به گزارش ایرنا، سن واقعی مسجد جامع ارومیه را کسی از میان ما نمی‌داند حتی روز تولدش را؛ اسم اولش را هم کسی اطمینان ندارد که چه بوده است؛ برخی از اهل علم، این مسجد را متولد دوره ساسانی می پندارند و می‌گویند محل عبادت زرتشتیان بوده که بعد از اسلام محل عبادت مسلمانان شده و حتی یکی در کتابش آورده که به دست مبارک امام حسن(ع) تغییر کاربری آن از معبد به مسجد انجام شده‌است.
گویا از آن روز بر شکوهش اضافه گشته تا اینکه پیری امانش نداده و یک جورهایی بازنشسته‌اش کرده است اما به نظر می‌رسد همچنان مشغول می‌باشد؛ آن هم از نوع علمی اش وحتی فرهنگی‌اش.
ظاهر عجیبش شبیه «کوشک» می‌ماند و گلدسته ندارد اما تا بخواهی صاحب داشته است و هرکدامشان هم گلی بر سرش زده یا پاره‌ای از وجودش را زخمی کرده یا اینکه مرهمی بر زخمش نهاده است.
از همان اول عاشق عاشقان خدا بوده و همیشه به روی عابدان گشاده‌رو و مهمانپذیر بوده است؛ روزگاری نه چندان دور دوروبرش پر بود از جوانانی که در حجره‌های آجری دورتادور حیاط باصفایش با درختان میوه و حوض و جوی آب علوم دینی طلب می‌کرده‌اند.
پدر مدرنیته بسوزد که همه را از او دریغ کرد حالا او مانده و چشم انتظار توست تا شگفتی‌های درونش را به رخ بکشد؛ شبستان گنبددار دوره سلجوقی‌اش را نشان دهد یا شاید هم شبستان چهل ستون دوره ایلخانی‌اش را.
بگذارید کمی با جزئیات بیشتر برایتان تعریف کنیم که چگونه معماری زیبای دوره سلجوقی و گنبد دایره‌ای شکل آجری منحصر به فردش خودنمایی می‌کند؛ ساده باوقار و متفاوت.
وقتی از در راسته عطاران از مسیر بازار سرپوشیده و قدیمی وارد می‌شوی، چشمت به حجره‌های جداره‌های بیرونی شبستان چهل ستون و ورودی کوچک و کتیبه لاجوردی‌اش که تاریخ احداث حجره‌ها را به اوایل دوره زندیه به سنه ۱۱۸۴ هجری قمری ربط می دهد، جلب خواهد شد.
سپس ورودی بزرگ کاشی‌کاری و گچ‌بری زیبایش با ۲ سنگ نوشته مرمر خودنمایی می‌کند؛ کمی که جلوتر می‌روی به ورودی ساده و بی‌آلایش شبستان گنبددار می رسی و در بدو ورود از سکوت معنادارش گوشهایت می گیرد و از حال وهوایش نفست می‌گیرد. چند لحظه که گذشت تازه متوجه می‌شوی که سرجایت میخکوب شده‌ای و باید حرکتی به خودت بدهی ناخودآگاه به سوی تزیینات ضلع جنوبی گنبدخانه متوقف می‌شوی و بدون اینکه بدانی رو به قبله گچ‌بری زیبایی را تماشا می‌کنی که هفت متر و ۸۲ سانتی‌متر ارتفاع دارد.
سرت ناخودآگاه به سمت بالا می‌رود و خود را چه کوچک می‌بینی در مقابل عظمتش و حاج و واج می‌مانی؛ کمی که به خود آمدی شاید متوجه شوی که هدف از خلق این اثر همان بوده که لحظه‌ای یادش کنی بی‌آنکه منظورش را داشته باشی. حالا نوبت آن رسیده که شروع کنی به حض بردن از جزئیات وسیعش.
سرت را خم می‌کنی و سعی می‌کنی خط کوفی زیبایش را بخوانی «هوالحی القیوم» آیه ۲۵۵ و قسمتی از آیه ۲۵۶ سوره بقره را زمزمه می‌کنی به سمت بالا وسپس چپ و در آخر پایین؛ همانی که همیشه برای دعا می‌خوانی بله آیه‌الکرسی خودمان.
مشتاق می‌شوی حاشیه دیگر را نظاره کنی و آیات یک تا ۱۲ سوره مومنون به خط ثلث چشمانت را نوازش می‌دهد و جایگاه پیش نماز با آیه ۱۸ سوره آل عمران به خط کوفی قلبت را آرامش می‌بخشد.
وسط این نقاشی بی‌همتا را که می‌نگری باز خط ثلثی دیگر و ۲ حدیث از پیامبر اعظم(ص) حضورت در این مکان مقدس را پرمعناتر می‌نماید.
کمی پایین‌تر امضای صاحب اثر معمار خوش‌ذوق و خطاط چیره‌دستش خودنمایی می‌کند که به تاریخ ۶۷۶ ه. ق. این اثر هنری باشکوه را پرداخته است؛ آن هم به خط ثلث با نوشته: «عمل‌العبد عبدالمومن بن شرفشاه النقاش التبریزی».
محراب را با نگاهی هنری شبیه به انسانی با دو دست رو به آسمان در حال دعا می‌بینی؛ لیکن اثری از شمایل انسان در آن موجود نیست و فقط این تزیینات اسلیمی زیبا و متقارن با خطوط و نقوش این تصور را به ببینده اهل ذوق می‌نمایاند.
معجزه اصلی این اثر از لحاظ زیبایی‌شناسی و استادی در کار ۲ لایه بودن نقوش میانی این تابلوی زیباست؛ جایی که یک لایه درونی کاملا مجزا طراحی و اجرا شده و سپس بی‌هیچ وسیله خارجی لایه دوم گچ‌بری بر روی آن منطبق و اجرا گردیده است؛ بطوریکه تحسین و شگفتی بازدیدکنندگان و کارشناسان را به همراه دارد.
آن را به پارچه ظریف توری تشبیه کرده‌اند که با گچ‌بری‌های ماهرانه و نقوش جالب و بی‌همتا به یکدیگر تنیده و بافته شده است و به یقین از شاهکارهای بی‌بدیل و اوج معماری دوره ایلخانی محسوب نموده‌اند.
آیات دورتا دور شبستان اصلی هم که به خط نستعلیق بسیار زیبا کار شده، مربوط به دوره قاجار می‌باشد اما کتیبه‌های کوفی بالایی شکوه و عظمتی بسیار دارد که وادارت می‌کند تا یک دور کامل بچرخی و رقصی عرفانه میانه میدان آرزو کنی.
بنای مسجد طبق نوشته «میرزا رشید ادیب‌الشعرا» در کتاب تاریخ افشار بفرمان رضا قلیخان بیگلربیگی افشار در سال ۱۱۸۴ هجری قمری و همچنین به دستور نجفقلی خان بیگلربیگی افشار به سال ۱۲۵۰ هجری قمری مرمت و تعمیر گردیده است.
البته در سال ۱۲۸۷ هجری گنبد مسجد به دستور یوسف خان شجاع الدوله حمکران وقت ارومیه مورد بازسازی و مرمت قرار گرفته است.
حجرات دوره قاجاریه مسجد جامع ارومیه روند احیا را طی می کند
حسن سپهر فر معاون میراث فرهنگی آذربایجان غربی در گفت و گو با حبرنگار ایرنا گفت: مرمت و احیای حجرات بخش شرقی از سال گذشته شروع شده و مطالعات باستانشناسی در ۲ فصل، فونداسیون و احیای حجرات بخشی از فعالیت این اداره کل بوده که براساس پلان معماری قدیمی که در مطالعات باستانشناسی مشخص شد و مصوبات شورای فنی در تهران این حجرات آماده سازی می شود.
وی با بیان اینکه پلان حجراتی که کار می شود مربوط به دوره قاجار است ادامه داد: عایق سازی شبستان، پشت بام و گنبدها برای جلوگیری از نشتی ها نیز انجام شده است.
طبق اظهارات این کارشناس فرهنگی اعتبارات این عملیات از محل مصوبات سفر ریاست جمهوری بوده است و براساس میزان تخصیص اعتبارات ملی و استانی فعالیتها نیز ادامه دارد.
سپهرفر اضافه کرد: منبرچوبی این مسجد در اواخر سال ۱۳۹۹ در فهرست میراث منقول ثبت شد و مرمت کار نیز اقدامات خود را برای مرمت آغاز کرده است.
عملیات مرمتی و احیای مسجد جامع ارومیه نیازمند ۱۲۰ میلیاردریال اعتبار است
براساس گفته های مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان غربی طرح ساماندهی مسجد جامع و احیای حجرات نیازمند ۱۲۰ میلیارد ریال اعتبار است.
جلیل جباری گفت: طرح ساماندهی مسجد جامع و احیای حجرات به تصویب شورای فنی رسیده و از سال گذشته و از محل اعتبارات سفر رییس جمهوری شروع شده است و عملیات اجرایی آن همچنان ادامه دارد.
وی اضافه کرد: در سال ۱۴۰۰ بعد از اتمام احیای حجرات ضلع شرقی عملیات بخش شمالی شروع می شود و در گنبد خانه نیز ساماندهی ، پاکسازی و پوشش شیشه ای گودال مربوط به حفاریهای باستانشناسی سالهای قبل انجام و نور پردازیهای داخل گنبدخانه و مفروش شدن آن نیز انجام شده است.
وی با اشاره به تخصیص ۱۵ میلیاردریال برای احیای حجرات ضلع شرقی ادامه داد: عملیات براساس اعتبارات تزریقی صورت گرفته و هم اکنون راهنمای گردشگری در این مکان مستقر شده است و بازدیدهایی نیز توسط هم استانی ها انجام می شود.
مرمت مستمر مسجد جامع جزو اولویت هاست
مسوول دفتر فنی اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان‌غربی با بیان اینکه ما هرگز بناهای تاریخی خصوصا مسجد جامع و بازار تاریخی ارومیه را رها نکرده‌ایم، افزود: هر ساله مبلغی برای حفاظت و نگهداری بناها کنار می‌گذاریم تا بیشتر از این تخریب نشود و حداقل در وضعیت موجود نگهداری شود تا دولت اعتبار شاخصی در نظر گیرد تا بتوانیم کارهای خوبی انجام دهیم.
داود فرازی نیز توضیحاتی در مورد کارهای انجام شده و در دست اجرای این بنای تاریخی ارایه کرد و گفت: در دوره سلجوقی مهمترین اتفاقی که در مورد مسجد جامع ارومیه افتاده، برش بخشی از مسجد و ایجاد فضای گنبدخانه بوده است.
وی اضافه کرد: محرابی به ارتفاع حدود هشت متر در دوره ایلخانی و حجره‌های صحن در دوره زندیه به این بنا اضافه شده و اصل تقارن بنا بر مساجد شبستانی چهار ایوانه نیز در این دوره رعایت شده است.
مسوول دفتر فنی اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان‌غربی ادامه داد: در مقطعی از زمان که ما تصور می‌کنیم شاید دوره قاجاریه باشد، بخشی از شبستان در ضلع شرقی گنبدخانه به دلایلی که اطلاع نداریم تخریب و فضاهای جانبی احداث شده است؛ می‌توان گفت در عصر جدید حجره‌های ضلع شرقی تخریب و به جایش نمازخانه‌ای ایجاد شده در دو طبقه با سقف شیروانی و مصالح ناهمگون که با حذف آن و خاکبرداری بخشی از شبستان قدیمی تحت سرپرستی مهندس بحرینی بازسازی شده و باقی ردیف‌ها هم بازسازی خواهد شد زیرا با یافته‌های باستانشناسی که در سال ۱۳۹۷ اجرا شد، شواهدی بدست آمد و مطمئن شدیم هم بر اساس مفاهیم معماری و هم شواهد باستانشناسی شبستان تا خیابان اقبال که شامل چهار طاق‌گنبد در سه ردیف بوده، امتداد داشته است.
آذربایجان غربی بالغ بر یکهزار و ۷۰۰ اثر ثبت ملی دارد و شاید ۳۰۰ اثر آن واجد مرمت و بازسازی است اما اعتبار تخصیص یافته کافی نیست.
مسجد جامع ارومیه به شماره ۲۴۳ در فهرست آثار ملی ثبت شده و یکی از بناهای فاخر تاریخی آذربایجان‌غربی با معماری منحصربه‌فرد است.
مسجد جامع در حال حاضر محصور در خیابان اقبال و مجموعه بازار قدیمی بوده و چنانچه از قرائن مشهود است این بنای تاریخی در محله قدیمی و تجاری قرار داشته که بعدها بر اثر نوسازی شهر، ترکیب بافت‌های مجاور آن تا حدی دستخوش تغییر و تحول شده‌است.
هم‌اکنون مسجد با دو باب ورودی به راسته سنگ‌تراشان و بازار عطاران به بیرون راه دارد؛این مسجد شامل مجموعه آثاری از دوره‌های سلجوقی، ایلخانی، زندیه و معاصر است.