اندیشه و آثار عطار نیشابوری؛ میان‌بری به سوی آسمان

به گزارش خبرنگار فرهنگی ایرنا، بیست و پنجمین روز از فروردین، به یاد شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، نام گذاری شده است اما امسال بزرگداشت این شاعر عارف، با همیشه متفاوت است. سال ۲۰۲۱ از سوی یونسکو، به دو نفر از مشاهیر ایرانی تعلق گرفته و عطار و ابونصر فارابی ملقب به معلم ثانی، میراث فرهنگی جهان به شمار می‌روند.

عبدالمهدی مستکین، مدیر گروه فرهنگ کمیسیون ملی یونسکو، درباره این شخصیت والامقام فرهنگی و دلایل ثبت جهانی او به خبرنگار ایرنا گفت: هر سرزمین و کشوری با نام و نشانی در جهان معرفی می‌شود، یکی از عناصر بسیار مهمی که دست کم در دو دهه اخیر بسیار مورد توجه کشورهای جهان قرار گرفته است، صرف نظر از مباحث اقتصادی و تکنولوژی که به هر حال در جهان اهمیت دارد، میراث فرهنگی است. اکنون کشورها عمیقاً به دنبال هویت سازی و معنا بخشیدن به تاریخ خود، ریشه دواندن و معرفی هرچه ژرف‌تر نگاه خود در سپهر جهانی هستند.

وی افزود: از این رهگذر میراث مشاهیر در هر کشوری شناسنامه زرین و هویت رنگین هر سرزمینی را پیش چشم می‌گذارد، وقتی با یک بریتانیایی یا اروپایی که صحبت می‌کنید، نام شکسپیر و جایگاه او به ذهن می‌آید، در فرانسه ویکتور هوگو یا در ایالات متحده امرسون و یا در چین کنفسیوس؛ هر سرزمینی بر اساس این شخصیت‌ها معنا و معیار پیدا می‌کند. خوشبختانه سرزمین شکوفا و معطر ایران زمین، این مکان مینو و جغرافیایی بسیار پر استعداد از نظر فرهنگی، محل رویش و پویش بسیاری از مفاخر علمی و فرهنگی جهان بوده و این نکته، یکی از بزرگترین دلایلی است که همواره نام ایران را جاودان در تاریخ نگه داشته است.

عطار، سرو بلند قامت فرهنگ و هنر ایران و جهان

مستکین با برشمردن شاعر ایرانی که در جهان شناخته شده‎اند، افزود: از جمله مهمترین شخصیت‌ها که ایرانی‌ها را بر اساس شخصیت آن‌ها می‌سنجند، حکیم فردوسی، حکیم نظامی، شیخ فریدالدین عطار، شیخ اجل سعدی، پیر بلخ مولوی، حافظ بزرگ و... بوده‌اند. فریدالدین عطار نیشابوری از سلسله جبال‌ها و سروهای بلند قامت فرهنگ و هنر ایران و جهان است که همه مستشرقین و کسانی که سر در آستان فرهنگ و ادب دارند کاملاً به ارزش او اذعان می‌کنند. ما ایرانیان نیز به طریق وِیژه‌ای، عطار را را درک کرده‌ایم و دیده‌ایم.

مدیر گروه فرهنگ کمیسیون ملی یونسکو گفت: یونسکو هر دو سال یک بار برنامه‌های بزرگداشت مشاهیر را به کشورها اعلام می‌کند که این برنامه از ۱۹۸۰ آغاز شده است و  از کشورها می‌خواهد شخصیت‌های بزرگ خود را بر اساس چند معیار مشخص معرفی کنند.
وی این معیارها را چنین برشمرد: آثار شخص باید در عرصه منطقه‌ای و بین المللی شناخته شده باشد و بر اساس آن ملت‌ها، کشورهای همسایه و جاهای مختلف دنیا آن را بشناسند.

دستاوردها و آموزه‌های فرد باید یادآور صلح و دوستی مدارا و رواداری و پرهیز از خشونت و افراطی گری باشد. عامل بعدی اشتراک گذاری علم و دانایی و زیبایی و اخلاق در عرصه بین‌المللی است. بیشترین عوامل در آثار و شخصیت شیخ فریدالدین عطار وجود داشته است من توفیق این را داشتم که مسئول تهیه پرونده مشاهیر ایران بودم و وقتی عطار و معلم ثانی فارابی را معرفی کردیم خوشبختانه با حمایت همه جانبه روبه‌رو و وارد فهرست مشاهیر جهانی شدند.

مستکین ادامه داد: پس از ثبت جهانی، یونسکو از ما می‌خواهد که دستاوردهای شخص را در گستره‌های ملی منطقه‌ای و بین‌المللی انتشارات بدهیم و از رهگذر آن دوستی و صلح در میان کشورها افزایش یابد. از اینجا به بعد همه دستگاه‌های ملی و فرهنگی ما مسئول هستند که در سالی که به نام یک فرد در یونسکو نامگذاری شده است، برنامه‌های مهم و پردامنه‌ای را برنامه‌ریزی کنند، ما در کمیسیون ملی یونسکو ایران همواره برای شخصیت‌های مهم برنامه‌هایی داشتیم و به این کار ادامه خواهیم داد. در کنار آن هم یک نگاه درون‌زا به هویت ملی و به مشاهیر بزرگ این سرزمین داریم، ولی زمانه هویت ستیز و شتابناک، بر سپهر عمومی سیطره پیدا کرده است و باید تلاش کنیم به لنگرگاه‌های با ثبات زندگی دست پیدا کنیم.

عطار در انتخاب مخاطب سخت گیر است

وی ویژگی‌های عطار را نشان دهنده شخصیت جهانی وی دانست و گفت: نخستین ویژگی او این است که عطار به ما آموخته خریدار پاکی و خوبی باشیم. شیوه آن را هم در حکایتی که از یوسف در مصر می‌گویند بیان کرده است. وقتی یوسف را در بازار مصر می‌فروختند پیرزنی سپیدموی با دو ریسمان در دست آمد. و به دلال گفت این نخ تازه رشته‌ام همه دارایی من است، آن را بگیر و این کودک را به من بده. دیگران به او خندیدند و گفتند به پای این زر و جواهرات می ریزند، این بازار به کار تو نمی آید. پیرزن جواب می دهد می‌دانم با این ها نمی توانم او را بخرم اما می‌خواهم در فهرست خریداران او باشم.
این مدرس دانشگاه اضافه کرد: آنچه در سخنان عطار شورانگیز است این است که به انسان می‌گوید اگر می‌خواهی خریدار خداوند یا زیبایی‌ها یا نور یا خوبی‌ها باشی، حتی اگر توان آن را نداری، دست‌کم نامت را می‌توانی در آن فهرست ثبت کنی و از خداوند بخواهی که من توان آن را ندارم اما از تو می خواهم مرا در این راه یاری کنی.

مسکین با بیان این که عطار همواره سخنانش را رک و بی‌پروا به زبان آورده است، اظهار داشت: در تاریخ ادبیات کمتر دیده‌ایم که فردی با شتاب، سراغ موضوع اصلی برود و بی‌پیرایه سخن بگوید. عطار و شیخ اجل سعدی این موهبت بزرگ را دارند، انسانی که با آن‌ها ارتباط برقرار می‌کند، سخن آنها را صادقانه و صریح درمی‌یابد؛ البته عطار کمی سخت گیر تر است و باید مخاطب خریدار واقعی راه حقیقت باشد اما اساساً این خواستن‌ها، لقلقه زبان است و نطقی بی‌منطق.

مستکین با اشاره به روایتی از حضرت موسی در منطق الطیر گفت: خداوند حضرت موسی را خطاب قرار می‌دهد و می‌گوید برو و از ابلیس چیزی بیاموز، پیامبر خدا، ابلیس را در راه می‌بیند و از او رمزی می‌خواهد. ابلیس به او پاسخ می‌دهد: من نگو تا مثل من نباشی، وقتی من من گفتم، پس از هفت هزار سال عبادت از درگاه خدا بیرون شدم. این تاکید بر تواضع و فروتنی را در جای آثار عطار داریم.

وی ویژگی دیگر عطار را  آزادگی او دانست و اضافه کرد: در یکی از حکایت هایی که به بهلول منسوب است، عطار از قول ظریفی از وی می‌پرسد: تو چه چیز دوست داری و بهلول پاسخ می‌دهد دشنام، چون تنها چیزی است که با بخشیدن آن منتی به سرم نمی‌گذارند. این گونه عطار تاکید می‌کند که انسان نباید زیر بار منت کسی برود.

مستکین ویژگی دیگر عطار را خداجویی و خدا پویی دانست و افزود: من آن را راه میانبری به سوی آسمان نام گذاشته‌ام. عطار خیلی سریع دست شما را در دست خدا قرار می‌دهد.

وی با اشاره به حکایتی از رابعه عدویه در تذکره الاولیا ادامه داد: خداوند همیشه حاضر بوده و در ها به سوی او گشوده است انسان باید زحمت رفتن را به خود بدهد.

انس با عطار، بیداری از خواب خسران است

این مدیر فرهنگی، ویژگی دیگر شعر آثار عطار را حکمت محوری و غفلت‌ستیزی دانست و اضافه کرد: کسی که با آثار عطار انس می‌گیرد و با او همدم می‌شود، حقیقتاً از خواب خسران و زندگی زیان‌بار بیدار می شود و از تکرار یک زندگی آلوده و پریشان و ملال‌آور نجات پیدا می‌کند. عطار در همه آثارش آدرس افرادی را می‌دهد که عمر خود را در غفلت سپری کردند و در فرجام کار در دنیا و در آخرت خسران دیدند.

عطار از گورکنی مثال می‌زند که هفتاد سال شغلش این بوده اما سگ نفسش یک ساعت رام نشده است، اکنون که در دوران همه‌گیری کووید ۱۹ هستیم، می‌بینیم که چگونه به آسانی انسان‌ها جان گرامی خود را از دست می‌دهند و بر هیچ کس تاثیری نمی‌گذارد، این نشان دهنده همان ناآگاهی است که عطار و آن اشاره می‌کند، همه این هشدارها از آن جهت است که انسان غفلت نکند عطار می‌خواهد به انسان بگوید که این شرایط قرار نیست برای تو اتفاق نیفتد پس از موقعیت کنونی استفاده کن، به رشد و شکوفایی اهمیت بده و از اطراف خود پند بگیر.

مستکین ادامه داد: نکته دیگری که در آثار عطار اهمیت دارد عرفان عملی و پاکیزگی اصولی است که عطار در عرفان خود بیان می کند، مواردی که بسیار ساده است و انسان اگر کمی دقت کند می تواند به آن برسد.
عرفان عطار رها از تکلفات صوفیان است، بسیار صاف و صادقانه است. در ذکر ابوالحسن بوشنجی، در تذکره الاولیا آمده است: نقلست که یکی ازو پرسید که چگونهٔ ای گفت: دندانم فرسوده شد از نعمت حق خوردن و زبانم از کار شد از بس شکایت کردن. عطار در این حکایت شکوه و شکوه را در آن واحد پیش روی انسان می گذارد.

وی با بیان این که عطار در متن قرآن و متون اسلامی غوطه‌ور بوده و شناگری چیره دست است، افزود: وی بر عارفان و شاعران پس از خود اثرگذار بوده است، شخصیتی چون شیخ احمد شبستری که با کتاب گلشن راز در فهرست مشاهیر جهانی ثبت شده است، اشاره دارد و می‌گوید:

 مرا از شاعری خود عار ناید

که در صد قرن چون عطار ناید

اگرچه زین نمط صد عالم اسرار

بود یک شمه از دکان عطار

اگر این سخن را یک فرد عادی بگوید مسئله نیست اما سید محمود شبستری خود از صاحبان نام به شمار می رود و دانش و حکمت و عرفان دارد، مولانا نیز نسبت به عطار قدرشناسی دارد. چه حکمتیست که مولانا خود را غلام عطار می‌داند این به جهت عمق، ابعاد، دریچه‌ها و روزنه‌هایی است که عطار از آن به انسان نگریسته است.

من آن مولای رومی ام که از نطقم شکر ریزد

ولیکن در سخن گفتن غلام شیخ عطارم (منسوب به مولانا)

مستکین اضافه کرد: عطار در ارتباط با خالق، مخلوق و هستی انسان است، او از زاویه‌هایی به هستی نگاه کرده که هر که بعد از او آمده است، از حافظ، مولوی، همه و همه متاثر از او هستند. این موارد نشان می‌دهد که چقدر عطار اثرگذار بوده است و جالب اینکه چقدر بر مغرب زمینییان نیز اثرگذار بوده است.

عطار روح بود و سنایی دو چشم او

ما از پی سنایی و عطار آمدیم

وی ادامه داد: ویژگی دیگر عطار روشمندی یا متدولوژی او است، مشکلی که اکنون رساله‌های دکترای دانشجویان نیز بسیار با آن دست به گریبان است، عطار بسیار به ساختارمند کردن عرفان ناب تعلق خاطر دارد و روشمندانه کار می‌کند.
هفت وادی را مشخص می‌کند و به انسان‌هایی که می‌خواهند وارد مسیر رشد و شکوفایی شوند می‌گوید که باید این راه‌ها را یکی یکی سپری کنید، او روشی ایجاد کرده که باعث می‌شود پس از او همه عرفا از آن بهره بگیرند. این روش در منطق الطیر اتم و اکمل خود را نشان می‌دهد، مولانا درباره درد اشتیاق می گوید و این که جرقه‌ای از اشتیاق باید در وجود تو باشد که بتوانی به وادی بعدی بروی. عطار نیز  طلبکار بوده است و متصل از خداوند درخواست می‌کرده سعدی، حافظ، نظامی و مولوی نیز چنین بودند.

مستکین با بیان این که غزلیات عطار شگفت‌انگیز است و ویژگی‌های منحصر به فردی دارد، اضافه کرد: او میراث عرفای خراسان و شاعران پیش از خود را گرفته و آن را در منظومه فکری خود ذوب کرده و جلا داده و از آن الماس بیرون آورده است، چون حافظ که دست‌کم از ۴۴ شاعر پیش از خود الهام گرفته است. غزل عطار از ابن عربی تاثیر نگرفته و تجربه‌ای است که خود او تدوین کرده و تجربه شعری کامل دارد، از آغاز تا پایان مسیر مشخصی را طی می‌کند و وحدت حال دارد.
غزل او اصطلاحات فنی تصوف را ندارد و اینها باعث می‌شود ساده و روان باشد و تناسبی بین صورت و معنا اتفاق بیفتد و هر که غزلی را می‌خواند به زیبایی می‌تواند مسیر او را دریابد.
این مدرس دانشگاه اضافه کرد: به گمان من این هفت عامل سبب شده بدانیم چرا عطار دارای این ویژگی و مقام بلند است.
 امیدوارم ما ایرانیان فرزندانمان را دست‌کم با این انسان بزرگ و اندیشه های او آشنا کنیم که به واقع انسانی غفلت ستیز است و ما بزرگسالان برای رهایی از اندوه، به این گنجینه درمانگری مراجعه کنیم. کلام عطار اندیشه‌های مسموم را دور می‌کند و قلب را می‌زداید و اندک اندک نور شادی پایدار را برای انسان به ارمغان می آورد.