علوم آزمایشگاهی زیر بنای تحقیقات و پژوهش‌های علمی و از عوامل توسعه و پیشرفت در زمینه های مختلف پزشکی در جهان معاصر به شمار می آید. برای اینکه آزمایشگاهی به صورت موفق به اهداف خود برسد، باید از تجربه پزشکی، علمی، تکنیکی و منابعی چون پرسنل، تجهیزات پردازش داده، منابع و امکانات و مهارت های ارتباطی، اجرایی و مدیریتی استفاده کند.
آزمایشگاه تشخیص پزشکی نقش بسیار مهمی را در حوزه بهداشت و درمان در زمینه تشخیص، مراقبت، کنترل و پیشگیری از انواع بیماری ها ایفا می کند. به همین دلیل از آنجا که سید اسماعیل جرجانی قسمت‌های عمده‌ای از کتاب ذخیره خوارزمشاهی خود را به آزمایش نمونه‌های انسانی مانند خون، مدفوع و سایر مایعات بدن اختصاص داده است و بیشتر از دید مشاهدات آزمایشگاهی به تشخیص بیماری‌ها پرداخته است از ۱۳۸۲ خورشیدی و از طرف شورای عالی انقلاب فرهنگی سالروز تولد وی یعنی ۳۰ فروردین را روز آزمایشگاه و علوم آزمایشگاهی نام نهاده‌اند و از جرجانی به عنوان پدر علوم آزمایشگاهی ایران یاد کردند.
زندگی‌نامه و تحصیلات
سید اسماعیل جرجانی در ۴۳۴ قمری در گرگان دیده به جهان گشود. علم طب را در زادگاه خود فرا گرفت و در ۵۰۴ قمری به خوارزم رفت و توانست به دربار قطب الدین محمد سرسلسله خوارزمشاهیان وارد شود و در آنجا مسوولیت بیمارستان بزرگ خوارزم را بر عهده بگیرد. در حقیقت جرجانی پس از ورودش به این شهر و با مشاهده شرایط مردم خوارزم، متوجه شد که علم پزشکی در آن سرزمین چندان رواج ندارد و بیشتر مردم به دلیل استفاده اشتباه از غذاها و نیز آلودگی محیط شهر، به انواع بیماری‌ها مبتلا هستند. بنابراین تصمیم می‌گیرد تا آثاری را به زبان فارسی خلق کند. تحلیل آثار جرجانی این واقعیت را نشان می‌دهد که وی بر آثار پیشینیان خود تسلط داشته و از آنها تاثیر پذیرفته است. البته پزشکی تنها یکی از دانش‌های جرجانی بود زیرا وی در عرفان، فلسفه و ادبیات پارسی نیز سرآمد روزگار خود بود. بزرگترین فرهنگ نامه زمان خویش را هم او نوشت.
ویژگی ها و اهمیت ذخیره خوارزمشاهی
بزرگترین و در واقع شاهکار جرجانی کتاب ذخیره خوارزمشاهی است که مهم ترین کتاب پزشکی به زبان فارسی و منبع بزرگ طب فارسی محسوب می شود. این کتاب یکی از بزرگ ترین دائره المعارف های پزشکی به زبان فارسی به شمار می‌رود، بنابراین گفته می شود که اسماعیل جرجانی موثرترین فرد در ترقی دوران تجدد طب ایرانی بوده است. وی پس از ابن سینا نخستین دانشمندی بود که در آثار خود همه مباحث علم طب را با تحقیقات مورد مطالعه قرار داد و تمام مباحث پزشکی را در آثار خود جمع آوری و تدوین کرد. از این لحاظ او را باید پایه گذار مکتب ایرانی در طب اسلامی دانست. از آنجایی که جرجانی بیشتر از دید مشاهدات آزمایشگاهی به تشخیص بیماری ها اهتمام می ورزید به همین علت قسمت های عمده از کتاب ذخیره خوارزمشاهی مربوط به آزمایش نمونه های انسانی مانند خون، ادرار و سایر مایعات بدن بود. این پزشک نامدار نقش مهمی در تحولات علم پزشکی ایفا کرد.
قبل از وی و بعد از اسلام همه کتاب ها در ایران به زبان عربی نگارش می‌شد اما جرجانی نخستین فردی بود که به زبان فارسی کتاب بسیار مهمی را نوشت. در حقیقت جرجانی با تألیف ذخیره خوارزمشاهی خدمت بزرگی به زبان و فرهنگ ایران انجام داده و در او در این اثر کوشید تا برای اصطلاحات طبی و علمی معادل هایی از زبان فارسی و واژه‌های زمان خود بیابد و از این راه به غنی کردن زبان فارسی خدمت بزرگی کند. بنابراین این کتاب علاوه بر آگاهی های عمیق و ارزشمند دانش پزشکی و تجارب اطبا و دانشمندان ایران از دیر زمان، یکی از برترین آثار بی بدیل در نثر زیبا و ساده فارسی بوده است. جرجانی را می‌توان دنباله رو "برزویه"، طبیب بزرگ ایرانی روزگار ساسانیان دانست. او همان خدمتی را به زبان پارسی کرد که پیش از او فردوسی به تاریخ ایران و سهروردی به عرفان ایرانی کرده بودند. از دیگر ویژگی های بی بدیل این پزشک نابغه این بود که بسیاری از بیماری‌ها را برای نخستین بار در کتاب خود توصیف کرد و در حدود ۱۰۰۰ سال پیش روش‌های آزمایشگاهی نوینی را ابداع کرد!(۱)
اطلاعات ارایه شده در ذخیره خوارزمشاهی در چهار مجموعه کلی شامل اندام‌ها، بیماری‌ها، داروها و اصطلاحات مربوط به علایم و نشانه‌های بیماری ها و روش‌های بالینی و راه‌های معالجه، قابل شناسایی است. زیر مجموعه‌های هر یک از این بخش ها نیز در این بررسی شناسایی شده است. دستاوردهای این بررسی می‌تواند ما را در جهت ترسیم فضای کلی تطور دانش پزشکی در تاریخ اسلام و در قرون اولیه اسلامی و دست یافتن به دانسته‌های عمیق در این حوزه یاری دهد. همچنین می‌تواند ما را در تدوین ساختار دانش پزشکی در تمدن اسلامی و نیز در اندیشه جرجانی در حوزه اندام شناسی، بیماری شناسی و دارو شناسی کمک کند. همچنین در این خصوص مقاله ای در مجله طب سنتی با عنوان واژه شناسی پزشکی در ذخیره خوارزمشاهی به چاپ رسیده است.(۲)
کتاب ده‌گانه ذخیره خوارزمشاهی، شامل آناتومی و فیزیولوژی، پاتوفیزیولوژی عمومی، بهداشت و تغذیه، تشخیص افتراقی بیماری ها، تب و طبقه بندی آن، درمان، بیماری های عفونی، زیبا شناسی، سم شناسی و فارماکولوژی است که به عنوان مهمترین و مفصل‌ترین کتاب پزشکی به زبان فارسی شناخته می شود. غنای علمی کتاب در حوزه دانش پزشکی، کثرت واژه‌های پزشکی فارسی و گستردگی شمول داده‌های پزشکی آن، از ویژگی‌های بارز این اثر است. شناسایی و تفکیک مجموعه واژگان پزشکی کتاب ذخیره نه تنها می‌تواند ما را با مجموعه دانش پزشکی جرجانی آشنا سازد، بلکه این امکان را فراهم می‌آورد تا با تفکیک این واژگان به ساختار دانش پزشکی در دوره جرجانی آگاهی یابیم. از این جهت ذخیره خوارزمشاهی می‌تواند به عنوان یکی از منابع اصلی از این مجموعه متون مورد استفاده قرار گیرد. یکی از آثاری که به تحلیل محتوایی و واژگانی این اثر عظیم پرداخته است، اصطلاح نامه پزشکی دوره اسلامی براساس تحلیل محتوایی و واژگانی ذخیره خوارزمشاهی نوشته فرشته جهانی و هوشنگ خسروبیگی است که با همکاری دانشگاه پیام نور چاپ شده است.(۳) شناخت ساختار دانش پزشکی در اندیشه جرجانی مهمترین مساله این تحقیق محسوب می شود، همچنین با هدف واکاوی اندیشه جرجانی در حوزه دانش پزشکی و شناسایی واژگان خاص تخصصی پزشکی، تعیین سطح معنایی و تفکیک این واژگان و بر اساس روش تحلیل کمی و ساختاری، ۱۰ کتاب نسخه خطی ذخیره خوارزمشاهی مورد بررسی قرار گرفته است.
اهمیت جرجانی در طب
اهمیت جرجانی در طب از ۲ جهت است، اول آنکه او بعد از ابن سینا نخستین فردی بود که در آثار خود همه مباحث علم طب به جای مانده از پیشینیان را با تحقیقات و مطالعات جدید مورد مطالعه قرار داد و همچنین مهمترین آثار طبی به زبان فارسی را پدید آورد و همه مباحث مربوط به پزشکی را مورد بحث و تحقیق قرار داد و بسیاری از اصطلاحات پارسی را در این علم که تا آن عهد وجود داشت و ممکن بود به تدریج از میان برود در کتاب خویش گرد آورد. همچنین یکی از نقاط ضعفی که برای طب اسلامی و ایرانی توسط محققان غربی مطرح می‌شود، کم بودن اطلاعات آنان در علم تشریح است، اما جرجانی در این خصوص کتاب بسیار ارزنده‌ای به نام در علم تشریح به نگارش درآورده است و این نشان دهنده اهمیتی است که جرجانی برای علم تشریح قائل بوده و در آن کتاب، تصاویر جالبی از اشکال آناتومی در مورد ویژگی ها و اندام های مختلف بدن انسان ارایه داده است، اهمیت دیگر جرجانی، بیان مباحث نظری و عملی پزشکی در یک کتاب است که پزشکان و دانشجویان علوم پزشکی با مطالعه این دائرة المعارف بزرگ از مراجعه به آثار دیگر بی نیاز می شوند.(۴)
از دیگر آثار این پزشک نامدار ایرانی می توان به التذکره االاشرفیه فی‌الصناعه الطبیه(مجموعه‌ای طبی که آن را به علاءالدین پسر ایل ارسلان اهدا کرد)، خفی علایی، المُنَـبٍه (یک رساله فلسفی که در آن پوچی تمایلات دنیوی را بیان کرده‌است)، الاغراض الطبیه و المباحث العلائیه و یادگار اشاره کرد.
منابع:
۱- نقش سید اسماعیل جرجانی در تحولات علم پزشکی (۴۳۴ تا ۵۳۱ ه . ق)، فرشته جهانی، مجید گل محمدی، تاریخنامه خوارزمی سال سوم بهار ۱۳۹۵ شماره ۳ (پیاپی ۱۱)
۲- واژه شناسی پزشکی در ذخیره خوارزمشاهی، هوشنگ خسروبیگی، فرشته جهانی، مجل طب سنتی اسلام و ایران، سال هفتم، شماره سوم، پاییز ۱۲۹۵.
۳- اصطلاح نامه پزشکی دوره اسلامی براساس تحلیل محتوایی و واژگانی ذخیره خوارزمشاهی نوشته فرشته جهانی و هوشنگ خسروبیگی، انتشارات پیام نور، ۱۳۹۵.
۴- نقش سید اسماعیل جرجانی در تحولات علم پزشکی (۴۳۴ تا ۵۳۱ ه . ق)، فرشته جهانی، مجید گل محمدی، تاریخنامه خوارزمی سال سوم بهار ۱۳۹۵ شماره ۳ (پیاپی ۱۱)