تاریخ، پیشینه و به بیان ساده‌تر اگر نگوییم عامیانه‌تر، سن و سال آیین و کنش‌های آیین‌مند با کتاب قطور تاریخ تمدن بشر یکسان و هم‌تراز است. در حقیقت در طول شکل‌گیری و تکوینِ فرهنگ و تمدن بشر از نخستین گام‌های پیمایش مسیر توسعه و پیشرفت، خرده فرهنگ‌ها و در ادامه کنش‌های فرهنگی و رفتارهای آیینی، بخشی جدایی‌ناپذیر از نحوه زیست و زندگی انسان در تواتر تاریخ بوده‌است.
با شکل‌گیری مفهوم پژوهش و جایگاه نگاه‌های علمی و آکادمیک در حوزه شکل‌گیری و تکوین مفهوم فرهنگ و تمدن که یکی از اصلی‌ترین انگاره‌های آن بر مفهوم دین استوار است، ثابت شده شکل‌گیری رفتارهای آیینی و کنش‌مند دینی ریشه‌ای عمیق در نخستین گام‌های بشر در حوزه شکل‌دهی فرهنگ و تمدن در قالب خرده فرهنگ‌های آیینی داشته‌است.
به همین سبب با ظهور و بروز ادیان و آموزه‌های خداوند در قالب وحی و سخنان رسولان هدایت‌بخشش برای تبیین مسیر سعادت و رستگاری انسان‌ها، در اغلب مناسک دینی، شاهد رفتار آیین‌مند از سوی مردمان دین‌باور در طول تاریخ بشر بوده‌ایم.
ایران به‌عنوان یکی از کشورهای شکل‌دهنده تمدن جهانی دارای یکی از غنی‌ترین رفتارهای آیین‌مند در تمامی مناسبت‌های ملی و مذهبی است. حتی پیش‌از شکل‌گیری مفاهیم ملی و مذهبی، با مداقه در رفتارها و کنش‌های منطبق با نحوه زیست نیاکان و پیشینیان‌مان در این سرزمین پهناور و گسترده به‌ویژه در ارتباط با مفهوم طبیعت و ستایش پروردگار شاهد کنش‌های آیینی و شکل گیری خرده فرهنگ‌های آیین‌مند بودیم.
به‌گونه‌ای که در گران‌سنگ‌ترین کتاب‌های تاریخ تمدن جهان نیز می‌توان ریشه رفتارهای آیینی بیش‌از پنج هزار ساله (تا ۶ هزار سال) را در رفتار ایرانیان آیین‌مند به‌خوبی رصد کرد.
تطبیق آیین‌ها و رفتارهای آیین‌مند ایرانیان همزمان با پذیرش اسلام
همزمان با ورود اسلام و پذیرش این دین هدایتگر و مبین توسط ایرانیان، بسیاری رفتارهای آیینی با رویکرد مذهبی راه خود را به سمت باورها و بنیان‌های آداب، رسوم و شعائر دین مبین اسلام در زیست ایرانیان باز کرد. به گونه‌ای که غنی‌ترین تجلی آن رفتارهای آیینی را می‌توان در دو ماه محرم و رمضان به‌عنوان ماه‌های بسیار مهم برای مسلمانان و شیعیان به‌خوبی مشاهده کرد.
رمضان ۱۴۰۰ خورشیدی مطابق با ۱۴۴۲ قمری دومین سالی است که ایرانیان همسو با تمام مسلمانان جهان روزه خود را در سایه ویروس کرونا به افطار می‌رسانند. این بحران، بخش مهمی از رفتارهای آیینی مردمان مسلمان ایران‌زمین در این ماه را دست‌خوش تغییر کرد.
شاید مهمترین آنها آیین‌های مرتبط با پهن کردن سفره‌های نذری و سفره‌های افطاری برای اقوام، خانواده، دوستان و نیازمندان است. همچنین مفهوم صله رحم نیز در سایه قرنطینه خانگی فصلی دیگر از آیین‌های ایرانیان باورمند به سیر و سلوک عارفانه ماه صیام را دست‌خوش تغییر قرار داد.
اما تعدد و تکثر و آیین‌های مرتبط با ماه رمضان آن‌چنان زیاد است که با فروکاست تعدادی از آنها شاهد پررنگ شدن برخی دیگر هستیم. برخی دیگر که در سلسله گزارش‌هایی در ایام ماه مبارک رمضان به بازتاب آنها می‌پردازیم به آن دست از رفتارهای آیینی اختصاص دارد که این روزها در سایه خانه‌نشینی و قرنطینه خانگی می‌تواند رهیافتی برای بهره بردن از فرصت و زمانی باشد که مؤمنان روزه‌دار این‌بار فصلی از لحظات و دقایق حاضر در منزل خود و پای سفره‌های سحری و افطار را با همان کنش‌های آیین‌مندی گره بزنند که پیش‌از این پدران و مادران و نیاکانمان بر آن نمط استوار بودند.
در این سلسله گزارش‌ها در کنار رصد آیین‌ها به بازتاب آن دسته از آیین‌های نمایشی ماه رمضان خواهیم پرداخت که امکان انجام آن، امروز نیز توسط خانواده‌ها در محیط خانوادگی‌شان مقدور باشد.
طلب دستگیری عابد از معبود، پرستش و نیایش دامنه شکل‌دهنده تُرنا
یکی از مهمترین ویژگیهای کشورهای صاحب تمدن و فرهنگ، غنای رفتارهای آیینی و نمایشی آمیخته با رخدادهای ملی، مذهبی و یا تقویمی آن جوامع به شمار می‌رود. کشور ایران با پیشینه تاریخی و مذهبی خود که از جمله کشورهای صاحب تمدن به شمار می‌رود، مملو از رفتارهای آیینی و نمایشی است که در تار و پود زندگی مردمان این سامان تنیده شده است. رفتارهای آیینی و نمایشی که در فرم فرهنگ شناسانه، جامعه شناسانه و نفوذ به لایه های فرهنگ عامیانه قابل رصد است.
ماه مبارک رمضان به عنوان یکی از مهمترین ماه‌ها میان مسلمانان در کنار مراتب معنوی، مذهبی، آداب و مناسک برگزاری آن، میان عموم مردم دارای اشکال آیینی و رفتارهای نمایشی متعدد است. رفتارهایی که به واسطه آنها، مردمان روزه‌دار در کنار همراهی با مناسک مذهبی این ماه بتوانند در قبال رفتارهای روزانه خود نیز ادای دینی به توسعه فرهنگ و جایگاه و ساحت دین در امور زندگی خود داشته باشند.
درست بر همین اساس است که با مرور، رصد و مداقه در بسیاری از آیین‌های نمایشی مردمان ایران زمین در ایام ماه مبارک رمضان می توان تاثیر بسیار برجسته‌ای از کلیدواژه‌های آمیخته با مبانی مذهبی و شعائر دینی ماه میهمانی خدا را در رفتارهای آیینی و نمایشی ایرانیان به نظاره نشست.
کلید واژه هایی مانند ستایش خالق؛ نیایش و تمسک به پروردگار؛ رعایت حق همسایه، یگانه پرستی؛ الگو قرار دادن آموزه‌های کتاب آسمانی مسلمانان - قرآن کریم - و در نهایت حرکت به سمت رستگاری به عنوان مهمترین هدف مسلمانان را می‌توان در بسیاری از رفتارهای آیینی و نمایشی در خلال ایام ماه مبارک رمضان به وضوح مشاهده کرد.
یکی از مهمترین رفتارهای آیینی و نمایشی که سبقه و درازای اجرای آن، تاریخی بیش از چهار قرن را به خود اختصاص داده است و به ویژه میان مردمان پایتخت نشین از جمله آیین‌های نمایشی بسیار محبوب به شمار می رود به آیین نمایشی «تُرنا بازی» باز می‌گردد.
در عهد صفویه و در ادامه آن در دوران قاجار که رفتار آیینی و نمایشی بنابر مناسبت‌های ملی و مذهبی به یکی از سنت‌های همیشه همراه رفتارهای آیینی ایرانیان بدل شده بود، بسیاری از میدانگاه‌ها، بوستان‌ها و محله‌های کشورمان در ساعاتی از روز به قُرُق نمایشگران و معرکه‌گیرانی در می‌آمد که همسو با رفتارهای آیینی و نمایشی، بازتابی از جنبه‌های ناب زندگی و مسائل فرهنگی آن را در راستای ارتقاء زیست اجتماعی به مردم منتقل می‌کردند.
در آن ایام که قهوه‌خانه‌ها - نه با تعریف امروزی - مکان و محلی برای همراهی مردمانی بود که بعد از کار روزانه علاوه بر دید و بازدید از یکدیگر و تکاندن غبار خستگی به بررسی اتفاقات، حوادث و مشکلات و یا نقل خاطرات خود می‌پرداختند؛ طی ماه مبارک رمضان و در فاصله افطار تا سحر، به جولانگاهی برای نقالان، شاهنامه‌خوانان، طومارخوانان، پرده خوانان و شبیه‌خوانان بدل می شد که البته در میان آنها می شد حضور پررنگ برگزارکنندگان و مجریان آیین نمایشی «تُرنا» را نیز مشاهده کرد.
نمود آموزش اصل گذشت و جوانمردی در آیین نمایشی تُرنا
آنچنانکه پیشتر ذکر شد یکی از بسترهای مردمی اجرای آیین‌ها و رفتارهای نمایشی به قهوه‌خانه‌های سنتی ایران باز می‌گردد. در حقیقت با پیدایش نهاد اجتماعی مانند قهوه‌خانه در میان جامعه ایرانی و تبدیل شدن آن به بخشی از رفتارهای فرهنگی مردمان ایران زمین که از دوره صفویه شاهد شکل‌گیری آن بودیم، بسیاری از رفتارهای آیینی و نمایش‌های مردمی در این فضا که مرکزیت و جامعیت بسیاری از طبقات اجتماعی از پهلوانان و ورزشکاران و زورخانه‌داران گرفته تا کارگران و کشاورزانی که بعد از یک روز کاری برای خستگی در کردن و آرامش اعصاب در چنین محل های حضور پیدا می‌کردند به اجرا می رسید. افرادی که به عنوان بخشی از سنت های زندگی روزانه خود، سهمی را به همراهی با آیین‌های نمایشی اختصاص می‌دادند.
در کتاب «دایره المعارف بزرگ اسلامی» درباره جایگاه، ساحت و ماهیت شکل گیری نمایش «تُرنا» آمده است: در این بازی، بازیکنان حلقه وار می‌نشینند، چنان که فضایی در میان آنها باز باشد. ریش سفیدان، بزرگان و سادات در صدر جایگاه بازی می نشینند. کارگزار بازی، «قاپ» و «ترناگردان» و «تاوان گیر» با طلب صلوات از حاضران، قاپ را به یکی از پیشکسوتان یا ریش سفیدان یا سادات حاضر در میان جمع می‌دهد تا بیندازد. پس از او دیگران یکی پس از دیگری قاپ می‌اندازند.
در ادامه این منبع توضیح می دهد که چگونه با انداختن قاپ مسوول بازی و دستیارش و «دزد» انتخاب می‌شوند: در مجازات «دزد» تنبیه‌های گوناگونی به کار برده می شود که ضربه زدن با تسمه با ترنا بر کف دست یا به پشت بازیکن، نوعی از این تنبیه‌هاست.
اگر بازیکنی که نقش دزد دارد صدایی خوش و نیکو داشته باشد، به «غزل‌خوانی» وادار می‌شود. خریدن شیرینی، میوه، زولبیا و بامیه در ماه رمضان و دادن چای به تعداد کسانی که در قهوه‌خانه نشستند و فرستادن صلوات‌های مکرر از دیگر حکم‌ها است.
وقتی قاپ سادات یا بزرگان و محترمان محل دزد می‌نشست، معمولاً به احترام آنان، همه یک صدا صلوات می‌فرستادند. این افراد در بازی ترنا به «آدم صلواتی» معروف بودند. گاهی از مجازات و تنبیه کسی هم که کار نیک و ایثارگری و جوانمردی کرده بود، چشم می‌پوشیدند.
«ترنا بازی» به عنوان نمایش آیینی هر چند مانند بسیاری از رفتارهای نمایشی - آیینی مختص عموم مردم با تجربه زندگی مدرن در طی دهه‌های اخیر در شکل تولید و اجرا بسیار کمرنگ تر از گذشته شده است؛ اما هنوز هم می توان در محله هایی از پایتخت به ویژه در مناطق جنوبی و در برخی از استان‌ها و شهرستان‌های فلات مرکزی کشورمان شاهد نفس کشیدن و زنده بودن این نمایش آیینی باشیم.
البته طی چند سال اخیر، (پیش از شیوه ویروس کرونا) اداره کل هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با همراهی مرکز هنرهای نمایشی حوزه هنری به واسطه برگزاری مراسم آیینی و نمایشی در ایام ماه مبارک رمضان، تلاشی مجدانه را برای احیاء این دسته از نمایش‌های آیینی به ویژه برای نسل جوان که با بُن‌مایه رفتارهای فرهنگی پیشینیان خود فاصله بسیار پیدا کردند، شاهد هستیم.
اقداماتی که در بطن خود تلاش می کند دریچه‌ای نوین و امیدبخشی را برای برقراری این پیوند میان نسل جوان امروز با گذشته فرهنگی پیشینیان و نیاکان خود بگشاید.
شیوه اجرای «ترنا»؛ از تعامل و مشارکت تا احترام به سادات
آیین نمایشی «ترنا» و بازیگران این نمایش آیینی که هنگام اجرای آن به بعد از اذان مغرب و برپا کردن ضیافت افطار تا حوالی سحر در قهوه‌خانه‌ها باز می‌گشت؛ علاوه بر سرگرم کردن افراد حاضر در قهوه‌خانه؛ به واسطه این آیین تلاش می‌کردند سنت‌هایی چون ادای دین؛ وفای به نذر؛ ادای حق بندگی و احترام به بزرگان را در قالب این رفتار آیینی به مخاطبان خود انتقال دهند.
بهرام بیضایی در کتاب «تاریخ نمایش ایران» درباره شیوه اجرای آیین نمایشی «ترنا» اینگونه آورده است که: آیین نمایش ترنابازی با ضرب مرشد و مداحی اهل بیت توسط او که عموماً فردی خوش صدا و خوش الحان بود شروع می شد و در این میان، یار همراه مرشد که به «کارگزار» معروف است از مردم می خواست که به داخل دایره وارد شوند و با نیتی قلبی کف دست چپ یا راست خود را پیش روی وی بگشایند تا «کارگزار» با «ترنا» به دستان آنها ضربه‌ای را به دلخواه و عددی که فرد نذر ادا می کند وارد سازد و در این میان مخاطبان که به «میاندار» معروف هستند با لفظ «بشمار…!» تعداد ضربات وارد شده را شمارش می‌کنند.
در این میان تنها افرادی که از خانواده سادات هستند با اعلام آنکه «سید» هستند از «کارگزار» می شنوند که دست شان بسته و گره کرده باشد و دلیل آن نیز اینگونه عنوان شده که این افراد به دلیل نزدیکی و قرابت اجدادی به خانواده اهل بیت لازم است تا با عموم مردم تفاوتی داشته باشند.
هر بار با خواندن و صدای کارگزار داوطلب بعدی به میان میدان می رود و نیت خیری می‌کند «ترنا» می خورد و با ذکر صلوات از مخاطبان و تماشاچیان (میانداران) از میدان بازی خارج می شود.