تاریخ، پیشینه و به بیان ساده‌تر اگر نگوییم عامیانه‌تر، سن و سال آیین و کنش‌های آیین‌مند با کتاب قطور تاریخ تمدن بشر یکسان و هم‌تراز است. در حقیقت در طول شکل‌گیری و تکوینِ فرهنگ و تمدن بشر از نخستین گام‌های پیمایش مسیر توسعه و پیشرفت، خرده فرهنگ‌ها و در ادامه کنش‌های فرهنگی و رفتارهای آیینی، بخشی جدایی‌ناپذیر از نحوه زیست و زندگی انسان در تواتر تاریخ بوده‌است.
با شکل‌گیری مفهوم پژوهش و جایگاه نگاه‌های علمی و آکادمیک در حوزه شکل‌گیری و تکوین مفهوم فرهنگ و تمدن که یکی از اصلی‌ترین انگاره‌های آن بر مفهوم دین استوار است، ثابت شده شکل‌گیری رفتارهای آیینی و کنش‌مند دینی ریشه‌ای عمیق در نخستین گام‌های بشر در حوزه شکل‌دهی فرهنگ و تمدن در قالب خرده فرهنگ‌های آیینی داشته‌است.
به همین سبب با ظهور و بروز ادیان و آموزه‌های خداوند در قالب وحی و سخنان رسولان هدایت‌بخشش برای تبیین مسیر سعادت و رستگاری انسان‌ها، در اغلب مناسک دینی، شاهد رفتار آیین‌مند از سوی مردمان دین‌باور در طول تاریخ بشر بوده‌ایم.
ایران به‌عنوان یکی از کشورهای شکل‌دهنده تمدن جهانی دارای یکی از غنی‌ترین رفتارهای آیین‌مند در تمامی مناسبت‌های ملی و مذهبی است. حتی پیش‌از شکل‌گیری مفاهیم ملی و مذهبی، با مداقه در رفتارها و کنش‌های منطبق با نحوه زیست نیاکان و پیشینیان‌مان در این سرزمین پهناور و گسترده به‌ویژه در ارتباط با مفهوم طبیعت و ستایش پروردگار شاهد کنش‌های آیینی و شکل گیری خرده فرهنگ‌های آیین‌مند بودیم.
به‌گونه‌ای که در گران‌سنگ‌ترین کتاب‌های تاریخ تمدن جهان نیز می‌توان ریشه رفتارهای آیینی بیش‌از پنج هزار ساله (تا ۶ هزار سال) را در رفتار ایرانیان آیین‌مند به‌خوبی رصد کرد.
تطبیق آیین‌ها و رفتارهای آیین‌مند ایرانیان همزمان با پذیرش اسلام
همزمان با ورود اسلام و پذیرش این دین هدایتگر و مبین توسط ایرانیان، بسیاری رفتارهای آیینی با رویکرد مذهبی راه خود را به سمت باورها و بنیان‌های آداب، رسوم و شعائر دین مبین اسلام در زیست ایرانیان باز کرد. به گونه‌ای که غنی‌ترین تجلی آن رفتارهای آیینی را می‌توان در دو ماه محرم و رمضان به‌عنوان ماه‌های بسیار مهم برای مسلمانان و شیعیان به‌خوبی مشاهده کرد.
رمضان ۱۴۰۰ خورشیدی مطابق با ۱۴۴۲ قمری دومین سالی است که ایرانیان همسو با تمام مسلمانان جهان روزه خود را در سایه ویروس کرونا به افطار می‌رسانند. این بحران، بخش مهمی از رفتارهای آیینی مردمان مسلمان ایران‌زمین در این ماه را دست‌خوش تغییر کرد.
شاید مهم‌ترین آنها آیین‌های مرتبط با پهن کردن سفره‌های نذری و افطاری برای اقوام، خانواده، دوستان و نیازمندان است. همچنین مفهوم صله رحم نیز در سایه قرنطینه خانگی فصلی دیگر از آیین‌های ایرانیان باورمند به سیر و سلوک عارفانه ماه صیام را دست‌خوش تغییر قرار داد.
اما تعدد و تکثر آیین‌های مرتبط با ماه رمضان آن‌چنان زیاد است که با فروکاست تعدادی از آنها شاهد پررنگ شدن برخی دیگر هستیم. برخی دیگر که در سلسله گزارش‌هایی در ایام ماه مبارک رمضان به بازتاب آنها می‌پردازیم به آن دست از رفتارهای آیینی اختصاص دارد که این روزها در سایه خانه‌نشینی و قرنطینه خانگی می‌تواند رهیافتی برای بهره بردن از فرصت و زمانی باشد که مؤمنان روزه‌دار این‌بار فصلی از لحظات و دقایق حاضر در منزل خود و پای سفره‌های سحری و افطار را با همان کنش‌های آیین‌مندی گره بزنند که پیش‌از این پدران و مادران و نیاکانمان بر آن نمط استوار بودند.
در این سلسله گزارش‌ها در کنار رصد آیین‌ها به بازتاب آن دسته از آیین‌های نمایشی ماه رمضان خواهیم پرداخت که امکان انجام آن، امروز نیز توسط خانواده‌ها در محیط خانوادگی‌شان مقدور باشد.
«علی نامه خوانی» سرچشمه دو هنر آیینی و نمایشی نقالی و تعزیه خوانی
مولای متقیان حضرت علی(ع) به عنوان امام اول شیعیان همواره نزد مسلمانان از جایگاه بلند و رفیعی چه از نظر مقام، شخصیت فردی و اجتماعی و چه از نظر اسوه ای بی مثال؛ به تمام معنا الگویی نمونه‌گون و نادر به شمار می رود. به همین سبب است که چه به مناسبت تولد او و چه به گاه شهادت مظلومانه‌اش، شاهد رفتارهای آیینی و نمایشی متعددی میان مردمان مسلمان کشورمان هستیم که جملگی آنها با نام حضرت علی(ع) گره خورده است.
یکی از همین دست رفتارهای فراگیر که به ویژه جلوه باشکوه اجرای آن را در ایام ماه مبارک رمضان از شمال تا جنوب و از شرق تا غرب کشورمان می توانیم مشاهده کنیم به آیین نمایشی «علی نامه‌خوانی» باز می گردد.
«علی‌نامه» عنوان کتابی است به سرایش شاعر گمنامی با تخلص «ربیع» که در سال ۴۸۰ هجری قمری سروده شده است. هر چند اطلاعات کمی از سراینده این اثر موجود است؛ اما او شیعه اثنا عشری بوده و چیزی حدود یک دهه بعد از مرگ فردوسی در کشورمان زندگی می کرده است.
سراینده کتاب «علی نامه» در سن ۶۲ سالگی و در سال ۴۸۲ هجری قمری این اثر را در قالب مثنوی در حدود ۱۲ هزار بیت به نظم در آورده است. محتوای این کتاب در منقبت حضرت علی(ع) است و بخش‌های متعددی از این منظومه به توصیف حوادث، رویدادها و اتفاقاتی حضرت می پردازد که در جنگ هایی چون «جمل»، «صفین» و دیگر نبردهای حضرت علی(ع) به وقوع پیوسته است.
در خلال این کتاب فرازهایی از زندگی فرزندان ایشان - حضرت امام حسن(ع) و حضرت امام حسین(ع)- و همچنین حضرت ابوالفضل عباس(ع) نیز روایت شده است.
بنا به اقوال بسیاری از پژوهشگران ادبیات مذهبی در کشورمان از جمله علی موسوی گرمارودی، «علی نامه» نخستین تجربه شعر حماسی شیعه است که هم از نظر قدمت تاریخی در قالب حماسه‌های شیعی و هم از نظر ماهیت ادبی آن در استفاده از ترکیبات و لغات موجود به سنت ادبیات کهن ایران، رنگی متفاوت بخشیده است.
گرمارودی شاعر، پژوهشگر و منتقد ادبی نامدار کشورمان درباره ویژگی های مهم «علی نامه» آورده است: ویژگی مهم «علی نامه» آن است که سابقه سرودن حماسه دینی را نزدیک به چهار قرن به عقب برده است در حالی که پیش از آن «خاوران نامه» سروده «ابن حسام خسفی» به عنوان نخستین اثر حماسه دینی در قرن هجری قمری شناخته می شد. ارزش زبان شناسی «علی نامه» در حدی است که می توان گفت که بر غنای زبان فارسی افزوده است. این مثنوی ارزشمند تقریبا بر وزن شاهنامه فردوسی سروده شده و در آن مناقبی برای برانگیختن احساسات دینی مردم سروده شده است.
«علی نامه» تنها اثری است که از «مناقب‌نامه‌های» دوره سلجوقی تاکنون به دست آمده و به ویژه برای روشن ساختن تاریخ اجتماعی ایران در آن دوره اهمیت دارد، زیرا «مناقب خوانی» از یک سو همچون رسانه‌های جمعی امروز عمل می‌کرده و از سوی دیگر بازتاب افکار عمومی و کشاکش‌های اجتماعی بوده است.
این اثر زمینه پیدایش و گسترش جریان تاثیرگزار «نقالان»، «قصه خوانان» و به ویژه «تعزیه‌خوانی» است که برای عامه مردم و برانگیختن احساسات آنها نوشته و یا بیان می‌شده است و در راه یافتن مخاطب عام اهمیت بسیار دارد. به ویژه از این حیث، اثری ارجمند در حوزه زبان فارسی و تحولات اجتماعی است.
اجراهای نمایشی به شیوه «نقالی»، «شبیه خوانی» و «پرده خوانی» از این منظومه بزرگ شیعی طی سالیان اخیر در ایام ماه مبارک رمضان رونق فراوانی گرفته و مخاطبان نمایش های آیینی در هر منطقه‌ای، مشتاقانه به پای نقال «برخوانان» و «گوسانان» روایت کننده دلاورمردی های علی(ع) می نشینند.
بازتاب ۹ قرن قدمت تاریخ ادبیت ادبیات دینی ایران در «علی نامه»
زنده یاد استاد جابر عناصری پژوهشگر نامدار ادبیات کهن ایرانی که فصل مهمی از پژوهش‌های خود را در حوزه آثار منظوم و مرتبط با رفتارهای نمایشی و آیینی ایرانیان استوار کرده است در کتاب ماندگارش با عنوان کتاب فرهنگ ایران و آیین های تشیع درباره «علی نامه» آورده است: یکی از ارزش‌ها و ویژگی‌های مهم «علی نامه» ارزش های ادبی آن است و البته ناگفته پیداست که دیگر آثار باقی مانده از قرن پنجم با هر موضوعی، به خودی خود حائز کمال اهمیت هستند، چه رسد به اثری شیعی با این حجم قابل توجه از قرن پنجم.
«علی نامه» از جهت اشتمال بر لغات، عبارات و اصطلاحات کهن، ثبت موارد گویشی و مانند اینها از اهمیت بسیار برخوردار است، اهمیت بیشتر برخی از لغات این متن در این است که در هیچ فرهنگی بدان‌ها اشاره نشده است.
این اثر سروده یک شیعی پاک نهاد است که هدف وی از سرایش این اثر بیشتر پاسخ دادن به مغفول ماندگی موضوعاتی است که علی‌رغم تمامی اهمیت‌شان از نظر دور مانده‌اند. نکته دیگر اینکه طرفدارانی مشتاق، منظومه او را به زبان نزدیک به گفتار درک کنند و اقبال بیشتری برای بازخوانی کردار و رفتار بزرگانی چون حضرت علی(ع) پیدا کنند.
به نظر می رسد بر همین اساس بود که به زعم قاطبه کارشناسان این شاهد دوران کهن از بابت گزاردن چنین رسائلی خود را به طرز کامل گرفتار قوانین دست و پاگیر وزن و قافیه و عروض نکرده است، هر چند مقدار زیادی از مشکلات موجود در متن این اثر را باید به پای کاتب یا کاتبانی نوشت که این اثر را احتمالا از روی نسخه اصلی استنساخ کرده اند.
و کلام آخر اینکه وجه مشترک قابل توجه دو منظومه شاهنامه و علی نامه توجه به پند و اندرز و ستایش خرد و ترغیب روحیه حماسی ایرانیان است، تا در برابر ظلم عباسی و ستمگران زمانه ایستادگی کند.