خانه‌های تاریخی بخشی مهم از فرهنگ، معماری و تاریخ شهری است که نگهداشتن و مرمت آنها از اهمیت ویژه برخوردار است و به سبب اهمیت این موضوع بیست و نهم فروردین ماه (۱۸ آوریل) هر سال بنا به پیشنهاد شورای بین‌المللی بناها و محوطه‌های تاریخی (ایکوموس) به عنوان روز جهانی "بناها و محوطه های تاریخی" نامگذاری شده است.
در این ارتباط برای حفظ سرمایه های ارزشمند فرهنگی، زیست محیطی و تاریخی نیشابور و جلب همکاری مالکان باغ‌ها و خانه‌های تاریخی این شهر کارگروهی با عنوان "حفظ و احیای کوچه باغ ها و خانه های تاریخی نیشابور" به ریاست رییس کمیسیون محیط زیست و خدمات شهری شورای اسلامی شهر نیشابور تشکیل شده است.
برخی از خانه‌ها به خاطر سبک معماری و طرح و نگاره‌های به کار رفته در آن و تعدادی دیگر به دلیل اینکه محل سکونت یک شخصیت مهم فرهنگی، سیاسی و اجتماعی بوده تاریخی محسوب می‌شوند.
موضوع خانه‌های تاریخی در نیشابور همواره بحث برانگیز بوده و طی یک سال گذشته سه خانه تاریخی مشکاتیان، معمارباشی و رییس‌التجار در شهر نیشابور تخریب شده‌اند اما چندی قبل خبر ثبت یکی از بناهای تاریخی نیشابور به نام عمارت قوامی در فهرست آثار ملی واکنش‌های متفاوتی را برانگیخت.
عمارت قوامی متعلق به دوره پهلوی دوم و خانه رضا قوامی ملقب به مؤیدالدین و فرزند عبدالحسین قوام الاسلام نماینده مردم نیشابور در دومین دوره مجلس شورای ملی است.
این عمارت تاریخی در باغی زیبا با قدمت طولانی در مرکز شهر نیشابور واقع است.
با این همه مدتی است که این عمارت و باغ به حال خود رها شده و درختان آن در حال خشک شدن است و به گفته شاهدان به محل رفت و آمد معتادان و کارتن خواب‌ها تبدیل شده است.
براساس مشاهدات خبرنگار ایرنا تعدادی از در و محافظ‌های چوبی این عمارت به سرقت رفته و آثار سوختگی و آتش سوزی در بخشی از محوطه بیرونی باغ مشهود است.
این روزها خبر ثبت این بنا در حالی منتشر شده که شنیده ها حاکی از توافق شهرداری و مالکان برای تملک باغ و عمارت می‌باشد و بدین ترتیب این توافق تقریبا بی‌اثر شده و آینده این باغ و عمارت تاریخی در هاله ای از ابهام قرار گرفته است.
قفل میراث فرهنگی بر هسته مرکزی شهر نیشابور
شهردار نیشابور به خبرنگار ایرنا گفت: حدود چهار سال قبل شهرداری با مالکان این باغ توافقی کرده بود که با دادن امتیازاتی به آنان عمارت و ۷۰ درصد باغ در تملک شهرداری قرار بگیرد.
علی نجفی افزود: بر اساس این توافق قرار بود در پوسته باغ به میزان ۳۰ درصد سطح امتیاز تجاری به مالکان داده شود و کل باغ و عمارت را شهرداری به عنوان یک اثر فرهنگی در اختیار بگیرد و حفظ و احیا کند.
وی ادامه داد: کلیات این موضوع در کمیسیون ماده پنج هم به تایید رسید و تصویب آن منوط به تایید کمیته فنی میراث فرهنگی شد و تاکنون بیش از ۲ سال است که میراث فرهنگی این موضوع را معطل نگه داشته و در حال حاضر نیز بدون نظر مدیریت شهری به صورت یک طرفه نسبت به ثبت باغ قوامی به عنوان اثر ملی اقدام کرده است و ثبت این اثر یک فرصت‌سوزی بود زیرا با این وضعیت باغ قوامی به یک خرابه تبدیل خواهد شد زیرا میراث فرهنگی نه اعتباری برای حفظ و احیای آن دارد و نه توان آن را دارد که بخواهد آن باغ بزرگ را حفظ کند.
شهردار نیشابور با بیان اینکه شهرداری توان مالی ندارد که این باغ را تملک کند گفت: نظر ما این بود با توجه به زیبایی عمارت قوامی این محل را به عنوان خانه هنرمندان یا دانشکده هنر حفظ و استفاده کنیم اما با این وضعیت این باغ به یک خرابه تبدیل شده و به سرنوشت خانه وکیلی، عمارت امین التجار و منزل استاد مشکاتیان دچار خواهد شد.
وی افزود: با توجه به موقعیت جغرافیایی این مجموعه در نظر داشتیم فضای باغ این عمارت را به باغ امین اسلامی متصل کنیم که به عنوان یک بوستان شهری می‌توانست تحولی در مرکز شهر ایجاد کند اما اداره کل میراث فرهنگی استان با این اقدام نه تنها گره گشایی نکرد بلکه با این وضعیت قفل دیگری بر هسته مرکزی شهر نیشابور زد.
سیاست های تشویقی مناسب نداریم
رییس شورای شهر نیشابور نیز گفت: در سال ۹۵ توافقنامه‌ای بین شهرداری و خانواده قوامی تنظیم شد که شهرداری قسمتی از ملک را امتیاز تجارتی بدهد و مابقی را آزاد کرده و به مجموعه بوستان امین الاسلامی اتصال دهد و همچنین عمارت را نگهداری و احیا کند.
محمدحسن زرندی افزود: پس از اینکه این موضوع به تایید کمیسیون ماده پنج رسید چون در حریم درجه یک خانه امین‌الاسلامی که قبلا ثبت ملی شده قرار دارد نظر میراث فرهنگی برای تصویب نهایی لازم شد که این اداره پاسخی نداد تا اینکه این ملک به ثبت ملی رسید.
وی با بیان اینکه مالک این عمارت از اینکه درجریان این اقدام نبوده ناراحت است و به این موضوع اعتراض کرده ادامه داد: میراث فرهنگی فقط چتری روی بنا می‌گذارد که ثبت ملی شده اما قادر به حفظ آن نیست.
رییس شورای شهر نیشابور گفت: اکنون معتادان و کارتن خواب‌ها قسمت بسیاری از این ملک را تخریب کرده‌اند و این بنا در حال ریزش است.
وی افزود: چون سیاست های تشویقی مناسب نداریم مالکان بناها با ثبت ملی آنها مخالفند و به نظر می‌رسد قوانین مشکل دارد.
زرندی ادامه داد: می‌گویند ملک به نرخ کارشناسی خریداری شود اما کدام سازمان و ارگان می‌تواند ۱۸ هزار متر مربع را که قیمت حداقل آن متری ۱۰ میلیون تومان است خریداری و تملک کند؟ پس ما باید به سوی مشارکت برویم که توافق شهرداری هم در همین حوزه بود ولی به سرانجام نرسید.
نماینده حقوقی تعدادی از مالکان این مجموعه نیز به خبرنگار ایرنا گفت: قبل از ثبت ملی این باغ توافقی با شهرداری کرده بودیم و به دنبال اجرای آن بودیم که میراث فرهنگی سنگ اندازی می‌کرد.
سید حسین عابدی افزود: در توافق با شهرداری قرار بود باغ حفظ شود و به یک مجموعه فرهنگی تبدیل گردد که در حال حاضر چشم انداز خوبی برای آن نمی‌شود ترسیم کرد.
وی ادامه داد: در توافق با شهرداری تاکید کرده بودیم باغ و درختان باید حفظ و احیا شود و در اختیار عموم مردم قرار گیرد و عمارت هم باید تبدیل به یک مرکز فرهنگی و هنری گردد و با این اقدام یک مجموعه فرهنگی بسیار خوب و فاخر در مرکز شهر نیشابور ایجاد می‌شد و در قبال آن در حاشیه باغ ساخت و ساز با ارتفاع و ضوابط مشخص صورت می‌گرفت.
عابدی گفت: اداره میراث فرهنگی امکان سرمایه گذاری برای فعالیتی که برای مردم و شهر مفید باشد ندارد و مالکان با ثبت ملی این باغ و عمارت مخالف هستند و یکی از دلایل آن هم این است که معتقدیم قدمت عمارت مربوط به زمانی نیست که ثبت ملی شود.
وی افزود: در خصوص ثبت اثر نه با مالک مذاکره شده و نه مالک از این موضوع خبر داشته، فقط پس از ثبت به مالک خبر داده‌اند که این باغ ثبت ملی شده است.
عابدی ادامه داد: این ملک در حال حاضر یک مالک خاص ندارد که متولی باشد و در اختیار ورثه است که برخی از آنان فوت کرده و برخی در خارج کشور هستند به همین خاطر موضوع پیچیده شده و امکان نگهداری از باغ و عمارت نیز مقدور نیست و این در شرایطی است که این مجموعه محل تردد معتادان شده، تمام شیشه های آن شکسته و درختان آن در حال خشک شدن است.
بیش از ۲۰ عمارت تاریخی در نیشابور وجود دارد
رییس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری نیشابور نیز در این باره گفت: باغ‌های مختلفی در بخش غربی نیشابور وجود داشته که با توجه به جهت بادهای گرم برای مطبوع کردن فضای شهر نیز استفاده می شده و برخی از این باغ‌ها عمارت‌هایی داشته‌اند که تاکنون باقی مانده و هرکدام می‌تواند تبدیل به یک جاذبه گردشگری شود.
اسماعیل اعتمادی افزود: بیش از ۲۰ خانه تاریخی در نیشابور وجود دارد که تاکنون ۶ خانه ثبت ملی شده است و به این ترتیب هم باغ‌ها و هم عمارت‌ها باید حفظ شوند و اگر شهرداری یا بخش خصوصی ورود پیدا کند می توان به عنوان یک جاذبه گردشگری، فرهنگی و تاریخی از این مجموعه ها استفاده کرد.
وی ادامه داد: باغ و عمارت زیبای قوامی یکی از این مجموعه های مهم نیشابور می‌باشد که درختان آن ۲ سال است آبیاری نشده، ناودان‌های آن کنده شده، سقف آن سوراخ شده و آب به داخل عمارت افتاده و بنای آن در حال تخریب است.
رییس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری نیشابور گفت: می‌خواستیم در این قضیه ورود پیدا کنیم که به دادستانی شکایت کردند که چرا می‌خواهند اینجا را مرمت کنند و اگر قدری دیرتر جنبیده بودیم همین مقدار بنا هم وجود نداشت.
وی در خصوص توافق مالکان باغ قوامی با شهرداری افزود: ما با اقدام شهرداری مبنی بر تغییر کاربری مخالفت کردیم، برای باغ امین اسلامی هم همین اتفاق افتاد و بعد از اینکه در قسمت کناری باغ کاربری تجاری دادند و مقداری ساخت و ساز انجام شد با ورود دادستانی جلو آن را گرفتیم زیرا از نظر ما تغییر کاربری باغ های تاریخی که ثبت آثار ملی می شوند ممنوع است مگر اینکه در قالب طرح مصوبی باشد که طرحی برای باغ امین اسلامی برای ما نیامده بود و بسیاری از درختان این مکان هم قطع شده و اکنون دیگر باغ نیست بلکه یک بوستان است و اگر این اتفاق برای باغ قوامی هم رخ می‌داد باز یک خسارت دیگر وارد می شد.
اعتمادی با اشاره به اطلاع نداشتن مالکان از فرآیند ثبت ملی این اثر ادامه داد: در دستورالعمل های جدید رضایت مالک شرط نیست بلکه اطلاع مالک شرط است البته مالکان حق اعتراض دارند و مکانی برای بررسی این موارد وجود دارد و هدف ما حفظ این باغ است، البته شهرداری و شورای شهر اختیاراتی دارند که می توانند با مالکان وارد مذاکره شوند و زمین معوض بدهند.
وی گفت: این باغ باید حفظ شود و وظیفه مالک آن نیز حفظ آن است.
رییس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری نیشابور افزود: ما وظیفه نظارتی داریم و می توانیم کمک کنیم سرمایه گذار برای حفظ این مکان سرمایه‌گذاری کند البته طرح قبلی را صددرصد رد نمی‌کنیم بلکه باید در قالب یک طرح مصوب باشد که جای پیگیری دارد تا در شورای فنی میراث فرهنگی استان تصویب شود.
وی ادامه داد: به دنبال نشست با مسوولان و افراد تاثیرگذار برای آینده باغ قوامی هستیم و یکی از ابزارهای تشویقی برای مجموعه های فرهنگی و تاریخی معافیت آنها از مالیات است، انشعابات آنها نیز به صورت کاربری فرهنگی محسوب می شود و کمک های فنی و کارشناسی ما برای آن ها رایگان است و می توانیم اعتباراتی نیز برای مرمت این مکان در نظر بگیریم.
اعتمادی گفت: باغ و عمارت قوامی باید حفظ شود زیرا شهری که روزی کوچه باغ‌های آن شهرت جهانی داشت اکنون از باع‌های آن چیزی باقی نمانده است.
پیگیری‌ها و تماس‌های مکرر با مرجان اکبری معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی به منظور آگاهی از سیاست‌های این اداره کل در قبال عمارت تاریخی قوامی نتیجه‌ای در پی نداشت.
مرکز شهرستان ۴۰۰ هزار نفری نیشابور در ۱۲۷ کیلومتری غرب مشهد قرار دارد.