گناباد در جنوب خراسان رضوی، همجوار با کویر و دشتهای وسیع کم‌آب، یکی از نقاط برجسته ایران زمین در بازگویی و مرور داستان پرفراز و نشیب تلاش مردمانی شریف، سختکوش، قانع و بردبار است که در عین نبردی دائمی با طبیعت خشن منطقه، همواره خلاقیتهای کارگشا برای تداوم زیست مومنانه انسانی و اخلاقمدار داشته و فرهنگی درخشان و افتخارآمیز را نسل به نسل غنی‌تر از پیش به پیش برده و پاس داشته‌اند.
در این میان "گنجینه یا موزه" به عنوان ابزاری سودمند برای معرفی، انتقال و بازشناسی هویت، فرهنگ و غنای تاریخی، اجتماعی و اقتصادی مردم این خطه داشته‌های فراوان و جذابی برای عرضه و به رخ کشیدن دارد.
"موزه" به طور کلی حول دو عنوان کلی "مردم‌شناسی و باستان‌شناسی" شکل می‌گیرد.
مردم‌شناسی هر خطه در قالب موزه، فرهنگ عامه و هویت تاریخی پیشینیان را در قالب تندیس انسانهای ریشه دوانده در منطقه با پوشش خاص محلی، نمایش مشاغل و کسب و کارهای سنتی گذشتگان با ابزارها و ادوات و خلق صحنه‌هایی از آداب و رسوم رایج به تصویر می‌کشد.
موزه‌ها به عنوان نمایشگاهی از داشته های تاریخی، فرهنگی، هویتی و ادبی هر ملت، اهمیت به سزایی در ترسیم چهره ملی و بین المللی آن ملت و معرفی هویت آبا و اجدادی آنها داشته و می توان از موزه به عنوان دریچه ای رو به چشم انداز توسعه گردشگری فرهنگی یاد کرد.
موزه ها فرهنگ و یا توسعه فرهنگی جامعه امروز را با میراث گذشته پیوند می دهد و این پیوند و وحدت موجب اعتماد به نفس، قدرت و احترام نسبت به زبان، هنر و سایر عناصر فرهنگی جامعه می شود.
وجود ساختاری مستحکم برای معرفی نشانه های گذشته با تدبیر و ظرافت به نسل جوان از ضرورتهای تحقق توسعه فرهنگی است و معرفی فرهنگ و غنای تاریخی هر منطقه در قالب موزه های مردم شناسی، بناها و آثار تاریخی نقش مهمی در توسعه گردشگری فرهنگی محسوب می شود.
گشتیم در این موزه در آن موزه به صد بار احوال گذشته همه دیدیم به انبار
پندی بگرفتیم از این سو و از آن سو میراث به جا مانده فرهنگ در اعصار
قدمت موزه ها در ایران به عهد قاجار و زمان ناصرالدین شاه بر می گردد و این فرد با جمع آوری و نمایش نفایس پادشاهان پیش از خود در محلی به نام اتاق موزه در کاخ گلستان، نخستین موزه را به تقلید از آنچه در غرب دیده بود بنا نهاد.
شهرستان گناباد در جنوب خراسان رضوی با قدمتی کهن و آثار تاریخی و ظرفیتهای گردشگری متعدد دارای غنا و اصالت تاریخی بسیاری است، سابقه این خطه تا جایی است که شهر گناباد بر اساس شاهنامه فردوسی یکی از عرصه های جنگ و حماسه دوران اساطیری نام‌گذاری شده است.
گناباد در زمان هخامنشیان مسکونی بوده و چون در مسیر راه زابل و مکران و فارس به ترکستان و بر سر راه غرب ایران به هرات واقع بوده مورد توجه سلاطین آن دوره باستانی قرار داشته است.
پیش از اسلام این خطه گذرگاه درونی فلات ایران و بخشهای خاوری آن محل برخورد لشکریان ایران و توران بوده است این شهر در سال ۳۱ هجری قمری به دست مسلمانان افتاد و در دوران سلجوقی و خوارزمشاهی آباد و از اعتبار و اهمیت ویژه برخوردار بود.
گناباد در دوره تیموریان نیز اهمیت داشت و حاکمان ایالت قهستان در آن ساکن بودند و در همین دوره است که دومین مسجد ۲ ایوانی این ناحیه ساخته شد.
این شهر در اوایل حکومت صفوی مدتها محل نبرد بین ایران و ازبکان بود با این حال در این دوران مورد توجه بود و گسترش یافت. بناهایی چون امام زاده سلطان محمد عابد(ع) کاخک، مسجد جامع گناباد، آب انبار و کاروانسراهای شاه عباسی آثاری از همین دوره هستند.
از مجموع ۲۵۰ اثر تاریخی شناسایی شده در گناباد ۱۴۸ اثر در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است که از این میان ۶۰ اثر سابقه چند هزار ساله دارد و ۱۵ اثر آن نیازمند مرمت اضطراری هستند.
یک پژوهشگر میراث فرهنگی و باستان شناس استان خراسان رضوی به خبرنگار ایرنا گفت: کوی شرقی گناباد و منطقه قصبه شهر به عنوان هسته نخست شهری این شهرستان در سده های قدیم دارای یک میدان مرکزی بوده که بناهای عام المنفعه مانند مسجد، مدرسه، حوض انبار و بازار در اطراف آن قرار داشت و از بین آنها تنها سه اثر یعنی مسجد جامع، آب انبار و مدرسه نجومیه باقی مانده و بقیه به مرور زمان تخریب شده اند و در دل ساختمان مدرسه نجومیه موزه مردم شناسی به عنوان نمادی از معرفی هویت و تاریخ مردم این منطقه قرار دارد.
رجبعلی لباف خانیکی افزود: موزه‌ها در کشور ما به ۲ دسته کلی مردم‌شناسی و باستان‌شناسی تقسیم بندی می شوند که در موزه های مردم شناسی که بخش اعظم موزه های ایران را تشکیل می دهند تعدادی آدمک با لباس‌های محلی در محیطی تاریخی و سنتی قرار گرفته اند و موزه مردم شناسی گناباد هم از این نوع است.
این پژوهشگر گنابادی خانه و کاخ موزه ها را عامل بسیار مهمی برای معرفی هویت و غنای فرهنگی هر منطقه ذکر کرد و گفت: خانه‌های تاریخی، زیستگاه شخصیت‌هایی بوده است که اینک به تاریخ پیوسته‌اند اما هویتشان در همان خانه جاری است و تبدیل‌شدن به خانه موزه برای مردم جذابیت دارد و باید به سمت توسعه این چنین ظرفیتهایی پیش رفت.
رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گناباد هم به خبرنگار ایرنا گفت: نخستین موزه مردم شناسی استان خراسان رضوی در سال ۱۳۷۶ در این شهرستان در محل مدرسه نجومیه راه اندازی شد.
علیرضا شناسایی افزود: این موزه گوشه‌هایی از آداب و رسوم، مشاغل سنتی، نحوه زندگی و نوع پوشش مردم گناباد را در قالب غرفه های آهنگری، پارچه‌بافی سنتی، سفالگری، نمدمالی، حفر قنات، عروسی، عصاری (روغن‌گیری)، عطاری و گلیم بافی در معرض دید عموم قرار گرفته است.
در یکی از غرفه های بزرگ موزه مردم شناسی گناباد به معرفی قنات جهانی قصبه گناباد به عنوان تنها اثر ثبت شده استان خراسان رضوی در فهرست آثار جهانی سازمان یونسکو و یکی از پدیده های شگفت انگیز دست ساخته انسان در طول تاریخ و نمادی از هم نوایی بشر باطبیعت در قالب ماکت و دست سازه هایی پرداخته شده است.
نمد مالی
رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گناباد گفت: هنر نمد مالی یکی از حرفه های بومی از جمله در مناطق روستایی این شهرستان از سده های گذشته بوده است که نحوه تولید آن در موزه مردم شناسی به نمایش در آمده است.
شناسایی افزود: انواع فرآورده های نمدی مانند کلاه نمدی، پالتو نمدی و نمد زیرانداز از متراکم کردن توده های پشم و کرک در شرایط فنی مناسب محصولاتی تولید می شوند.
فروش گیاهان دارویی
عطاری یکی از مشاغل سنتی و کهن گناباد بوده است و با توجه به جایگاه و تنوع رویش گیاهان دارویی، این شهرستان از دیر باز از نقاط مستعد در فروش این گونه های گیاهی در منطقه جنوب خراسان بوده است که بخشهایی از این حرفه اصیل در قالب یک غرفه موزه مردم شناسی چشم هر بیننده ای را به خود جلب می کند.
عطاری ها علاوه بر تامین نیازهای دارویی و طب سنتی مردم سایر نیازمندی آنان را در زمینه انواع شربت ها، عرقیات و ادویه تامین می کرده است.
از مجموع هشت هزار گونه گیاهان دارویی شناسایی شده در ایران ۲ هزار و ۴۰۰ گونه دارای خواص دارویی، عطری، ادویه ای، آرایشی و بهداشتی هستند که از این تعداد ۳۵۰ گونه گیاهان دارویی در خراسان رضوی به صورت خود رو و یا دست کاشت وجود دارد که ۳۰۰ نوع آن در گناباد شناسایی شده اند.
زیره سبز، گل محمدی، خاکشیر، آویشن، نعنا فلفلی، رزماری، اسطوخدوس، بابونه، ختمی، پنیرک، شیرین بیان، کاسنی، همیشه بهار، سرخارگل، آلوئه ورا و گل گاو زبان از مهمترین گیاهان دارویی موجود در طبیعت گناباد هستند.
پارچه بافی
در بخش دیگری از موزه مردم شناسی پارچه بافی، دستبافی یا نساجی سنتی در گناباد را به تماشا گذاشته است این پارچه های سنتی با کمک دستگاههای بافندگی دو وردی ،چهار وردی و غیره تولید می شود و جاجیم ،پارچه های دستباف پنبه ای، پشمی و ابریشمی نمونه ای از این تولیدات در مناطق شهری، روستایی این شهرستان است.
پارچه بافی و یا دستبافی از گذشته های دور یکی از حرفه های سنتی این خطه است و در اکثر روستاها به شکل خانگی یا کارگاهی تولید می شود و از سایر بافته های سنتی گناباد می توان از تولیدات برک بافان و فرت بافان یاد کرد که شامل انواع حوله، دستمال، لنگ،چادر و پارچه پیراهنی است.
دنگ
در غرفه ای دیگر از موزه مردم شناسی این شهرستان دستگاهی به نام "دنگ" در معرض دید عموم قرار داده شده است که از آن برای کوبیدن ارزن و سایر غلات به منظور جدانمودن پوسته آنان استفاده می شده است.
ابتدا غلات یا ارزن را داخل گودال ریخته،آنگاه ۲ نفر در انتهای چوب دنگ ایستاده پای خود را روی چوب اصلی گذاشته و فشار می آوردند تا بخش سر دنگ به طرف بالا حرکت کند و بعد از کوبیدن، در روزی که باد می وزیده است دانه ها را باد می داده اند تا پوست از دانه جدا شود.
"خراس" ابتکار دست پیشینیان برای استخراج سنتی روغن
در یکی از غرفه های موزه مردم شناسی گناباد روند استخراج روغن از دانه های روغنی با استفاده از دستگاههای بومی روغن کشی به نمایش در آمده که گنابادیان به این دستگاه بومی روغن کشی خراس یا دستگاه عصاری می گویند.
قسمت اصلی خراس از تنه قطور درخت توت تهیه می شود و سنگ داخل آن را که به سنگ بچگی شهرت دارد از سنگ ترس یا گرانیت به شکل استوانه ای تو خالی و سطل وار می تراشند.
بخش پایینی از ۲ چوب متصل به هم که یک سوی آن به کمر خراس بسته شده است تشکیل شده، به طوری که حول محور آن بگردد و سوی دیگر آن به اسب یا قاطر یا الاغ بسته می شده و توسط چهار پا حول دستگاه می چرخیده است.
سفالگری
رییس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گناباد گفت: سفال مِند از پنج هزار سال پیش تاکنون در روستایی با همین نام در گناباد تولید می شود و مهمترین مشخصه سفال مند عناصر تزیینی برگرفته از طبیعت و در چهار گروه انسانی، حیوانی، گیاهی و هندسی است و روستای مند به عنوان روستای صنایع دستی کشور شهریورماه سال گذشته در فهرست اثار ملی کشور ثبت شد.
از سایر بخشهای موزه مردم شناسی گناباد می توان به دیگر حرفه های قدیمی این شهرستان مانند قالی بافی، آهنگری و خانه های سنتی اشاره کرد.
هم اکنون افزون بر ۱۷۲ هنرمند در رشته های مختلف صنایع دستی مانند سفالگری، پارچه بافی، گلیم بافی، معرق، منبت کاری، سبدبافی، نمدمالی، چاقوسازی و آهنگری در ۱۵ کارگاه و ۱۲ فروشگاه شهرستان گناباد فعالیت دارند.
بیشتر این صنایع دستی با وجود قدمت و قابلیتهای خاص به تدریج در حال فراموشی هستند لذا احیا و توسعه کمی و کیفی آنها توجه بیشتر دست اندرکاران را در بخشهای دولتی، خصوصی و سرمایه گذاران می طلبد و موزه مردم شناسی ظرفیت مهمی برای معرفی این صنایع دستی است.
مرکز شهرستان ۹۳ هزار نفری گناباد در فاصله ۲۸۷ کیلومتری جنوب مشهد واقع است.