همانگونه که رسول خدا (ص) در خطبه شعبانیه فرمود پاداش تلاوت یک آیه در ماه مبارک رمضان همچون تلاوت تمام قرآن در ماه های دیگر است و همین روایت باعث شده تا مردم در هر شرایطی تلاش کنند تا از این ثواب بی بهره نمانند و حداقل روزی یک جزء تلاوت کنند و یا در برنامه های جزءخوانی قرآن کریم شرکت کرده و همراه با قاریان و حافظان قرآن به تلاوت قرآن بپردازند.
از طرف دیگر ائمه معصومین سفارش کرده اند که کلام الهی را همراه با توجه و تدبر تلاوت کنیم و حداقل معنای آیات را بفهمیم. رهبر معظم انقلاب در اولین روز از ماه مبارک رمضان به قاریان سفارش کردند تا تلاوتی با تذکر، خشوع و با توجه عمیق به معنا داشته باشند. ایشان تاکید کردند: اگر مثلاً یک بخشی از قرآن را در یک محفلی می خواهید تلاوت کنید، این را در ذهنتان قبلاً آماده کنید؛ اگر مراجعه به ترجمه یا تفسیر لازم دارد، مراجعه کنید.
بسیاری از کارشناسان قرآنی سفارش می کنند تا در ماه مبارک رمضان به دنبال قرائت و ترتیل و همچنین به دنبال تفکر و تعقل و تدبر در آیات باشیم.
حجت الاسلام محمدعلی رضایی اصفهانی به خبرنگار معارف ایرنا گفت: ماه مبارک رمضان طبق روایات بهار قرآن است و به همین دلیل باید در این ماه به قرائت قرآن اهمیت دهیم و به مطالعه و کارهای قرآنی مانند ترجمه، تفسیر و تدبر بپردازیم.
وی با اشاره به روایتی از امیرمومنان علی (ع) اظهار کرد: در قرائتی که تدبر در آن نباشد، خیری نیست و لذا تلاش کنیم تا قرائت قرآن ما با همراه تدبر و تفکر باشد. چون واژه قرائت به معنای مطالعه یعنی خواندن همراه با فهم و درک است.
این استاد حوزه علمیه قم ادامه داد: در فرهنگ عرب وقتی نامه ای به دوست خود می دهید، می گوید نامه تو را خواندم. یعنی خواندن همراه با فهمیدن است و لذا قرائت غیر از روخوانی است. البته روخوانی و حتی نگاه به قرآن نیز عبادت است ولی قرائت، یک مرحله بالاتر و به معنای خواندن همراه با فهم است.
وی افزود: ترتیل به معنای خواندن قرآن به آرامی است و همانگونه که در روایات آمده است انسان هنگام تلاوت قرآن وقتی به آیات مربوط به بهشت می رسد، باید به یاد خدا بیفتد و از خدا بخواهد که بهشت را نصیب او کند و هنگامی که آیات مربوط به دوزخ را می خواند، به خدا پناه ببرد و از خدا بخواهد که او را نجات دهد.
رئیس مجتمع آموزش عالی قرآن و حدیث جامعه المصطفی ادامه داد: تلاوت به معنای خواندن و پیروی کردن است. چون یک وقت قرآن را می خوانیم و یک وقت پیروی می کنیم و به دیگران آموزش می دهیم و الگوسازی می کنیم. لذا در آیه ۱۶۴ سوره آل عمران خدا وظیفه پیامبران را تلاوت آیات الهی و سپس تعلیم و آموزش دانسته است. چون در تعلیم خواندن نیز وجود دارد ولی تلاوت به معنای پیروی کردن و الگودهی است.
این پژوهشگر و مترجم قرآن اضافه کرد: قرائت قرآن مراحلی دارد که معمولا همره با فهم و درک است. ممکن است انسان همراه با خواندن قرآن به ترجمه نیز توجه کند یا به تفسیر مراجعه نماید و در این زمینه برای مطالعه تفسیر مختصر آیات می توان به تفسیرهای یک جلدی مانند قرآن حکیم تالیف آیت الله مکارم شیرازی یا تفسیر قرآن مهر یا نمونه مراجعه کرد.
تفاوت تفکر و تعقل و تدبر در قرآن
رضایی اصفهانی گفت: قرآن را می توان همراه با تفکر و تعقل و تدبر تلاوت کرد و این سه واژه در آیات قرآن آمده است. مثلا در آیه دوم سوره یوسف به تعقل اشاره شده و در آیه ۴۴ سوره نحل موضوع تبیین و تفسیر پرداخته شده و می فرماید ما قرآن را فرستادیم تا تو ای پیامبر برای مردم تبیین و تفسیر کنی و آنها نیز تفکر کنند. همچنین در آیه ۸۲ سوره نساء خدا سرزنش می کند که چرا در قرآن تدبر نمی کنید.
وی افزود: مفسران و قرآن پژوهان درباره تفاوت مفهوم واژه های تفکر، تعقل و تدبر نکاتی را یبان کرده اند و این سه مرحله را مقدمه آشنایی و انس با قرآن دانسته اند. بر این اساس واژه تفکر زمانی استفاده می شود که دقت در مقدمات صورت گیرد، تعقل مربوط به اصول و کلیات است و تدبر درباره پیامدها و نتایج است.
نویسنده کتاب درسنامه روش ها و گرایش های تفسیری قرآن ادامه داد: مثلا هنگامی که آیات سوره یوسف را تلاوت می کنیم در یک مرحله می توان به تفکر پرداخت. یعنی در مقدمات بحث دقت می کنیم که چرا حضرت یوسف به مصر رفت یا چرا برادرانش برای نابودی یوسف نقشه کشیدند.
وی افزود: بنابراین اندیشه در مقدمات و جزییات را تفکر می گویند ولی گاهی در کلیات فکر می کنیم. مثلا می گوییم قرآن درباره یوسف فرمود که ما به یوسف امکانات دادیم. چون نیکوکار و پاکدامن بود. به همین دلیل برخی اصول کلی را بررسی می کنیم و می گوییم هر کسی که پاکدامن باشد و نیکوکاری کند، به امکانات الهی می رسد و می تواند خدمت بیشتری کند.
رضایی اصفهانی ادامه داد: بر همین اساس می توان گفت پاکدامنی در برابر شهوات موجب سرافرازی آینده می شود و حیله گری مانند آنچه برادران یوسف کردند، موجب سرافکندگی و شرمسارری نهایی می شود. با این دیدگاه می توان قواعد کلی را به دست آورد و تعقل در واقع اندیشه در قرآن برای بدست آوردن قواعد و اصول کلی است.
این پژوهشگر قرآنی افزود: گاهی در پیامدها و نتایج توجه می کنیم. مثلا در داستان یوسف می بینیم که نهایت کار یوسف و برادرانش به کجا رسیدند. یوسف از چاه نجات پیدا کرد و برادرانش ذلیل شدند و بر او کرنش کردند. یعنی نتایج و پیامدهای نهایی آیات را بررسی می کنیم که به آن تدبر می گویند. چون تدبر به معنای پشت، دنبال و پیامد است.
وی افزود: با توجه به نکات مطرح شده باید توجه کنیم که ماه مبارک رمضان فقط برای روخوانی نیست بلکه به ترجمه و تفسیر نیز توجه کنیم و مراحل بعدی همچون ترتیل، تلاوت و همچنین مراحل بالاتر مانند تفکر، تعقل و تدبر در آیات داشته باشیم.
این استاد حوزه تاکید کرد: امام رضا(ع) هر سه روز یکبار و امام خمینی (ره) در هر ۱۰ روز یک بار ختم قران داشتند با این که بنیانگذار انقلاب اسلامی کارهای فراوانی داشتند و ما نیز باید حداقل روزی یک جزء تلاوت داشته باشیم ولی این تلاوت همراه با تقکر و تعقل و تدبر باشد.
قرآن یا نامه معشوق
برخی از اساتید اخلاقی قرآن را به نامه معشوقی تشبیه می کنند که انسان از خواندن آن هیچوقت خسته نمی شود. حضرت امام خمینی (ره) در نامه ای به فرزندش سید احمد فرمود «پسرم قرآن را بخوان، حتی اگر معنای آن را متوجه نشوی و فکر نکن که چون معنای آن را متوجه نمی شوی، قرآن اثری ندارد و تلاوت بی تدبری است بلکه این نامه معشوق به عاشق است و یک عاشق بارها نامه معشوق را می خواند و خسته هم نمی شود.»
حجت الاسلام علی‌رضا شاهسونی با اشاره به نامه امام خمینی (ره) درباره تلاوت کلام الهی گفت: انسان عاشق بارها نامه معشوق را می خواند و خسته نمی شود و هر چه بیشتر، قرآن را تلاوت کنیم، انس بیشتری با آن خواهیم داشت.
وی اضافه کرد: بنابر این تا جایی که اشتیاق داریم، قرآن را می خوانیم ولی زمانی که خسته شدیم و توجه می کنیم که تا پایان سوره یا جزء چقدر باقی مانده، به معنای آن است که کشش نداریم و در اینجا بهتر است مکثی کنیم و کاری دیگر انجام دهیم و دوباره به تلاوت قرآن مشغول شویم ولی نباید با حالت کسالت و خستگی قرآن بخوانیم.
این حافظ قرآن با اشاره به آیاتی از سوره مزمل به ایرنا گفت: آیات و روایات مختلفی بر تلاوت قرآن تاکید دارد. مثلا آیه چهارم سوره مزمل می فرماید و رتل القرآن ترتیلا (قرآن را شمرده شمرده بخوان) و در آخرین آیه همین سوره، دو بار آمده است که هرچقدر می توانید قرآن بخوانید. بنابراین هر چه تلاوت کلام الهی بیشتر باشد، باعث می شود تا انس بیشتری با قرآن داشته باشیم. البته تلاوت به همراه تدبر تاثیرگذاری بیشتری خواهد داشت ولی تلاوت زیاد قرآن مورد درخواست خدا و امر الهی است.
این خادم برگزیده قرآنی افزود: از طرف دیگر باید توجه کنیم که میزان تلاوت قرآن به روحیات و شخصیت و باورهای باطنی و معنوی هر شخص بستگی دارد. چون شخصی از امام صادق(ع) اجازه خواست تا قرآن را در سه روز ختم کند ولی آن حضرت سفارش کرد که قرآن را طی یک هفته ختم کند. در حقیقت امام صادق (ع) می خواهد به آن شخص بگوید که کشش چنین کاری را ندارد.
وی افزود: امام صادق (ع) به شخصی دیگر که همین درخواست را داشت، فرمود که در ماه مبارک رمضان می تواند هر سه روز یک بار قرآن را ختم کنی ولی در ماه های دیگر این کار را انجام ندهد. بنابر این ما نباید برای تلاوت قرآن خودمان را بیش از حد به سختی بیاندازیم و در واقع اگر روحیه ما چنین توانی را ندارد، نباید آن را بر خودمان تحمیل کنیم ولی تا جایی که اشتیاق داریم، قرآن را تلاوت کنیم و هرچه بیشتر به قرائت آیات الهی در ماه رمضان بپردازیم، بهتر است. چون این ماه، به عنوان ماه قرآن معرفی شده و آمادگی روحی برای تلاوت نیز بیشتر فراهم است.
شاهسونی درباره این روایت امیرمومنان علی (ع) که فرمود تلاش شما این نباشد که سوره را به پایان برسانید، اظهار داشت: ما نمی توانیم فقط یک روایت را ملاک عمل قرار دهیم. در این زمینه افراد مجتهد و کارشناسان حدیث می توانند روایات را کنار یکدیگر گذاشته و با قرآن مطابقت دهند و مفهوم نهایی آن را بیان کنند.
وی افزود: بسیاری از این موارد، نسبی است مثلا امیرمومنان علی (ع) در کلامی دیگر فرمود در قرائتی که تدبر در آن نیست خیری وجود ندارد. تدبر یک دانشمند بزرگ مانند علامه طباطبایی صاحب تفسیر المیزان با ما یکسان نیست و هر کسی به نسبت خود باید تدبر داشته باشد. ممکن است یک نفر قرآن را تلاوت کند و معنای آن را به خوبی نداند ولی اینگونه احساس کند که خدا هنگام تلاوت قرآن با او گفت و گو می کند.
این عضو شورای توسعه فرهنگ قرآنی با اشاره به آیه ۱۲۱ سوره بقره گفت: یکی از مواردی که در روایات ذکر شده مربوط به حق تلاوت است و تاکید شده زمانی که تلاوت یک سوره را شروع می کنید، آن سوره را ناقص نگذارید و سعی کنید آن سوره را به پایان برسانید. بنابر این وقتی حضرت علی(ع) می گوید، هم و غم شما آخر سوره نباشد در واقع می فرماید جنبه های تدبری قرآن را در نظر بگیرید و با سرعت از معانی آیات گذر نکنید بلکه باید انسی با کلام خدا داشته باشید.
دریافت نور قرآن با تلاوت و تدبر
سیدمحسن میرباقری استاد دانشگاه گفت: برخی از بزرگان معتقدند قرآن هر سال در ماه رمضان بر قلب مطهر امام زمان (عج) نازل می شود، بنابراین فضای ماه رمضان یک فضای قرآنی و شب قدر مانند لامپی است که در مرکز روشنایی قرار دارد و ماه رمضان مثل محیط اطراف است که این روشنی به همه آن محیط می رسد. اگر کسی در ماه رمضان یک بار قرآن را بخواند و به ویژه معانی را درک کند، امید است نور قرآن بر قلب او وارد شود و هر کسی بر اساس ظرفیت خود می تواند بهره ببرد.
وی افزود: کثرت تلاوت قرآن در ماه رمضان مطلوب است و گفته شده یک ختم قرآن در این ماه داشته باشیم و یک بار مفاهیم عالی قرآن را از قلب خود عبور دهیم ولی از طرف دیگر قرآن برای تدبر است و حضرت علی (ع) فرمود در قرائتی که همراه با تدبر نباشد، خیری نیست. بنابراین اگرچه تلاوت قرآن قطعا ثواب دارد و در دل کسانی که حتی ترجمه آیات را متوجه نمی شوند، نورانیتی ایجاد می شود. چون کلام قرآن و عبارات آن نور است.
میرباقری با اشاره به داستان حافظ شدن کربلایی کاظم ساروقی گفت: شاید داستان این مرد بزرگ با تقوا را همه شنیده باشند. این مساله که قرآن به صورت یک جا در قلب او قرار داده شده نشانه خلوص و پاکی این مرد است.
وی به نقل از یکی از اساتید همکار خود اظهار کرد: مرحوم کربلایی کاظم دو ماه در حجره ما بود و من شنیده بودم که خط قرآن را می شناسد و برای اطمینان روی برگه ای ۱۳ بار کلمه قال را به صورت ستونی نوشتم که اولین بار به نیت آیه ای از قرآن کلمه قال را نوشتم و کلمه دوم را به نیت یک شعر دوره جاهلی نوشتم. در مجموع چهار یا پنج مورد را به نیت قرآن نوشتم و در مقابل کربلایی کاظم قرار دادم و از او خواستم تا آیات قرآن را مشخص کند.
کربلایی کاظم روی اولین قال دست گذاشت و گفت این کلمه، قرآن است و دومین کلمه یعنی مربوط به شعر جاهلیت را کثیف دانست و تمام موارد قرآن را تشخیص داد و زمانی که پرسیدم چگونه متوجه آیات می شوی، گفت که قرآن نور دارد. بنابر این خط قرآن، همراه داشتن قرآن و خواندن و نگاه به کلام الهی باعث القای نور به قلب ما می شود ولی فهمیدن قرآن نور دیگری دارد.
وی با اشاره به آیه ۲۹ سوره ص افزود: خدا خطاب به پیامبر می فرماید این قرآن کتاب مبارکی است که بر تو نازل کردیم تا مردم در آیات آن تدبر کنند و اولوالالباب یعنی صاحبان خرد آن را بفهمند. در آیات پایانی سوره آل عمران ویژگی های اولوالالباب بیان شده که یکی از این ویژگی های یاد خداست و چون ممکن است کسی تدبر کند و متوجه نشود، باید ذاکر باشیم تا خدا در فهم قرآن به ما کمک کند.
این خادم برگزیده قرآنی ادامه داد: معمولا خلوص انسان در ماه رمضان بیشتر است و اگر قرآن را بخوانیم، آثار بسیاری در قلب ما بوجود خواهد آمد و اگر تدبر کنیم، آثار فراوانی خواهد داشت و تلاوت قرآن باید همراه با فهم باشد.
نکات جالب را هنگام تلاوت یادداشت کنید
میرباقری افزود: برخی در کار تفسیر و مراحل دیگر فعالیت دارند که اینها نیز تدبر است ولی بهتر است هنگام ختم قرآن به ترجمه آن نیز توجه کنند و حداقل ترجمه را متوجه شوند و در برخی موارد که دارای نکته ای است به آن نکته توجه کنیم. بر همین اساس بهتر است دفتر یادداشتی کنارمان بگذاریم و نکات جالب مانند اوامر و نواهی الهی را بنویسیم و اگر سوالی پیش آمد آن را یادداشت کنیم. اگر کسی فرصت بیشتری داشت، برای رسیدن به پاسخ سوالات خود می تواند از دیگران کمک بگیرد یا به تفاسیر مراجعه کند. بنا بر این یک بار قرآن را با تامل و فهم عبارات بخوانیم و ببینیم چه آثاری را در پی خواهد داشت.
قرائت قرآن مقدمه انس با کلام الهی است
حجت الاسلام حسن عامری استاد حوزه علمیه حضرت عبدالعظیم (ع) با اشاره به اهمیت تلاوت قرآن در ماه مبارک رمضان به ایرنا گفت: قرآن همه چیز دارد و هر کسی به اندازه ظرفیت خود می تواند از کلام الهی استفاده کند. البته ما به اشتباه از ماه رمضان به عنوان ماه قرائت قرآن یاد می کنیم در حالی که این ماه، ماه انس با قرآن است و مانوس شدن با قرآن، حقیقتی است که قرائت یکی از مقدمات آن است.
وی افزود: در روایتی آمده است که نگاه کردن به در خانه عالم ثواب دارد اما مساله این است کسی که هنگام عبور از مقابل منزل یک دانشمند، فقط به در آن می نگرد، اگرچه ثوابی خواهد برد ولی معرفتی به علم آن عالم پیدا نمی کند. اگر گفته اند چنین نگاهی عبادت است، به این دلیل است که به خانه دانشمندان برویم و میهمان آنان شویم و در نهایت بتوانیم از علم آنان بهره برداری کنیم و مقدمه چنین استفاده ای، مانوس شدن با آنان است.
عامری گفت: ما می توانیم در ماه رمضان قرآن را ختم کنیم و برخی علما چندین بار در این ماه قرآن را ختم می کنند ولی این ختم کردن کافی نیست بلکه تدبر که امر خود قرآن است لازم می باشد. برای انس گرفتن با قرآن و تدبر در آیات الهی باید هنگام تلاوت آیاتی که درباره انسان، نشانه های الهی و تذکرات قیامت است، به معانی آن نیز توجه کنیم. بعضی علمای بزرگ وقتی قاری قرآن به تلاوت آیات الهی می پرداخت، از قاری درخواست می کردند تا دوباره همان آیه را قرائت کند آنگاه می گفتند که مفهوم آیه را متوجه شدند.
وی به بهره گیری از تفاسیر برای تدبر در آیات قرآن سفارش کرد و گفت: هر کسی می تواند با توجه به فهم و درک خود به تفاسیری مانند تفسیر نور از حجت الاسلام محسن قرائتی یا تفسیر نمونه و تفسیر المیزان مراجعه کند و تفسیر تسنیم از آیت الله جوادی آملی به عنوان یکی از بزرگترین تفاسیر جهان می تواند مورد استفاده قرار گیرد.
استاد حوزه عبدالعظیم افزود: در ماه رمضان تلاش کنیم تا روزانه یک جزء بخوانیم ولی درباره یک یا چند آیه نیز به تفسیر مراجعه کنیم و ببینیم چگونه می توان این آیات را در زندگی و برنامه های کاری و شغلی و حتی رفتار با دیگران پیاده کرد و یک نقش زنده به آن داد.
تلاوت قرآن با دریافت چهار ویژگی
حجت الاسلام مجتبی کلباسی استاد حوزه علمیه قم از نگاهی دیگر به موضوع تلاوت آیات الهی پرداخت و گفت: قرآن کریم را باید به گونه‌ای تلاوت کنیم که از هدایت، رحمت، موعظه و شفای قرآن به عنوان چهار ویژگی آیات الهی بهره‌مند شویم.
وی با اشاره به شرایط جزء خوانی و تلاوت قرآن کریم به آیه ۵۷ سوره یونس استناد کرد و به ایرنا گفت: بر اساس این آیه باید چهار عنصر هدایت، رحمت، موعظه و شفا را در قرآن بیابیم. ترجمه آیه چنین است: ای مردم به یقین برای شما از جانب پروردگارتان اندرز و درمانی برای آنچه در سینه هاست و رهنمود و رحمتی برای مومنان آمده است.
کلباسی افزود: لذا گاهی در سیره معصومین (ع) می بینیم که یک آیه را تکرار می کردند. چون به آن نقطه رسیده بودند که بیشترین بهره را از کلام الهی ببرند؛ همانند این که انسان به چشمه گوارایی می رسد و تا جایی که می‌تواند آب می خورد و این بهره برداری جز با تدبر و تامل در آیات قرآن بدست نمی آید. البته ختم قرآن فضیلت بسیاری دارد ولی اگر این تلاوت در حد مرور و بدون توجه به معانی آن باشد در واقع در نازل ترین درجه آن است و هدف از ختم و تلاوت قرآن این است که روح و جسم انسان با این مضامین مرتبط شود، در وجود انسان بنشیند و درمانگر دردهای انسان باشد.
وی ادامه داد: بر همین اساس اگر آیه ای می خوانیم که در آن انذار است، به آن بیم توجه کنیم، اگر آیات امید را تلاوت می کنیم، به فضل و رحمت الهی امیدوار شویم و در جایی که معرفتی را القا می کند، با توجه به معنای آیه تلاش کنیم تا آن معرفت در دل ما بنشیند. البته باید سعی کنیم هنگام قرائت آیات قرآن، در آن تامل کنیم نه مثل یک مفسر و فیلسوف بلکه هر کس به اندازه خودش می تواند، بهره ببرد.
کلباسی با اشاره به آیه ۷۷ سوره واقعه که می فرماید «انه لقرآن کریم» اظهار داشت: کریم کسی یا چیزی است که اگر هر زمانی به آن مراجعه کنیم، از آن بهره می گیریم. استفاده از کرامت قرآن دائما اتفاق می افتد و هر اندازه تامل و تدبر انسان بیشتر باشد، به این گنجینه ها بیشتر دست پیدا می کند.
وی سفارش کرد که هنگام نشاط به تلاوت قرآن بپردازیم و افزود: گاهی انسان خسته است و نمی تواند به خوبی از تلاوت آیات الهی بهره ببرد که گاهی می توان با شنیدن کلمات قرآن از آن بهره مند شد. اگر کسی بتواند در نیمه های شب که آرامش برقرار است و زمینه ارتباط با نور قرآن بیشتر فراهم می شود، به تلاوت قرآن بپردازد، استفاده بیشتری خواهد داشت.
کلباسی ادامه داد: قرآن پدیده شگفت انگیزی است که به راحتی نمی توان درباره آن صحبت کرد. برخی افراد به گونه ای به تلاوت قرآن می پردازند که جانشان با روح و حقیقت قرآن ارتباط برقرار می کند و به قول برخی از اهالی قرآن وقتی قرآن می خوانیم، تصور کنیم که جبرییل این آیات را به ما نازل می کند. یعنی صحنه به اندازه ای زنده است که گویا آیات به انسان القاء می شود.
هنوز تا پایان ماه مبارک رمضان فرصت برای تلاوت و تدبر در آیات الهی هست و در این ایام کرونایی که در خانه به تلاوت کلام الهی می پردازیم، از این خوان گسترده الهی بهره برگیریم و همانگونه که رهبر انقلاب به تلاوتگران و قاریان قرآن سفارش کردند تلاوتی با تذکر، خشوع و توجه عمیق به معنی داشته باشیم.