مرحوم آیت الله میرزا جواد ملکی تبریزی در کتاب المراقبات درباره مراقبات ماه مبارک رمضان نوشت: از اعمال مهم سالک در این ماه بزرگ، شناخت حقیقت این ماه و سپس فهمیدن معنی روزه و مناسبت آن با میهمانی خداست. آنگاه تلاش و کوشش برای بدست آوردن اخلاص در کردار و رفتارهایی است که مطابق با رضایت صاحبخانه است.
وی درباره فواید گرسنگی نوشت: گرسنگی فواید بی شماری در جهت تکمیل نفس و شناخت خداوند برای سالک دارد و روایات زیادی در فضایل گرسنگی وارد شده است که بد نیست در اینجا اشاره ای به آنها و سپس به فلسفه و حکمت گرسنگی داشته باشیم. پیامبر اکرم (ص) فرمود با تشنگی و گرسنگی با نفس هایتان مبارزه کنید. همانا پاداش این کار همانند پاداش مبارزه در راه خداست و عملی دوست داشتنی تر از گرسنگی و تشنگی در نزد خدا نیست. ایشان همچنین فرمود برترین شما روز قیامت در نزد خدا کسی است که گرسنگی بیشتری کشیده باشد و در خداوند متعال تفکر بیشتری نموده باشد.
حکمت، ارمغان روزه است
این استاد اخلاق با اشاره به حدیث معراج درباره آثار روزه نوشت: نتیجه روزه، کم خوری و کم گویی است و آن حکمت را به ارمغان می آورد و حکمت، معرفت را در پی دارد و معرفت، یقین را به دنبال دارد و وقتی که بنده ای به یقین رسید؛ باکی ندارد که چگونه روزگار را در سختی یا آسانی سپری کند و این مقام متعلق به انسان های خوشنود است. طبق این حدیث هر کسی که طبق خوشنودی خدا رفتار کند، حضرت حق سه خصلت به او می دهد. اول شکری که نادانی همراه آن نباشد. دوم یادی که فراموشی نداشته باشد و سوم دوستی ای که دوستی خدا را بر دوستی آفریدگان ترجیح ندهد.
مروری بر فواید روزه داری
ملکی تبریزی درباره فواید روزه داری به فلسفه و فضیلت گرسنگی اشاره کرده و با استناد به سخنان علمای اخلاق نوشت: بزرگان اخلاق برای گرسنگی فواید زیادی را بیان کرده اند که می توان به مواردی اشاره کرد. اول صفای قلب است. سیری، باعث ازدیاد بخار در مغز شده و مغز حالتی شبیه مستی پیدا می کند و نمی تواند خوب فکر کند؛ سرعت انتقال او کم شده و قلب کور می شود؛ بر خلاف گرسنگی که باعث رقت و صفای قلب می شود و قلب را آماده تفکری می کند که باعث شناخت می شود و از رسول خدا (ص ) روایت شده کسی که شکم خود را گرسنه نگه دارد؛ اندیشه اش تربیت می شود.
وی دومین فایده گرسنگی را تواضع و از بین رفتن سرمستی و ناسپاسی دانست که منشا سرکشی است و افزود: وقتی نفس خوار شد، در مقابل پروردگارش خاضع شده و از سرکشی دست برمی دارد.
نویسنده المراقبات افزود: سومین فایده گرسنگی، شکستن شدت شهوات و نیروهایی است که باعث انجام گناهان کبیره شده و سبب هلاکت انسان می شود؛ چون بیشتر گناهان کبیره از شهوت سخن گفتن و شهوت جنسی بوجود می آید و کم کردن این دو شهوت باعث مصون ماندن از خطرها می شود.
آمادگی برای انجام تمام عبادت ها از دیگر فواید گرسنگی است که از چند جهت قابل توجه است، که کمترین آنها کم احتیاجی به تخلی و بدست آوردن غذا و کمتر بیمار شدن به بیماری های گوناگون است. زیرا معده خانه بیماری و پرهیز از هر دارویی است و نیز مانع بوجود آمدن مشکلاتی می شود که از غذا خوردن بوجود آمده و انسان را محتاج مال و مقام دنیا می کند؛ مال و مقامی که عده بسیاری را هلاک کرده است.
ملکی تبریزی اضافه کرد: پنجمین فایده گرسنگی، توانایی برای دادن مال، میهمانی دادن، هدیه دادن، احسان و نیکی، رفتن به حج و زیارت و بالاخره انجام تمام عبادت های مالی است.
وی افزود: انسان نمی تواند این فواید به ویژه فایده اول را به روشنی درک کند. تفکر در عمل مانند نتیجه است و غیر آن مانند مقدمات است. چون فکر حرکت است و غیر فکر مقدمه و آمادگی برای حرکت. به همین جهت درباره تفکر روایت شده است که یک ساعت تفکر بهتر از هفتاد سال عبادت است.
نتایج روزه‌داری
نویسنده کتاب المراقبات درباره نتایج روزه داری نوشت: با این مقدمات می توانیم به نتایج بزرگی برسیم. اول این که می فهمیم چرا خدا برای میهمانش گرسنگی را انتخاب کرده است. نعمتی بالاتر و بهتر از نعمت شناخت، نزدیکی و دیدار خدا نیست و گرسنگی از راه های نزدیک رسیدن به آن است. پس می بینی که روزه تکلیف نیست بلکه خدا بوسیله آن تو را بزرگ داشته و به خاطر واجب نمودن آن بر ما منت دارد.
این استاد اخلاق افزود: به همین جهت شکر آن واجب است و ارزش دعوت خدا به روزه را در کتابش، در آیه روزه، می فهمی و اگر بدانی که این خطاب، دعوت تو به سرای پیوستن به خداست، از آن لذت برده و می فهمی که علت واجب کردن آن، کم خوردن و ضعیف کردن نیروهاست و به همین جهت حیفت می آید که حتی در شب نیز غذا بخوری و ممکن است علت های دیگر تشریع روزه را نیز درک کنی.
وی ادامه داد: دومین نتیجه روزه داری این است که وقتی ارزش کاری را که از تو خواسته شده، فهمیدی، برای رسیدن به نتیجه خوب، در جهت انجام درست و اخلاص در آن، تلاش می کنی. نتیجه سوم نیز این است هنگامی که هدف از واجب شدن روزه را دانستی، می فهمی که چه چیزی باعث صفا و روشنی یا تیرگی آن می شود و معنی این حدیث را می فهمی که روزه فقط خودداری از خوردنی و آشامیدنی نیست و هنگامی که روزه گرفتی، گوش، چشم و زبانت نیز باید روزه بگیرد
ملکی تبریزی افزود: نتیجه چهارم این است می فهمی که شایسته نیست نیت و هدف روزه، فقط مجازات نشدن یا بدست آوردن پاداش و بهشت و ناز و نعمت باشد؛ گرچه با روزه این دو نیز به دست می آید؛ بلکه سزاوار است هدف و نیت روزه نزدیکی انسان به خداوند و همسایگی و خوشنودی او باشد و حتی از این حد هم بالاتر آمده و خود این عمل را به خاطر این که انسان را از صفات حیوانی خارج و به صفات روحانی نزدیک می گرداند؛ نزدیک شدن به خدا بداند.
وی در ادامه تاکید کرد: بعد از درک این مطالب با کمی تامل می توانی بفهمی که هر کار یا حال یا سخنی که تو را از مقام های بلند حضور در درگاه خدا دور سازد؛ مخالف مراد مولایت از مشرف نمودن تو به این دعوت و میهمانی است و راضی نمی شوی در خانه میهمانی این پادشاه بزرگ و در حالی که توجه به تو دارد؛ از او غافل باشی و راضی نمی شوی که از او روی بگردانی در حالی که به تو روی کرده است. عقل انسان این را از کارهای بسیار زشت می داند که حتی دوست حاضر نیست با دوستش چنین عملی انجام دهد اما خدا بخاطر مدارای با بندگان مانند این غفلت ها را حرام نکرده و بر بندگان آسان گرفته و تکلیف آنان را کمتر از توانایی شان قرار داده است.
ملکی تبریزی افزود: بندگان خوب از این هم بالاتر رفته و با آقای خود در مورد واجب و حرام آنگونه عمل می کنند که شایسته حق آقایی و بندگی است و کسی را که در این مورد کوتاهی کند؛ پست و حقیر می دانند و خلاصه این که در روزه خود به سفارش های امام صادق (ع) عمل می کنند و یکی از آنها این است که موقعی که روزه می گیری خود را نزدیک به آخرت ببین و با خضوع، خشوع، شکستگی و خواری باش و مانند بنده ای باش که از مولای خود ترسان است.
در ادامه این روایت از امام صادق(ع) نقل شده که فرمود: دلت از عیوب و باطنت از حیله ها و مکرها پاک باشد و به خدا از هر چه غیر اوست؛ بیزاری جوی و در روزه خود، تنها خدا را سرپرست خود بدان و آنگونه که شایسته است از خدایی که بر همه غالب است بترس و در روزهایی که روزه می گیری روح و بدنت را به خدای متعال بده و قلب خود را برای محبت و یاد او و بدنت را برای عمل به دستورات پروردگار و چیزهایی که از تو خواسته، فارغ کن.
امام صادق (ع) سفارش های دیگری درباره حفظ اعضای بدن از کارهایی که خداوند ممنوع کرده و به ویژه زبان داشتند و در پایان روایت فرمود: اگر به تمام آنچه گفتم عمل کردی، به تمام آنچه شایسته روزه دار است، عمل کرده ای، و هر اندازه از چیزهایی که گفتم کم کنی، همان مقدار فضیلت و ثواب روزه ات کمتر می شود.
ملکی تبریزی همچنین نوشت: این سفارش ها را در مورد وظایف روزه دار ببین و درباره اثرات آن تامل کن. کسی که خود را نزدیک به آخرت ببیند، قلب او از دنیا خارج شده و برای او چیزی جز تهیه توشه برای آخرت مهم نخواهد بود. همین طور اگر قلب او شکسته و خاضع و خوار باشد؛ میلی به غیر خدا نداشته و مایه دلخوشی او کسی جز خدا نیست و کسی که روح و بدن خود را در راه خدا بدهد و از هر چیزی جز خدا بیزار شود، روح، دل، بدن و تمام وجود او غرق در یاد، محبت و عبادت خدا شده و روزه او روزه مقربین می گردد.
ملکی تبریزی با بیان این نکات که به طور مفصل در کتاب المراقبات آمده؛ از خدا درخواست می کند تا چنین روزه ای را نصیبش نماید؛ هرچند یک روز در عمر او باشد.