کمتر از دو ماه و نیم ماه مانده به سیزدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری، فضای سیاسی کشور، همچنان درگیر نگرانی از وضعیت حضور مردم پای صندوق‌های آرا است. هر چند برخی، بی‌میلی‌های سیاسی را ناشی از شیوع کرونا، نبود تحرکات انتخاباتی پرشور میان جریان‌های عمده سیاسی و البته فشارهای اقتصادی می‌دانند، ولی کاهش معنادار نرخ مشارکت شهروندان در یازدهمین دوره انتخابات مجلس و سپس میاندورهای، ابعاد بیشتر و گوناگونی از این مساله را آشکار می‌کند.
این در حالی است که رهبر انقلاب بارها به صراحت لزوم زمینه‌سازی برای مشارکت حداکثری را مورد تاکید قرار داده‌اند. رهبری روز ۲۹ بهمن در ارتباط تصویری با مردم آذربایجان شرقی فرمودند: انتخابات یک امکان برای ملّت است، یک ظرفیّت بزرگ برای پیشرفت کشور است؛ شور انقلابی مردم را نشان می‌دهد. وقتی مردم در انتخابات شرکت کنند و شور انقلابی خودشان را نشان بدهند، این موجب امنیّت کشور می‌شود، این موجب پس زدنِ دشمنان می‌شود، طمع دشمن را در کشور کم می‌کند. انتخابات هر چه پُرشورتر، هر چه با اقبال عمومی مردم بیشتر همراه باشد، اثرات و منافعش برای کشور و برای خود مردم بیشتر خواهد بود. انتخابات برای کشور یک افتخار است، یک فرصت است، یک امکان است، یک ذخیره است که اگر شرکت پُرشور مردم باشد، این یقیناً به آینده کشور کمک خواهد کرد.
در شرایطی که رهبر انقلاب، علاج دردهای مزمن کشور را در پرشور بودن انتخابات و حضور مردم در صحنه تعیین سرنوشت عنوان می‌کنند، گویا تلاش‌هایی خلاف جهت تقویت مشارکت مردمی درجریان است.
مشارکت حداقلی؛ آسیبی جدی برای اقتدار نظام
از نگاه ناظران، برخی جریان‌های سیاسی برگ برنده انتخاباتی خود را در مشارکت حداقلی شهروندان می‌جویند و به این ترتیب کنش‌های سیاسی خود را بر این مبنا تنظیم می‌کنند. وجود چنین روندهایی را می‌توان در اظهارنگرانی و هشدارهای برخی مسوولان دریافت.
«محمود واعظی» رئیس دفتر رئیس‌جمهوری به تازگی درباره طرح برخی دیدگاه ها مانند حضور حداقلی مردم در انتخابات گفت: اینکه عده ای راضی هستند ۳۰ درصد از مردم پای صندوق های رای بیایند علامت بسیار غلطی است که برخی در داخل می خواهند بگویند یک انتخاباتی با یک اقلیتی برگزار شده و نماینده خودشان را انتخاب کرده اند، به خارج از کشور هم نشان می دهند با ۷۰ درصد مردم هیچ ارتباطی ندارند.
واعظی خطاب به طرفداران نگاه حداقلی تصریح کرد: اقلیت ها بدانند نظر رهبر معظم انقلاب همیشه بر مشارکت حداکثری بوده است، آن چیزی هم که دولت دنبال می کند، یک مشارکت حداکثری است تا به دنیا نشان دهد که مردم همه با هم هستند و سرنوشت کشورشان برایشان مهم است.
«علی ربیعی» سخنگوی دولت هم به تازگی نگرانی خود در مورد برخی تلاش‌ها برای کاهش مشارکت مردم در انتخابات را رسانه‌ای کرد. به گفته ربیعی، متاسفانه عده‌ای در این سال‌ها تلاش کردند تا بگویند آن چه که رأی دادید و خواستید می‌تواند محقق نشود و این پیام بسیار بدی به جامعه است. اگر مشارکت بالای ۷۰ درصد نداشته باشیم، دولتی که می‌آید، در داخل کشور سرمایه اجتماعی ندارد که بتواند کنترل کند و این اتفاق بسیار بد موجب سعادت، رشد و توسعه ما نمی شود؛ از سوی دیگر هم در بیرون کشور ارزیابی خارجی‌ها و قلدری هایشان نسبت به ما افزایش پیدا می کند.
وی اظهار داشت: امروز آن‌هایی که درباره مشارکت تصمیم می‌گیرند و افرادی که برای انتخابات می‌آیند و می‌خواهند در معرض قضاوت قرار گیرند اگر طوری رفتار نکنند که نظرات را تامین کنند واقعا جفای بزرگی به امنیت ملی کرده‌اند.
از نگاه ناظران، برخی جریان‌های سیاسی خواهان تداوم وضع موجودند تا با پایین آوردن نرخ مشارکت، خود در جایگاه پیروز انتخابات بنشینند. از این منظر، احتمال پیروزی نیروهای جریانات خاص، تابعی معکوس از میزان مشارکت مردم است که بارها درستی این انگاره به ویژه در انتخابات اخیر به اثبات رسیده است.
نگران باشیم یا نباشیم؟
میزان مشارکت سیاسی، مبنایی بر سنجش میزان «مردمی بودن» و «مشروعیت» نظامی است که پایه‌های خود را بر پایه «جمهوریت» بنا کرده است. در شرایطی که جمهوری اسلامی ایران در بحبوحه تلاش برای دفاع از حقوق هسته‌ای و رفع تحریم‌ها است، بیش از هر زمان دیگری به پشتوانه قوی مردمی نیاز دارد و این لزوم افزایش نرخ مشارکت در انتخابات ریاست جمهوری را صد چندان می‌کند.
«فیض‌الله عرب‌سرخی» عضو شورای مرکزی سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی ایران معتقد است: پیام مشارکت حداقلی چیزی جز این نیست که جایگاه حکومت در جامعه تضعیف شده است. یعنی وقتی تمام تکیه‌گاه سیستم مردم هستند و حتی با تهدیدهای خارجی‌ها با همراهی همین مردم مقابله کرده‌اند، اولین و مهمترین خطر رای حداقلی و پایین، بیشتر و موثرشدن تهدیدهای خارجی است.
در عین حال، برخی معتقدند چندان نباید نگران نرخ مشارکت شهروندان بود، چرا که الگوهای رفتار جمعی ایرانیان، تحریم انتخابات را برنمی‌تابد. «حمیدرضا جلائی پور» جامعه شناس در تحلیلی می نویسد: الگوی رفتار جمعی مردم ایران در یازده انتخابات ریاست‌جمهوری گذشته، این بوده که کف مشارکت مردم از پنجاه درصد واجدین شرایط کمتر نبوده است. اگر در سه ماه آینده رخدادهای بزرگی اتفاق نیافتد که نمی‌افتد، آن‌گاه الگوی رفتار جمعی ایرانیان در انتخابات ریاست‌جمهوری حدود پنج تا ده درصد از کف پنجاه در صد بالا یا پایین می‌شود.
این در حالی است نرخ مشارکت شهروندان در یازدهمین دوره انتخابات مجلس و سپس میاندورهای کاهش معناداری را تجربه کرد. یازدهمین دوره انتخابات مجلس در اسفند ۹۸، با پایین‌ترین میزان مشارکت در طول حیات جمهوری اسلامی همراه شد. تنها حدود ۴۲ و نیم درصد از واجدان شرایط در این انتخابات پای صندوق آرا حاضر شدند و چیزی حدود ۵۷ درصد ترجیح دادند در این انتخابات شرکت نکنند. میزان مشارکت شهروندان در انتخابات میاندورهای مجلس یازدهم، از این هم کمتر شد.
اکنون در آستانه سیزدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری قرار داریم. بسیاری از ناظران، اوضاع سیاسی را متاثر از فشارها و تنگناهای سخت اقتصادی ناشی از تحریم‌ها، مطالبات محقق نشده در حوزه‌های مختلف سیاسی، مدنی، فرهنگی و ...، تردیدها درباره کارآمدی بخش‌هایی از نظام سیاسی-اداری، تنش‌ها و دعواهای جناحی، نبود تکثر میان نامزدهای انتخاباتی، عدم ارایه برنامه‌های عملیاتی از سوی احزاب و تشکل‌ها برای غلبه بر مشکلات کشور و ... می‌دانند.
در این میان، برخی مسوولیت نهادهای حکومتی و نیروهای سیاسی در ترغیب زمینه‌های مشارکت را گوشزد قرار می‌دهند. «محمدرضا باهنر» رئیس جبهه پیروان خط امام و رهبری درباره مخاطب آخرین بیانات رهبر انقلاب در بهمن گذشته در مورد مشارکت در انتخابات گفت: این صحبت‌ها هم پیامی به دوستان معتدل اصلاح‌طلب بود که رهبری موافق حضور همه‌جانبه آنها در انتخابات است و هم پیامی به شورای نگهبان درباره اهمیت برگزاری انتخابات با مشارکت بالا و هم پیامی برای برخی از دوستان اصولگرا که منتظرند تا فقط برای آنها فرش قرمز پهن شود.