مختومقلی فراغی از شاعران بزرگ ترکمن که پدرش دولت محمد آزادی نیز از شاعران و علمای این قوم بود، در سال هزار و ۱۱۲ هجری خورشیدی در روستای حاجی قوشان از توابع بخش مرکزی گنبدکاووس دیده به جهان گشود.
وی از کودکی به علم و دانش علاقه وافری داشت و خواندن، نوشتن، فراگیری علوم عقلی و نقلی را در محضر پدرش دولت محمد آزادی آموخت سپس در مکتب نیاز صالح که از پیران و عارفان زمان بود به کسب فضایل عرفانی و معنوی پرداخت تا آنجایی که از دقایق علوم و معرفت بهره کافی یافت و جوانه شعر و ادب در بوستان خاطرش سر بر کشید.
مختومقلی سپس برای ادامه تحصیل عازم سیر و سفر به بخارا، افغانستان، هندوستان، کابل، ازبکستان، ترکمنستان، آذربایجان، شیروان، خیوه و تبریز شد و سرانجام با ره توشه‌یی از علم و دانایی به منطقه اترک به میان ایل و تبار خود بازگشت.
مضامین و سبک و سیاق گلزار معنوی مختومقلی
از سروده‌های مختومقلی حدود ۱۰ هزار بیت به دست ما رسیده که نمونه کاملی از لهجه خالص ترکمنی است و در واقع کاری که مختومقلی در زبان ترکمنی انجام داد، شباهت به کار دانته در زبان ایتالیایی و فردوسی در زبان فارسی دارد.
مختومقلی در زمینه‌های گوناگون سخن منظوم طبع آزموده و گلزاری معنوی از خود به یادگار نهاده که حاوی مسمطات، قصاید و غزلیاتی شورانگیز است، این شاعر و عارف نامی ترکمن با شناخت اوضاع زمانی خود و الهام از فرهنگ و مدنیتی که به آن تعلق داشت با زبان زیبای شعر مسائل، مشکلات و موضوعات اجتماعی زمان خویش را بیان می‌کرد و همین اشعار مردمی عامل ماندگاری و جاودانگی‌اش در اذهان عمومی بوده است.
از مفاهیم بلند دیگری که در اشعار مختومقلی موج می‌زند، توجه به فضیلت‌های اخلاقی، نوع دوستی، غمخواری و حکمت عملی است که آثار این شاعر و عارف نامی را به گنجینه‌ای از سجایای اخلاقی مبدل ساخته است.
در سروده‌های مختومقلی نمونه‌های فراوانی از عنایت خاص شاعر به فرهنگ، رسوم، گفتار و عقاید رایج مردم دیده می‌شود.
او در یکی از شعرهای خود درباره‌ی فرهنگ و جایگاه والای ماه مبارک رمضان چنین نوشته است:
ییل نگ دؤرت پاصلیندا، اون ایکی آیدا --- رمضان دیرلر آیینگ یاغشی سین
ترجمه: از بین چهار فصل سال و دوازده ماه رمضان می آید و آن بهترین ماه است
نکته دیگری که در اشعار مختومقلی در خور دقت است، انعکاس رنگ محلی در آنها است، دشت پر از گل و ریحان ترکمن صحرا، کوه باشکوه قره داغ، مردان ایلی که از نسل جوانمردان و از همزادگان "گوراوغلی" بودند و جوانان بی‌باکی که شال‌های ترمه بر کمر داشتند و بر اسب‌های سپید سوار بودند، همواره در ذهن و تخیل شاعر بوده و در چکامه‌هایش جلوه‌گر شده‌اند:
اول مردینگ اوغلی دیر، مرد دیر پدری گؤراوغلی قارداشی، سرخوش دیر سری
داغدا دوزده قاوسا صیّادلار دیری آلابیلمز یولبارس اوغلی تورکمنینگ
ترجمه: مردان ایل، سربلند و سرمست اند، آنانی که از نسل جوانمردان و همزادگان "گوراوغلی" هستند، دست هیچ صیادی در دشت و دمن، به این شیرمردان ترکمن نمی رسد.
دیوان شعر این شاعر که در بین دیگر اقوام ایران زمین و ملل دیگر جهان نیز بلند آوازه بود تاکنون به چند زبان دنیا از جمله انگلیسی، روسی و فارسی ترجمه و چاپ شده است.
این شاعر و عارف نامی ترکمن پس از ۵۷ سال تلاش در مسیر شعر و ادب، در سال هزار و ۱۶۹ هجری خورشیدی در کنار چشمه عباساری در دامنه رشته کوه سونگی داغی بین ایران و ترکمنستان دیده از جهان فرو بست و به دیار حق شتافت.
پیکر این شاعر برای دفن به روستای آق توقای در ۴۰ کیلومتری غرب مراوه‌تپه در منتهی الیه شرق استان گلستان منتقل و در جوار آرامگاه پدرش دولت محمد آزادی به خاک سپرده شد.
مختومقلی فراغی حضور پر رنگی در تاریخ و ادبیات مردم گلستان دارد و مراسم بزرگداشت و نکوداشت این شاعر و عارف شهیرترکمن هر ساله در دهه سوم اردیبهشت در سالروز ولادتش با حضور مقامات و مهمان‌های داخلی و خارجی و جمع زیادی از علاقمندان به فرهنگ و ادبیات ترکمن در محل آرامگاه او در جوار روستای آق تقای شهرستان مراوه تپه و نیز مراکز آموزش عالی منطقه و تهران برگزار می‌شود تا تاریخ و فرهنگ غنی این دیار را بیش از پیش به نسل جدید منتقل کند.
اقداماتی همچون ساخت و نصب مجسمه مختومقلی فراغی در میدان ورودی گنبدکاووس، ساخت آرامگاه و بنای یادبود بر سر مزار او، فرامنطقه‌ای برگزار کردن مراسم این شاعر، برگزاری همایش ها و جشنواره‌های متعدد، اجرای نمایش میدانی، تاسیس بنیاد و انتشارات مختومقلی، ساخت زندگی نامه او توسط ترکمنستان و نمایش آن فیلم در ایران، نامگذاری چند موسسه فرهنگی از جمله انستیتوی زبان و ادبیات و آکادمی علوم ترکمنستان به نام او و نامگذاری برخی اماکن به منظور شناخت صحیح و معرفی بهتر این شاعر صورت گرفته است.
قرار است، مراسم گرامی‌داشت دویست و هشتاد و هشتمین سال تولد مختومقلی فراغی شاعر شهیر ترکمن با رعایت کامل شیوه نامه‌های بهداشتی باحضور مدیران، مسوولان، نخبگان و فعالان فرهنگی و نمایندگان تشکل‌های مردمی ترکمن، ۲۹ اردیبهشت ماه در گنبدکاووس در فضای باز پیرامونی گنبدقابوس این شهر و عصر ۳۰ اردیبهشت نیز در محل آرامگاه آن شاعر نامی در آق توقای شهرستان مراوه تپه برگزار شود.