نقاشی پشت شیشه، هنری است وارداتی که در دوره صفویه از اروپای شرقی و هند و چین وارد کشومان شد.
این نوع نقاشی برخلاف دیگر هنرهای وارداتی، بی درنگ بعد از ورودش رنگ و بویی بومی به خود گرفت و در آثاری که با این تکنیک خلق شده‌اند، کمتر با نمونه‌های تقلیدی از کارهای مشابه غربی برخورد می‌کنیم.
قدمت این نقاشی در اروپا به قرن سوم بازگشته و در ایران احتمال می رود که پیشینه آن به دوران ایلامیان می‌رسد؛ اما تاکنون مدرک و نشانه قطعی از تزئین شیشه‌ها با رنگ یا نقاشی روی آن‌ها به دست نیامده است.
نقاشی پشت شیشه از هنرهای بسیار قدیمی محسوب شده که محل تولد و پیدایش این تکنیک احتمال می رود یکی از کشورهای چین، مصر یا روم باستان بوده است.
قدیمی‌ترین نقاشی پشت شیشه که متعلق به قرن سوم و یا چهارم پیش از میلاد است در ایتالیا به دست آمده است. باتوجه به تلفیق هنر و معماری و به دلیل اینکه در این نقاشی از هیچگونه حرارتی استفاده نمی‌شود به نقاشی سرد هم معروف است.
البته باید تفاوتی برای این نقاشی با ویترای در نظر گرفت چراکه این ۲ هنر به ظاهر شبیه، تفاوت‌های زیادی با هم دارند. هنر نقاشی شیشه در ایران یک هنر وارداتی است که بنابر روایات متعدد از طریق بندر ونیز وارد ایران شد.
در نقاشی پشت شیشه علاوه بر رنگ از مواد ترکیبی استفاده می شد و در گذشته برای اینکه کار جلوه ی خاصی پیدا کند از ورقه های طلا استفاده می کردند.
همچنین از مواد ترکیبی دیگر همچون کاغذهای رنگی، شبرنگ، نخ، الیاف ابریشم و چرم به‌عنوان پرکننده زمینه استفاده می شد و گاهی نیز هنرمندان از رنگهای سبز، زرد، قرمز، قهوه ای، سیاه، آبی و سفید برای خلق آثار خود بهره می‌برده‌اند.
با این توصیف نقاشی پشت شیشه هنری است وارداتی که در دوره صفویه از کشور های اروپایی به تدریج وارد ایران و پس از آن هنرمندان کشور که بیشتر در سبک قهوه خانه ای فعالیت داشتند، از این تکنیک بهره بردند و آثار ارزشمندی را در این سبک خلق کردند.
اگر درنگی به خاستگاه این هنر چندصد ساله در فرهنگ ایرانی بپردازیم، احتمالا اصل و یا جایگاه آن از کشورهایی از جمله چین، رم و یا مصر باستان برگرفته و بعدها وارد ایران شده است.
اغلب موضوعات در این نوع نقاشی در ایران رویداد های با رویکردی سنتی همچون گل و مرغ، پرتره، تصاویر هندسی، حیوانات، بناهای تاریخی، مناظر شهری، خط نقاشی و شمایل های مذهبی، دراویش و عامه مردم در حالت های مختلف به صورت هنری مجرد و جدا از معماری مورد توجه طبقات گوناگون اجتماعی قرار گرفت.
کشف بشقابی شیشه ای متعلق به قرن سوم یا چهارم قبل از میلاد در منطقه ای به نام آپولیا(در محدوده ی کشور ایتالیای امروزی)، با ۲ لایه و تزئینات طلا باعث شد تا قدمت این هنر به هزاران سال قبل بازگردد.
نقاشی پشت شیشه در ایران در دوره زندیه و قاجار نیز رواج داشت و در آن دوران علاوه بر استفاده از شیشه های رنگی و ساده در پشت آیینه ها نیز نقاشی می شد که از نقاشان معروف در عهد زند می توان از آقا صادق، آقا نجف و آقا زمان نام برد.
نقاشی پشت شیشه در دوره قاجار و پهلوی ادامه یافت و در این شیوه نقاشی صورت یا شبیه کشی نیز رواج یافت که نقاشانی از جمله مهرعلی و استاد احمر و در دوره پهلوی نیز هنرمندانی از جمله عبد الخلیل، عبدالجلیل، عبدالحمید، عبدالنبی، فتح اله آقاسی، حسین همدانی و بیوک احمدی آثار متعددی را از این شیوه اجرا کردند.
ناشناخته های تاریخی باید شناسایی شوند
زهرا احمدوند یک باستان شناس تاکید کرد: تهران مملو از جاذبه های تاریخی و فرهنگی است.
وی تاکید کرد: اگر به داخل شهر و مناطق ۱۱ و ۱۲ تهران نگاه اجمالی بپردازیم، بناها و محورهای تاریخی متعددی وجود دارد که نیاز است متولیان دید بهتری در خصوص حفاظت از این بناها داشته باشند.
این پژوهشگر تاکید کرد: با شیوع کرونا در کشور بیشتر جاذبه های تهران را از طریق پیج های مجازی و برخی جراید پیگیری می کنم که پیشنهاد می شود با تعطیلی این اماکن مردم برای غنی کردن اوقات خود از این راهکار بیشتر بهره مند شوند.
به گفته وی قدمت تهران مربوط به یک دوره خاص نیست بلکه هر از چند گاهی به صورت اتفاقی نهان ها دوباره آشکار می شود.
موزه نقاشی پشت شیشه؛ قابلیت گردشگری منطقه‌ای را دارد
مدیر موزه نقاشی پشت شیشه نیز در این ارتباط به خبرنگار ایرنا گفت: این موزه را می توان به عنوان خاص و متنوع ترین مجموعه تاریخی برشمرد چرا که سوای قرارگیری در قلب پایتخت می تواند به یک مسیر خاص گردشگری تبدیل شود.
مرتضی طالع ماسوله با بیان اینکه باید فضاهای فرهنگی را برای حضور گردشگران جذاب کرد، افزود: معتقدم باید برگزاری هرگونه همایش و نمایشگاه را برای این قشر آسان کرد تا بتوان به راحتی شاهد حضور این قشر فرهنگی باشیم.
وی ادامه داد: با توجه به قرارگیری ۱۱۵ بنای واجد ارزش تاریخی (پهلوی و قاجاری) در اطراف این موزه از جمله خانه های میرزاده عشقی، سعید نفیسی، ظهیر الاسلام و آیت الله طالقانی و موارد دیگر در ناحیه یک منطقه ۱۲ پایتخت، می توان فضای خاصی را برای علاقه مندان و گردشگران شهری ترسیم کرد.
مدیر موزه نقاشی پشت شیشه با بیان اینکه برای ایجاد گردشگری شهری در اطراف این موزه می توان هویت خاصی را به کالبد شهری تزریق کرد گفت: وجود این بنای تاریخی در قلب این آثار می تواند جذابیت خاصی را برای تهران‌دوستان فراهم کند.
طالع ماسوله تاکید کرد: موزه نقاشی پشت شیشه در حال حاضر حدود ۴۵۰ شی از دوران زندیه، قاجار تا معاصر دارد که به صورت دوره ای در معرض دید عموم قرار می گیرد.
به گفته وی قدیمی ترین شی در این موزه مربوط به تابلو آل عبا و قدمت آن مربوط به دوره زندیه - قاجاریه است.
مدیر موزه نقاشی پشت شیشه تهران با بیان اینکه شیوه و سبک نقاشی در این هنر بسیار ویژه است خاطر نشان کرد: این هنر از حیث معنوی و محتوایی باعث شده تا تفکری عمیق برای ایجاد آن شکل گیرد.
به گفته وی، بلیت موزه برای علاقه مندان داخلی ۲ هزار تومان و برای گردشگران خارجی ۱۵ هزار تومان است.
پشت شیشه هنری فاخر و وارداتی
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان تهران نیز در این ارتباط گفت: این موزه یکی از اماکن تاریخی و فرهنگی تحت اختیار این نهاد است.
پرهام جانفشان توضیح داد: این هنر از کشورهای اروپایی وارد کشورمان شد و با ذوق و پیشه هنرمندان رنگ و لعاب ایرانی و اسلامی به خود گرفت.
به گفته وی، بازدید از این موزه می تواند برای علاقه مندان و پژوهشگران بسیار ارزشمند باشد چرا که در این فضا می توان تکنیک های خاص این هنر را به وضوح مورد تحقیق و بررسی قرار داد.
موزه نقاشی پشت شیشه ایران
این موزه متعلق به مرحوم سیاوش شقاقی، اولین پزشک تحصیلکرده در رشته بیماری های ریوی است، که بعد از فارغ التحصیلی توسط پدرش بنای این خانه به وی هدیه شد و به عنوان مطب کاری خود مورد استفاده قرار گرفت.
ساختمان و ملک اصلی موزه نقاشی پشت شیشه، یک هزار و ۴۰۰ متر مربع مساحت و ۵۰۰ متر مربع زیربنا دارد که سال ۱۳۰۹ در خیابان سعدی فعلی، خیابان برادران قائدی(هدایت)، تقاطع خیابان نورمحمدی(تنکابن) ساخته شد.
این بنای زیبا و دیدنی پس از فوت این پزشک توانمند، توسط وارثان آن به شهرداری تهران فروخته شد که پس از تعمیرات و بازسازی با هدف معرفی هنر «نقاشی پشت شیشه» در سال ۱۳۷۷ در اختیار سازمان میراث فرهنگی قرار گرفت.
موزه نقاشی پشت شیشه با بیش از ۴۴۰ شی ارزشمند به عنوان دومین موزه نقاشی پشت شیشه در جهان و اولین موزه تخصصی ایران، گنجینه ای از آثار دوران صفوی تا معاصر را در خود جای داده است.
این بنای تاریخی در سال ۱۳۸۷ به شماره ۲۳۲۲ در فهرست آثار ملی کشور ثبت شد. موزه نقاشی پشت شیشه تهران در خیابان سعدی شمالی، خیابان برادران قائدی، پلاک ۲۰۲ قرار دارد.