با توجه به این که در زمان حیات شوروی و پیش از فروپاشی نظام تک حزبی ( حزب کمونیست ) حاکم بود و انتخابات بیشتر جنبه تشریفاتی داشت، لذا شرایط پس از استقلال جمهوری آذربایجان ایجاب می کرد که قانون اساسی جدید تدوین شود و در آن از جمله معیارهای مربوط به انتخابات با درنظر گرفتن ارزشهای دموکراتیک رایج در جهان، گنجانده شود. همچنین پس از استقلال جمهوری آذربایجان، عضویت این کشور در برخی نهادهای بین المللی و اروپایی از جمله شورای اروپا و سازمان امنیت و همکاری اروپا و توصیه های این نهادها درباره تکمیل ساختار سیاسی و اقتصادی و نیز منطبق ساختن قوانین تدوین شده با معیارها و استانداردهای بین المللی از جمله در عرصه انتخابات ایجاب می کرد که دولت باکو گامهایی در این زمینه بردارد .
مبانی قانونی و مراجع متولی برگزاری انتخابات
قانون اساسی و قانون انتخابات عمده معیار و ملاک قانونی و حقوقی برگزاری انتخابات ریاست جمهوری، مجلس ملی و شوراهای شهری در جمهوری آذربایجان به شمار می رود.
در قانون اساسی جمهوری آذربایجان شرایط برگزاری انتخابات ریاست جمهوری ، مجلس ملی و شوراهای شهری به صورت مشروح مطرح شده و قانون انتخابات نیز بر این مبنا تدوین شده است .
قانون اساسی جمهوری آذربایجان که در سال ۱۹۹۵ میلادی تدوین و تصویب شد، سه بار یعنی در سالهای ۲۰۰۲ ، ۲۰۰۹ و ۲۰۱۶ از طریق همه پرسی اصلاح و تکمیل شد و بیشتر این اصلاحیه های انجام گرفته نیز شامل نحوه و شرایط برگزاری انتخابات ریاست جمهوری در این کشور بوده است.
مسایل مربوط به انتخابات ریاست جمهوری و مجلس ملی و شرایط فعالیت و اختیارات رییس جمهوری و نمایندگان مجلس منتخب در بخش سوم و نیز شوراهای شهری در بخش چهارم قانون اساسی جمهوری آذربایجان به صورت مشروح منعکس شده است .
بر اساس قانون اساسی جمهوری آذربایجان انتخابات ریاست جمهوری، مجلس ملی و شوراهای شهری در ۱۲۵ حوزه انتخاباتی ایجاد شده در این کشور با جمعیت بیش از ۱۰ میلیون نفر برگزار می شود .
همچنین قانون انتخابات جمهوری آذربایجان شامل چگونگی برگزاری انتخابات ریاست جمهوری، مجلس ملی و شوراهای شهری و همه پرسی در سراسر این کشور، شرایط فعالیت کمیسیون مرکزی انتخابات به عنوان عمده مرجع متولی برگزاری هرگونه انتخابات و نیز فعالیت حوزه های انتخاباتی می باشد.
کمیسیون مرکزی انتخابات به عنوان مرجع متولی بیشتر مسوولیت تشکیل و برگزاری انتخابات ریاست جمهوری، مجلس ملی و شوراهای شهری و نیز همه پرسی و اعلام نتایج نهایی آن را بر عهده دارد .
این کمیسیون متشکل از ۱۸ عضو انتخاب شده از سوی مجلس ملی جمهوری آذربایجان می باشد که ۶ نفر از آنها از سوی نمایندگان مجلس از حزب سیاسی که اکثریت کرسی در مجلس را در اختیار دارد، ۶ نفر نیز از نمایندگان مستقل مجلس و ۶ نفر دیگر هم از نمایندگان احزاب سیاسی که در مجلس در اقلیت هستند، انتخاب می شوند .
کمیسیون مرکزی انتخابات موظف است برای همه نامزدهای انتخابات ریاست جمهوری ، مجلس ملی و شورای های شهری شرایط یکسان برای تبلیغات انتخاباتی فراهم کند و مبالغ مشخصی نیز برای این هدف از محل بودجه دولتی پیش‌بینی می‌شود.
کمیسیون مرکزی انتخابات همچنین موظف به فراهم‌کردن شرایط لازم برای نظارت ناظران محلی و بین‌المللی بر روند چگونگی برگزاری انتخابات است.
نتایج اولیه انتخابات حداکثر باید تا دو روز و نتایج نهایی نیز باید حداکثر تا ۱۰روز پس از برگزاری انتخابات توسط کمیسیون مرکزی انتخابات اعلام شود.
نتایج نهایی انتخابات هرچند از سوی کمیسیون مرکزی اعلام می شود ولی طبق قانون اساسی جمهوری آذربایجان نتایج هر انتخاباتی فقط پس از تایید دادگاه قانون اساسی این کشور به رسمیت شناخته می شود .
شرایط مشارکت شهروندان در انتخابات
بر اساس قانون انتخابات جمهوری آذربایجان شهروندان بالای ۱۸ سال حق دادن رای در انتخابات ریاست جمهوری ، مجلس ملی و شوراهای شهری در این کشور را دارند و حضور مردم در انتخابات اجباری نمی‌باشد.
انتخابات ریاست جمهوری ، مجلس ملی و شوراهای شهری در روز برگزاری انتخابات از ساعت هشت صبح آغاز و تا ساعت ۱۹ در قالب پنج هزار صندوق اخذ رای در ۱۲۵ حوزه انتخاباتی در سراسر جمهوری آذربایجان ادامه می یابد.
طبق قانون اساسی جمهوری آذربایجان شهروندان در سن بالای ۳۵ سال و دارای حداقل تابعیت ۱۰ ساله می توانند نامزدی خود را در انتخابات ریاست جمهوری اعلام و ثبت نام کنند. همچنین شهروندان در سن بالای ۲۵ سال نیز می توانند برای انتخابات مجلس ملی نامزد شوند .
داوطلب نامزدی انتخابات ریاست جمهوری و مجلس ملی باید حداقل مدرک لیسانس داشته و سابقه کیفری نداشته باشد .
این در حالی است که شهروندان بالای ۲۱ سال می توانند برای انتخابات شوراهای شهر نامزد شوند .
شهروندان جمهوری آذربایجان در انتخابات ریاست جمهوری، مجلس ملی و شوراهای شهری از حق معرفی نامزدی خود به صورت مستقل ، از سوی حزب و تشکل سیاسی و اجتماعی و نیز ائتلاف نیروهای سیاسی و اجتماعی مشخص ، برخوردار هستند .
انتخابات ریاست جمهوری
ساختار حکومتی جمهوری آذربایجان تقریبا شبیه سایر جمهوری های همسود یا مشترک المنافع است و دارای قوای سه گانه می باشد ولی از آن سه قوه، رئیس جمهور به عنوان رئیس قوه مجریه که مستقیم از سوی مردم انتخاب می شود دارای بیشترین اختیارات است به طوری که مسئول عزل و نصب نخست وزیر، وزرای کابینه و نیز مقامات قضایی از جمله دادستان کل کشور به عنوان رئیس قوه قضائیه می باشد. در عین حال ریاست شورای عالی امنیت ملی را نیز به عهده دارد که رئیس نهاد ریاست جمهوری دبیر این شورا می باشد. مصوبات مجلس ملی پس از امضاء و تایید رئیس جمهور لازم الاجرا است.
پس از استقلال جمهوری آذربایجان و برقراری نظام ریاستی در این کشور، انتخابات ریاست جمهوری طبق قانون اساسی هر پنج سال یک بار انجام می‌شد .
بر اساس همه پرسی اصلاح قانون اساسی جمهوری آذربایجان که سال ۲۰۰۹ میلادی برگزار شد، محدودیت انتخاب حداکثر دوبار متوالی برای یک فرد به سمت رییس جمهوری از میان برداشته شده است.
همچنین طبق همه پرسی اصلاح قانون اساسی برگزار شده در سال ۲۰۱۶ میلادی دوره ریاست جمهوری در این کشور از ۵ به ۷ سال افزایش یافت .
طبق قانون انتخابات جمهوری آذربایجان ، هر شهروندی که حق رای دارد، برای معرفی نامزدی خود در انتخابات ریاست جمهوری می تواند گروه ابتکار یکصد نفره را تاسیس کند .
همچنین داوطلب نامزدی انتخابات ریاست جمهوری آذربایجان از احزاب سیاسی ، ائتلاف نیروهای سیاسی و یا گروههای ابتکار برای ثبت نام در کمیسیون مرکزی انتخابات باید در مجموع امضای ۴۰ هزار رای دهنده از حد اقل ۶۰ حوزه انتخاباتی فعال در این کشور به این کمیسیون ارایه کند .
" الهام علی اف " رییس جمهوری آذربایجان از سال ۲۰۰۳ میلادی ریاست جمهوری در این کشور را بر عهده دارد و دوره ریاست جمهوری پنج ساله در جمهوری آذربایجان در سال ۲۰۱۸ میلادی به پایان رسید.
الهام علی اف که در انتخابات ریاست جمهوری سال ۲۰۱۸ میلادی بار دیگر پیروز شد، طبق اصلاحیه انجام گرفته در قانون اساسی ، این سمت را به مدت هفت سال عهده دار خواهد شد .
طبق قانون اساسی جمهوری آذربایجان نامزد انتخاباتی که بیش از نصف آرای رای دهندگان را به دست آورد، برنده انتخابات ریاست جمهوری می شود .
کمیسیون مرکزی انتخابات جمهوری آذربایجان نتایج نهایی انتخابات ریاست جمهوری را ظرف ۱۰ روز به دادگاه قانون‌اساسی ارایه و پس از اعلام حداکثر ظرف ۴ روز این نتایج توسط دادگاه مذکور، رئیس‌جمهوری باید مراسم سوگند را اجرا کند.
انتخابات مجلس ملی
پس از استقلال جمهوری آذربایجان از شوروی سابق، شش دوره انتخابات مجلس ملی این کشور برگزار شده است و مجلس ملی متشکل از ۱۲۵ نماینده می باشد .
با توجه به این که ۱۲۵ حوزه انتخاباتی در جمهوری آذربایجان فعال می باشد ، از هر حوزه یک نامزد که بیشترین آرای رای دهندگان را به دست آورده است ، به مجلس ملی راه می یابد .
انتخابات مجلس ملی هر ۵ سال یکبار برگزار و زمان انتخابات نیز پس از گذشت پنج سال از انتخابات قبلی با فرمان رئیس جمهوری تعیین می‌شود.
داوطلب نامزدی انتخابات مجلس ملی برای ثبت نام در کمیسیون مرکزی انتخابات باید امضای ۴۵۰ رای دهنده در حوزه انتخاباتی خود را به این کمیسیون ارایه کند .
طبق قانون انتخاباتی دولت برخی هزینه ها از جمله هزینه های حمل و نقل نامزد انتخابات مجلس ملی ثبت نام شده در کمیسیون مرکزی انتخابات را پرداخت می کند .
کمیسیون مرکزی انتخابات پس از برگزاری انتخابات مجلس ملی ظرف ۲۰ روز نتایج ان را اعلام و به دادگاه قانون اساسی ارایه می کند که این دادگاه نیز رای خود را حد اکثر ظرف ۱۰ روز اعلام می کند .
همان طوری که اشاره شد پس از استقلال جمهوری آذربایجان شش دوره انتخابات مجلس ملی برگزار شده و ششمین دوره این انتخابات قرار بود در پاییز سال ۲۰۲۰ میلادی برگزار شود ولی دولت باکو در قالب اصلاحات ساختاری در حال اجرای این کشور ، ۹ فوریه ( ۲۰ بهمن ماه ۹۸ ) درباره برگزاری انتخابات زودهنگام مجلس ملی تصمیم گرفت.
انتخابات زودهنگام ششمین دوره مجلس ملی جمهوری آذربایجان با رقابت یک هزار و ۳۱۴ نامزد در ۱۲۵ حوزه انتخاباتی در سراسر این کشور برگزار شد.
بر اساس نتایج این انتخابات حزب حاکم "آذربایجان نوین" ۶۵ کرسی در مجلس ۱۲۵ نفره این کشور را به خود اختصاص داد. همچنین ۴۰ نفر از نامزدهای مستقل که بسیاری از آنها هوادار دولت فعلی باکو به شمار می روند، توانستند به مجلس ملی راه یابند.
طبق قانون انتخاباتی جمهوری آذربایجان، انتخابات مجلس ملی این کشور بر اساس نظام انتخاباتی اکثریتی برگزار می شود و در سراسر این کشور در مجموع ۱۲۵ حوزه انتخاباتی وجود دارد که از هر حوزه فقط یک نامزد که بیشترین آرا را به دست آورده باشد، انتخاب و راهی مجلس می شود.
حزب حاکم "آذربایجان نوین" در پنجمین دوره انتخابات پارلمانی نیز اکثریت کرسی های مجلس ۱۲۵ نفره این کشور را به خود اختصاص داده بود.
برخی احزاب و تشکل های سیاسی از جمله "جبهه خلق" و "شورای ملی نیروهای دمکراتیک" که گرایش های غربی دارند، با ادعای نبود شرایط لازم برای برگزاری انتخابات آزاد و شفاف از مشارکت در این دوره از انتخابات جمهوری آذربایجان خودداری کردند.
انتخابات شوراهای شهری
شوراهای شهری متفاوت از بسیاری از کشورها از جمله ایران و ترکیه نقش چندان مهمی در عرصه سیاسی و اجتماعی جمهوری آذربایجان ندارند و بنا بر این انتخابات شوراهای شهری در این کشور در مقایسه با انتخابات ریاست جمهوری اثر گذار نمی باشد .
با توجه به این که شوراهای شهری در جمهوری آذربایجان از اختیارات چندان هم برخوردار نیستند و فرمانداران شهرها و شهرستانهای منصوب شده از سوی رییس جمهوری بیشترین اختیارات را دارند ، لذا علاقه مندی شهروندان برای مشارکت فعال در انتخابات شوراهای شهری در مقایسه با انتخابات ریاست جمهوری و مجلس ملی چندان هم محسوس به نظر نمی رسد .
با این حال در قانون اساسی و قانون انتخابات جمهوری آذربایجان نحوه برگزاری انتخابات شوراهای شهری و اختیارات و وظایف این شوراها انعکاس یافته است .
انتخابات شوراهای شهری نیز مانند انتخابات مجلس ملی در هر ۵ سال یکبار در جمهوری آذربایجان برگزار می شود.