گسترش، بقا و تداوم اسلام با حمایت های مادی و معنوی بانویی بزرگوار انجام گرفت که حق بسیار بزرگی بر تمام مسلمانان دارد. آن حضرت از چنان جایگاهی برخوردار است که افزون بر منابع شیعی، منابع دیگر فرق اسلامی نیز نتوانسته اند از ذکر فضایلش خودداری کنند. طهارت و پاکدامنی حضرت خدیجه (س) موجب شد که ایشان به عنوان طاهره ملقب شوند و همه ائمه معصومین (ع) از نسل ایشان باشند. مطالعه و بررسی زندگی حضرت خدیجه(س) در منابع دیگر می تواند در مسیر شناخت شخصیت، نقش و عملکرد وی در پیشرفت اسلام مفید باشد. درباره این بانوی بزرگوار، آثار و تالیفات گوناگونی به رشته تحریر در آمده که تنها ۲۹ عنوان کتاب درباره سیره و سبک زندگی آن حضرت، در یک دهه گذشته در قم به چاپ رسیده است.
این بانوی کرامت همراه و یار همیشگی پیامبر(ص) بود و در زمان حیات خود و در تمام روزهای سخت لحظه ای ایشان را تنها نگذاشت. سرانجام بانوی مهر و کرامت پس از عمری نیک سرشتی، دستگیری از نیازمندان و همراهی با رسول خدا(ص) در ۱۰ رمضان سال دهم بعثت و سه سال پیش از هجرت پیامبر(ص) از مکه به مدینه، چشم از جهان خاکی فرو بست. رحلت حضرت خدیجه(س) برای رسول الله (ص) و مسلمانانی که در شعب ابی‌طالب در محاصره بودند، آنچنان اندوهناک بود که این سال را «عام الحزن» به معنی سال اندوه نام نهادند.
پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به بهانه سالروز وفات حضرت خدیجه(س) به بررسی و واکاوی سیره اخلاقی و عملی ایشان در گفت وگو با «حجت الاسلام علی سلمانی» پژوهشگر دینی و استاد تاریخ اسلام پرداخت.
** ایرنا: شناخت تمام وجوه شخصیتی همچون حضرت خدیجه(س) چه ضرورتی دارد؟
*** حجت الاسلام سلمانی: حضرت خدیجه، قبل از بعثت پیامبر(ص) یعنی در سال های جاهلیت، زندگی خود را با پیامبر اکرم(ص) آغاز کرده است؛ سال هایی که کرامت زنان نادیده گرفته می شد، دختران زنده به گور شده، فساد، فحشا، خرافه و شرک رایج و مرسوم و سراسر جامعه را فرا گرفته بود. رفتار و اعمال خدیجه کبری(س) در این دوران نشانگر شخصیت والای ایشان است، زیرا او هرگز دامن خود را به این مسایل آلوده نساخت و به عنوان طاهره قریش الگوی زنان و به عنوان تاجری موفق الگوی مردان هم عصر خویش بود و در طول ۲۵ سال زندگی مشترک با پیامبر (ص) همه جانبه از ایشان پشتیبانی می کرد. حضرت خدیجه(س) به دلیل موقعیت اجتماعی و خانوادگی و خصوصیات شخصیتی منحصر به فرد خود، نقش بسزایی را در استحکام و انسجام جامعه اسلامی ایفا کرد. از این رو شناختن جایگاه و مقام این بانو به عنوان ام المومنین، بر جهان اسلام ضروری است و غفلت از شناخت این بانوان تأثیرگذار در اسلام، مناسب نیست. وجوه شخصیتی حضرت خدیجه (س) آنچنان والاست که به خودی خود موضوعیت دارد. جایگاه این بانوی پرهیزکار به واسطه همسری رسول اکرم(ص) و حتی به واسطه مادر حضرت فاطمه زهرا (س) بودن، بدست نیامده است. بنابراین شناخت تمام وجوه شخصیتی همچون خدیجه (س) کاری بس دشوار است. بانویی که پیامبر اکرم (ص) با شنیدن نام وی، اشک بر گونه های مبارکش جاری می شد و از او به بزرگی یاد می کرد.
** ایرنا: بر پایه گفته بزرگان تاریخ نویس و صاحبان فضل برخورداری از هوش و درایت حضرت خدیجه(س) از جمله خصایص ویژه آن حضرت(س) به شمار می رفته است، در این خصوص توضیح دهید؟
***حجت الاسلام سلمانی: حضرت خدیجه (س) در آن روزگار جاهلیت از جمله بانوان صاحب بینش و منش بود، این آگاهی را، علاوه بر خاندان خود و مرهون هوش و درایت خویش و آشنایی با علماء و دانشمندان آن زمان بود. از ویژگی های حضرت خدیجه (س) اینکه از هوش، عقل و تدبیر سرشاری برخوردار بود، آنچنان که درباره ایشان گفته شده: «خدیجه بانویی خردمند و خردورز بود.» در فضایی که جهل و بیسوادی همه جا را گرفته بود، به ویژه زنان که از بیشتر مزایای زندگی محروم و طرد شده بودند، حضرت خدیجه (س) دارای کمال، ایمان و عقل در سطح بالا بود. نمونه بارز هوش و درایت ایشان را می توان در تن ندادن به فرهنگ جاهلیت، اشعار وی و روایت کردن حدیث از پیامبر(ص) مشاهده کرد. حضرت خدیجه (س) در آن فضای جاهلی، فرهنگ عقلانیت را یافت و روی این اقتصاد جاهلی خط بطلان کشید، او با ثروتی که داشت، نیازی به تجارت نداشت، او می توانست با ربا که تجارت رسمی آن دوران بود، خود را اداره کند و خطر تجارت در راه های پر خطر شام و حجاز را نپذیرد؛ اما آن بانو فرهنگ جاهلی و ربا را تحریم کرد و اموال خود را تحت اشراف پیامبر(ص) به سودآوری رساند.
** ایرنا: آگاهی از آموزه های ادیان الهی از دیگر خصایص آن بانوی بزرگ اسلام به شمار می رود، این موضوع از کجا نشأت می گیرد؟
*** حجت الاسلام سلمانی: حضرت خدیجه (س) گفت و شنودهایی با مسیحیان و اهل کتاب داشت. در این راستا دریافته بود که پیامبری(ص) در مکه ظهور می کند و خورشید وجودش عالم تاب خواهد شد، از این رو جزو منتظران چنان ظهوری بود تا در پرتو آن، نابسامانی های اجتماعی، فرهنگی و اخلاقی جامعه سامان یابد و مردم از آلودگی های جاهلیت نجات یابند.
حضرت خدیجه (س) نه مانند زن عادی و معمولی آن روز جامعه عرب، به گوشه گیری و انزواگزینی ظالمانه و تحمیلی تن سپرده بود و نه همچون زنان اشراف، شب نشینی ها، اسارت ها، خفت ها و بردگی جنسی زن اشرافی مکه و حجاز را به رسمیت می شناخت. او به آیین بت پرستی رایج بها نمی داد و سخت منتقد و مخالف آن بود. با پویایی فکر و اندیشه خود به تجارت می پرداخت و از این راه، بر مال حلال خویش می افزود، بر اقتصاد جامعه، نظارت می کرد، گروهی را به خاطر همراهی با کاروان خویش اداره می کرد، نیازهای متنوع مردم به کالا و وسایل زندگی را برطرف می ساخت و بهتر و مطلوب تر از همه به ندای آزادمنشی و آزادیخواهی و ستم ستیزی خویش با روزگارش پاسخ می داد.
** ایرنا: مناسبات اقتصادی و روابط شغلی حضرت خدیجه(س) با پیامبر اکرم(ص) به چه گونه ای بود؟
*** حجت الاسلام سلمانی: وضعیت اقتصادی حضرت خدیجه(س) این گونه بود که قبل از اسلام این اموال و امکانات را داشت و بعد از اسلام همه را تقدیم پیامبر اسلام(ص) کرد و فرمود که همه این اموال مال شما و من کنیز شما هستم. خودش را کنیز رسول خدا (ص) معرفی کرد. این جملات در روایاتی در بحارالانوار وجود دارد، از این رو پیامبر(ص) می‌فرماید: دین من با ۲ چیز پیشرفت و قوام پیدا کرد؛ یکی مال خدیجه و دیگری مبارزه و شمشیر امیرالمومنین(ع) و نیز مجاهدت‌هایی که ایشان انجام دادند. او دین خدا را با مالش یاری کرد. این مهم است که شما اموال و امکانات خود را و هر چه دارید، برای پیشبرد اهداف دین و مکتب و برای معرفی اهل بیت هزینه کنید. آبرو و مال را هزینه کنید. پیامبر(ص) فرمود حضرت خدیجه(س) این گونه بود. مال و آبرویش را هزینه کرد.
** ایرنا: پرداختن به زندگانی بزرگان اسلام همچون حضرت خدیجه(س) و رهنمون گرفتن از آنها چه ضرورتی دارد؟
*** حجت الاسلام سلمانی: بیان مسیر ازدواج پیامبر(ص) و چگونگی عمل ایشان، الگو و درسی بزرگ برای جوانان است که در این امر مقدس چه ملاک‌هایی را مدنظر قرار دهند. تعمق و نگاه عبرت‌آموز و توجه به فلسفه و منش و موضع گیری های بزرگان در زندگی نخستین نتیجه‌ای است که از مطالعه هوشمندانه سیره آنها به‌دست می‌آید و بدیهی‌ترین اثر آن آگاهی و بصیرت در پیمودن مسیر و دور شدن از سردرگمی است.
مطالعات و تحقیقات گسترده‌ای که در مؤسسات و پژوهشکده‌ها توسط پژوهشگران دینی و متعهد به‌طور پیوسته و اصولی و تخصصی باید آغاز شود. پرداختن به نکات مبهم و فراموش‌شده در تاریخ اسلام و روشن شدن چرایی نکاتی که با وجود کم‌ارزش بودن، پررنگ جلوه داده‌شده‌اند، حرکتی بسیار ارزنده در شفاف‌سازی تاریخ است. نقل تاریخ خود علمی مستقل است و بحث تفسیر و بررسی تاریخ، علمی مهم‌تر، تا بتوانیم آن نتیجه لازم را در عبرت‌آموزی از تاریخ و تفکر و تعمق در آن طبق سفارش قرآن به‌دست آورد. شناخت زندگی و ابعاد شخصیتی و نقش حضرت خدیجه(س) در اسلام از جمله وظایفی به شمار می رود که هر مسلمانی باید به آن توجه کند.