تاریخ، پیشینه و به بیان ساده‌تر اگر نگوییم عامیانه‌تر، سن و سال آئین و کنش‌های آیین‌مند با کتاب قطور تاریخ تمدن بشر یکسان و هم‌تراز است. در حقیقت در طول شکل‌گیری و تکوینِ فرهنگ و تمدن بشر از نخستین گام‌های پیمایش مسیر توسعه و پیشرفت، خرده فرهنگ‌ها و در ادامه کنش‌های فرهنگی و رفتارهای آیینی، بخشی جدایی‌ناپذیر از نحوه زیست و زندگی انسان در تواتر تاریخ بوده‌است.
با شکل‌گیری مفهوم پژوهش و جایگاه نگاه‌های علمی و آکادمیک در حوزه شکل‌گیری و تکوین مفهوم فرهنگ و تمدن که یکی از اصلی‌ترین انگاره‌های آن بر مفهوم دین استوار است، ثابت شده شکل‌گیری رفتارهای آئینی و کنش‌مند دینی ریشه‌ای عمیق در نخستین گام‌های بشر در حوزه شکل‌دهی فرهنگ و تمدن در قالب خرده فرهنگ‌های آیینی داشته‌است.
به همین سبب با ظهور و بروز ادیان و آموزه‌های خداوند در قالب وحی و سخنان رسولان هدایت‌بخشش برای تبیین مسیر سعادت و رستگاری انسان‌ها، در اغلب مناسک دینی، شاهد رفتار آئین‌مند از سوی مردمان دین‌باور در طول تاریخ بشر بوده‌ایم.
ایران به‌عنوان یکی از کشورهای شکل‌دهنده تمدن جهانی دارای یکی از غنی‌ترین رفتارهای آیین‌مند در تمامی مناسبت‌های ملی و مذهبی است. حتی پیش‌از شکل‌گیری مفاهیم ملی و مذهبی، با مداقه در رفتارها و کنش‌های منطبق با نحوه زیست نیاکان و پیشینیان‌مان در این سرزمین پهناور و گسترده به‌ویژه در ارتباط با مفهوم طبیعت و ستایش پروردگار شاهد کنش‌های آیینی و شکل گیری خرده فرهنگ‌های آیین‌مند بودیم.
به‌گونه‌ای که در گران‌سنگ‌ترین کتاب‌های تاریخ تمدن جهان نیز می‌توان ریشه رفتارهای آیینی بیش‌از پنج هزار ساله (تا ۶ هزار سال) را در رفتار ایرانیان آیین‌مند به‌خوبی رصد کرد.
تطبیق آیین‌ها و رفتارهای آیین‌مند ایرانیان همزمان با پذیرش اسلام
همزمان با ورود اسلام و پذیرش این دین هدایتگر و مبین توسط ایرانیان، بسیاری از رفتارهای آئینی با رویکرد مذهبی راه خود را به سمت باورها و بنیان‌های آداب، رسوم و شعائر دین مبین اسلام در زیست ایرانیان باز کرد. به گونه‌ای که غنی‌ترین تجلی آن رفتارهای آیینی را می‌توان در دو ماه محرم و رمضان به‌عنوان ماه‌های بسیار مهم برای مسلمانان و شیعیان به‌خوبی مشاهده کرد.
رمضان ۱۴۰۰ خورشیدی مطابق با (۱۴۴۲ قمری) دومین سالی است که ایرانیان همسو با تمام مسلمانان سراسر جهان روزه خود را در سایه ویروس لجوج، سمج و مرگ‌بار کرونا به افطار می‌رسانند. این بحران، بخش مهمی از رفتارهای آیینی مردمان مسلمان ایران‌زمین در این ماه را دست‌خوش تغییر کرد.
شاید مهمترین آنها آیین‌های مرتبط با پهن کردن سفره‌های نذری و سفره‌های افطاری برای اقوام، خانواده، دوستان و نیازمندان است. همچنین مفهوم صله رحم نیز در سایه قرنطینه خانگی، فصلی دیگر از آئین‌های ایرانیان باورمند به سیر و سلوک عارفانه ماه صیام را تغییر داد.
اما تعدد و تکثر و آئین‌های مرتبط با ماه رمضان آن‌چنان زیاد است که با فروکاست تعدادی از آنها شاهد پررنگ شدن برخی دیگر هستیم و از آن برخی دیگر که در سلسله گزارش‌هایی در ایام ماه مبارک رمضان به بازتاب آنها می‌پردازیم به آن دست از رفتارهای آئینی اختصاص دارد که این روزها در سایه خانه‌نشینی و قرنطینه خانگی می‌تواند خود رهیافتی برای بهره بردن از فرصت و زمانی باشد که مؤمنان روزه‌دار این‌بار فصلی از لحظات و دقایق حاضر در منزل خود و پای سفره‌های سحری و افطار را با همان کنش‌های آئین‌مندی گره بزنند که پیش‌از این پدران و مادران و نیاکانمان بر آن نمط استوار بودند.
پس در این سلسله گزارش‌ها در کنار رصد آئین‌ها به بازتاب آن دسته از آیین‌های نمایشی ماه رمضان خواهیم پرداخت که امکان انجام آن، امروز نیز توسط خانواده‌ها در محیط خانوادگی‌شان مقدور باشد.
مقابله‌خوانی؛ تجلی همدلی با قرآن کریم و تاکیدی بر مودت مسلمانان
یکی از مهمترین وجوهی که به ماه مبارک رمضان اعتباری دوچندان میان رفتارهای آیینی و مذهبی ایرانیان می‌دهد به اعتقاد مسلمانان در ساحت عظیم الشان نزول قرآن کریم به عنوان کتاب آسمانی مسلمانان در شب‌های قدر بازمی‌گردد.
در حقیقت میان برکات فراوان ماه مبارک رمضان، ارتباط تنگاتنگی میان مسلمانان با قرآن کریم به عنوان کتاب آسمانی و وحدت آفرین جامعه مسلمانان جهان در مسیر رسیدن به رستگاری به عنوان غایت رفتار آنها در زندگی از یک سو و فراهم آوردن شرایط بهتر برای نزدیکی به پروردگار و آفرینشگر زمین و آسمان و برکت بخش زندگی مسلمانان باز می‌گردد.
در ماه مبارک رمضان که همواره خواندن آیه و سوره‌ای از قرآن کریم نزد پروردگار به مثابه ختم قرآن کریم است، شاهد همراهی بیشتر مسلمانان با قرآن کریم به عنوان یکی از مهمترین الگوهای آیینی و مذهبی جدایی‌ناپذیر رفتار مسلمانان روزه‌دار هستیم.
در میان رفتارهای آیینی و مذهبی مردمان روزه‌دار از شمال تا جنوب و از شرق تا غرب می‌توان شیوه‌های متعددی را در زمینه همراهی و انس با قرآن کریم از مراسم جمع خوانی و دورخوانی قرآن گرفته تا ختم سی جزء این کتاب آسمانی طی ۳۰ روز مشاهده کرد. اما یکی از زیباترین و جذاب ترین شیوه‌های همراهی مسلمانان روزه دار با قرآن کریم را میان مردمان بوشهر و آیین «مقابله‌خوانی» می‌توان به نظاره نشست.
صادق عاشورپور از محققان و پژوهشگران نمایش‌های ایرانی در جلد نخست از مجموعه هفت جلدی آیین‌های نمایشی و نمایش‌های ایرانی خود مربوط به اجرای آیین‌های مذهبی در مناسبت‌های خاص دینی درباره آیین مقابله‌خوانی قرآن کریم آورده است: یکی از سنت‌های خاص استان بوشهر مقابله‌خوانی قرآن است که مردم گروه گروه بعد از افطار در حسینیه‌ها، مساجد، تکایا و برخی منازل در محله‌های قدیمی شهر جمع می‌شوند و به خواندن قرآن می‌پردازند.
ویژگی بارز مقابله خوانی‌قرآن کریم حضور افراد کوچک و بزرگ در این آیین کنار هم به صورت حلقه وار نشان از مودت و دوستی است. برگزاری آیین مقابله قرآن در استان بوشهر طرفداران خاصی دارد. یکی از برنامه‌های جدایی ناپذیر مردمان این خطه از کشومان در شب‌های ماه مبارک رمضان است و این روزها با وجود برگزاری آیین‌های مختلف قرآنی در استان هنوز هم جلسات مقابله پررونق است.
در آیین مقابله‌خوانی قرآن کریم مردم گرداگرد یکدیگر می‌نشینند و در شب‌های ماه مبارک رمضان هر شب یک جز از قرآن کریم را تلاوت می‌کنند. این تلاوت با مشارکت حضار است و یک نفر هم که به قرائت کلام الهی تسلط بیشتری دارد مجلس را اداره و اشکالات قرائت قرآن کریم را برطرف می‌کند.