشور را ایجاد کند.
ایرنا: با این حساب می‌توان گفت خرید رمزارز توسط مردم را می‌توانیم تبدیل دارایی تلقی کنیم و نه خروج ارز و سرمایه از کشور. در نیمه اول امسال سرمایه‌گذاری‌هایی در زمینه ماینینگ رخ داد، اما در ماه‌های اخیر، با کمبود برق و انرژی، استخراج ماینینگ یکی از عوامل کمبود برق و آلودگی هوا دانسته شد. ماینینگ چقدر در این زمینه نقش داشت؟
محمدی: به هیچ وجه؛ خود وزارت نیرو هم در نهایت اذعان کرد که صنعت ماین و استخراج بیت‌کوین به قطعی‌ها مرتبط نبود. فعالان ماین همکاری‌هایی کردند و در زمانهای پیک دستگاه‌ها را خاموش کردند. اگر مدیریت بهتری در تولید، توزیع و مصرف برق داشته باشیم، این قطعی‌ها رخ نمی‌دهد.
در حوزه نرم‌افزاری برتری جهانی داریم
ایرنا: چگونه با قانونگذاری صحیح، می‌توان از روش ماینینگ برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی در شرایط تحریم بهره برد؟
محمدی: فرصت‌های بی نظیری می‌تواند ایجاد کند. مثلا استارت‌آپ‌های ما می‌توانند بر بستر بلاکچین، تامین مالی جمعی داشته باشند و ایده‌های خود را در معرض دید سرمایه‌گذاران جهانی بگذارند تا آنها سرمایه‌گذاری کنند. این موارد تا کنون اتفاق افتاده است و می‌تواند مستحکم تر ادامه پیدا کند. اعدادی در حد چند میلیارد دلار قابل تصور است. ما پروژه‌هایی با تامین مالی جمعی چند میلیارد دلاری داشته‌ایم و اگر این موضوع قاعده‌مند و به صورت باز استفاده شود، امکان جذب سرمایه بین‌المللی از این حوزه، به دلیل محدودیت کم آن، بسیار زیاد است؛ به خصوص که تحریم‌های ناجوانمردانه مانع این موضوع از طریق سیستم بانکی شده و سرمایه‌گذاران جهانی تشنه سرمایه‌گذاری در استارت اپ‌های ایرانی هستند و در مذاکرات، استقبال شدید خود در این زمینه را بیان می‌کنند. همکاری بورس و قوانین بهتر باعث رشد جدی در این زمینه خواهد شد.
ما به رغم ضعف در حوزه سخت افزار، در حوزه نرم افزاری برتری جهانی داریم و جوانان خلاق کشورمان فعال و قبراق و با آخرین فناوری‌های روز در ارتباطند و می‌توانیم در منطقه و سطح بین المللی حرف اول را بزنیم.
با پیمان‌های پولی چندجانبه بلاکچینی می‌توان تحریم را دور زد
ایرنا: در شرایط تحریم، رمزارزها به عنوان راه حل جایگزین یا مکمل سرمایه‌گذاری چقدر ظرفیت دارند و سرمایه‌گذاری در این حوزه چه مخاطرات و ریسک‌هایی به همراه دارد؟
طهرانی: در انتقال پول‌های بین المللی، ما در دلار تحریم هستیم، نه دیگر ارزهای بین‌المللی. اما چطور در این ارزها هم دچار مشکل می‌شویم؟ به واسطه تحریم‌های ثانویه، بقیه کشورها هم نگرانند که اگر پولشان از کانال دلار وارد ایران شود، مشمول تحریم‌های ثانویه شوند. در این شرایط بلاکچین این ظرفیت را ایجاد می‌کند که کشورها پیمان‌های پولی دو یا چندجانبه در این بستر ایجاد کنند. در این صورت نیاز ندارند برای تسویه حساب از دلار استفاده کنند. چند کشور همسایه می‌توانند پیمان‌هایی با هم ببندند و دارایی‌های خود را فراتر از رمزارها، از طریق شبکه بلاکچینی جابجا کنند و بدون استفاده از دلار کالاهایشان را مبادله کنند و تحریم هم هیچ ضرری به آن نمی‌تواند بزند؛ این ظرفیت خوب شبکه بلاکچین است که می‌تواند صرفا براساس کالا شکل بگیرد، بدون استفاده از واحد پولی در تبادلات بین‌المللی. مثلا صادرکننده‌ای به روسیه زعفران صادر می‌کند و از آنجا کالای دیگری می‌آورد. این می‌تواند به صورت تهاتر رخ دهد و در یک شبکه بلاکچین ثبت و ضبط شود که کمک می‌کند به رونق این نوع مبادلات تحریم‌گریز.
درباره مخاطرات، اولا باید فضای شبکه‌های بلاکچینی را از فضای رمزارزها تفکیک کرد. یک محصول به نام رمزارزهای مختلف داریم و یک زیرساخت و پلتفرم به عنوان شبکه بلاکچین. جنس شبکه‌های بلاکچین بیشتر کارافرینی و حل مساله است. کسانی که به دنبال حل یک مساله هستند یا آدم‌های کارافرین که در پی عرضه محصول در شبکه بلاکچین هستند، به دنبال این شبکه می‌روند. این محصول می‌تواند یک token یا رمزارز در شبکه بلاکچین باشد که آنجا حالت سرمایه‌گذاری پیدا می‌کند و سرمایه‌گذاران در آن سرمایه‌گذاری می‌کنند. سرمایه‌گذاران تخصصی با ریسک‌های این حوزه آشنایند و به نحوه مدیریت رمزارز خود آگاهند. اما چند ریسک مختلف سرمایه‌گذاران غیرتخصصی را تهدید می‌کند. یکی ریسک مدیریت و نگهداری کلید است. وقتی شما در حساب بانکی خود پول دارید، اگر دفترچه یا کارتتان را گم کنید، می‌توانید از شعبه بانک کارت جدیدی بگیرید؛ اما وقتی پول شما به صورت رمزارز است، اگر کلیدتان را گم کنید، عملا هیچ دسترسی به رمزارز ندارید و آن رمزارز ازدست رفته محسوب می‌شود. این یک ریسک جدی است و سرمایه‌گذاران غیرحرفه‌ای باید درباره آن آموزش ببینند. درباره برخی انواع رمزارزها که دامنه نوسان زیادی دارند نیز باید آموزش ببینند. چون این نوسان زیاد ممکن است باعث رفتار هیجانی سرمایه‌گذار شود.
در چنین شرایطی کشورها از صندوق‌های سرمایه‌گذاری در حوزه رمزارزها استفاده می‌کنند؛ شبیه صندوق‌های سرمایه‌گذاری در بازار سهام. همان گونه که در بازار سهام توصیه می‌شد افراد به جای خرید مستقیم سهام، یک بسته سهام بخرند، در اینجا هم سرمایه‌گذاران غیرتخصصی، یونیت یا واحد صندوق‌های رمزارز را می‌خرند و به این شکل ریسک خود را کاهش داده و مدیریت می‌کنند. نمونه جهانی این روش در سوییس و کشورهای دیگر هم وجود دارد.