تاریخ، پیشینه و به بیان ساده‌تر اگر نگوییم عامیانه‌تر، سن و سال آیین و کنش‌های آیین‌مند با کتاب قطور تاریخ تمدن بشر یکسان و هم‌تراز است. در حقیقت در طول شکل‌گیری و تکوینِ فرهنگ و تمدن بشر از نخستین گام‌های پیمایش مسیر توسعه و پیشرفت، خرده فرهنگ‌ها و در ادامه کنش‌های فرهنگی و رفتارهای آیینی، بخشی جدایی‌ناپذیر از نحوه زیست و زندگی انسان در تواتر تاریخ بوده‌است.
با شکل‌گیری مفهوم پژوهش و جایگاه نگاه‌های علمی و آکادمیک در حوزه شکل‌گیری و تکوین مفهوم فرهنگ و تمدن که یکی از اصلی‌ترین انگاره‌های آن بر مفهوم دین استوار است، ثابت شده شکل‌گیری رفتارهای آیینی و کنش‌مند دینی ریشه‌ای عمیق در نخستین گام‌های بشر در حوزه شکل‌دهی فرهنگ و تمدن در قالب خرده فرهنگ‌های آیینی داشته‌است.
به همین سبب با ظهور و بروز ادیان و آموزه‌های خداوند در قالب وحی و سخنان رسولان هدایت‌بخشش برای تبیین مسیر سعادت و رستگاری انسان‌ها، در اغلب مناسک دینی، شاهد رفتار آیین‌مند از سوی مردمان دین‌باور در طول تاریخ بشر بوده‌ایم.
ایران به‌عنوان یکی از کشورهای شکل‌دهنده تمدن جهانی دارای یکی از غنی‌ترین رفتارهای آیین‌مند در تمامی مناسبت‌های ملی و مذهبی است. حتی پیش‌از شکل‌گیری مفاهیم ملی و مذهبی، با مداقه در رفتارها و کنش‌های منطبق با نحوه زیست نیاکان و پیشینیان‌مان در این سرزمین پهناور و گسترده به‌ویژه در ارتباط با مفهوم طبیعت و ستایش پروردگار شاهد کنش‌های آیینی و شکل گیری خرده فرهنگ‌های آیین‌مند بودیم.
به‌گونه‌ای که در گران‌سنگ‌ترین کتاب‌های تاریخ تمدن جهان نیز می‌توان ریشه رفتارهای آیینی بیش‌از پنج هزار ساله (تا ۶ هزار سال) را در رفتار ایرانیان آیین‌مند به‌خوبی رصد کرد.
تطبیق آیین‌ها و رفتارهای آیین‌مند ایرانیان همزمان با پذیرش اسلام
همزمان با ورود اسلام و پذیرش این دین هدایتگر و مبین توسط ایرانیان، بسیاری رفتارهای آیینی با رویکرد مذهبی راه خود را به سمت باورها و بنیان‌های آداب، رسوم و شعائر دین مبین اسلام در زیست ایرانیان باز کرد. به گونه‌ای که غنی‌ترین تجلی آن رفتارهای آیینی را می‌توان در دو ماه محرم و رمضان به‌عنوان ماه‌های بسیار مهم برای مسلمانان و شیعیان به‌خوبی مشاهده کرد.
رمضان ۱۴۰۰ خورشیدی مطابق با ۱۴۴۲ قمری دومین سالی است که ایرانیان همسو با تمام مسلمانان جهان روزه خود را در سایه ویروس کرونا به افطار می‌رسانند. این بحران، بخش مهمی از رفتارهای آیینی مردمان مسلمان ایران‌زمین در این ماه را دست‌خوش تغییر کرد.
شاید مهمترین آنها آیین‌های مرتبط با پهن کردن سفره‌های نذری و سفره‌های افطاری برای اقوام، خانواده، دوستان و نیازمندان است. همچنین مفهوم صله رحم نیز در سایه قرنطینه خانگی فصلی دیگر از آیین‌های ایرانیان باورمند به سیر و سلوک عارفانه ماه صیام را دست‌خوش تغییر قرار داد.
اما تعدد و تکثر و آیین‌های مرتبط با ماه رمضان آن‌چنان زیاد است که با فروکاست تعدادی از آنها شاهد پررنگ شدن برخی دیگر هستیم. برخی دیگر که در سلسله گزارش‌هایی در ایام ماه مبارک رمضان به بازتاب آنها می‌پردازیم به آن دست از رفتارهای آیینی اختصاص دارد که این روزها در سایه خانه‌نشینی و قرنطینه خانگی می‌تواند رهیافتی برای بهره بردن از فرصت و زمانی باشد که مؤمنان روزه‌دار این‌بار فصلی از لحظات و دقایق حاضر در منزل خود و پای سفره‌های سحری و افطار را با همان کنش‌های آیین‌مندی گره بزنند که پیش‌از این پدران و مادران و نیاکانمان بر آن نمط استوار بودند.
در این سلسله گزارش‌ها در کنار رصد آیین‌ها به بازتاب آن دسته از آیین‌های نمایشی ماه رمضان خواهیم پرداخت که امکان انجام آن، امروز نیز توسط خانواده‌ها در محیط خانوادگی‌شان مقدور باشد.
همدلی بانوان روزه‌دار ایرانی در خواست و اجابت حاجات با آیین «حنای مراد»
در شکل رفتارهای اجتماعی و نمایش‌های آیینی ایام ماه مبارک رمضان شاهد نمایش‌های مختص بانوان، در اجرا و بازتاب رفتارها و الگوهای نمایش‌های آیینی هستیم. یکی از جذاب‌ترین نمایش‌های زنانه در ساحت ماه مبارک رمضان که پیشینه پیدایش آن به عشایر و ایلات بختیاری ایران بازمی‌گردد و هنوز هم در استان چهارمحال و بختیاری زنده است و نفس می‌کشد به آیین «حنابران» و یا «حنای مراد» معروف است.
بنا بر این آیین «حنای مراد» که محل اجرای آن بیشتر در محیط‌ها و مکان‌های مذهبی مانند مساجد، تکایا و هیأت‌های بختیاری و ایل نشین است، بانوان این قوم در ظهر بیست‌وهفتم ماه مبارک رمضان در امامزاده‌های منطقه خود گرد هم جمع می‌شوند و به برگزاری و برپایی این سنت آیینی می‌پردازند.
در روز بیست‌وهفتم ماه رمضان که در تقویم تاریخی مسلمانان روزه‌دار به عنوان روز قصاص ابن ملجم مرادی - قاتل مولای متقیان حضرت امام علی (ع) - ثبت است، بانوان بختیاری ظرف حنای خود را طی رفتار آیینی با اذکار و ادعیه مختلف در صحن امامزاده دست به دست می‌گردانند، سپس هر یک از آنها قاشقی از حنای خشک را در این ظرف می‌ریزند. این ظرف را به دیگران می‌دهند تا آنها نیز حنای متبرک شده و همراه خود را با دیگر زنان حاضر در این آیین تقسیم کنند.
آنها به واسطه این شکل از رفتار آیینی در حقیقت به بازگویی خواسته‌ها، نیت‌ها، آرزوها و مرادشان از خداوند یکتا می‌پردازند و بعد از خواندن ادعیه و برپایی نماز جماعت ظرف حنای خود را به خانه می‌برند. این ظرف حنای خشک در خانه می‌ماند و همزمان با رؤیت هلال ماه شوال با آب یا گلاب مخلوط می‌شود و بر دست زنان ایلیاتی و روزه دار استان چهارمحال و بختیاری به ویژه منطقه شهرکرد می‌نشیند.
«پیراهن‌مراد» یا «لقمه‌مراد»، آیینی برای تبرک روزی روزه‌داران
دیگر آیین نمایشی بانوان مسلمان ایرانی در ایام ماه مبارک رمضان که بیشتر محل اجرای آن در استان یزد است، به آیین «پیراهن‌مراد» یا «لقمه‌مراد» در گویش و لفظ محلی مردمان یزد برمی‌گردد. بسیاری از پژوهشگران رفتارهای آیینی از آن به عنوان آیین «کیسه‌دوزی» در کتب پژوهشی خود یاد کرده‌اند.
استاد جمشید ملک‌پور از پژوهشگران رفتارهای آیینی و نمایشی ایرانیان درباره آیین «پیراهن‌مراد» یا «لقمه‌مراد» آورده است: پیراهن‌مراد نام آیین کهنی است که به آن کیسه‌دوزی نیز می‌گویند و برای شفای بیماران و توسط زنان در یزد انجام می‌شود. آنها در روز بیست‌وهفتم ماه مبارک رمضان از هفت سید پول می‌گیرند و با آن پارچه‌ای می‌خرند تا کیسه‌دوزی را آغاز کنند. این رسم در مساجد مختلف استان یزد برگزار می‌شود و مسجد امیرچخماق یکی از میزبانان اصلی آن است.
طبخ نان مراد هم در روز بیست‌هفتم ماه مبارک رمضان انجام می‌شود. پول آرد نان باید از هفت سید یا پنج نفر از مؤمنانی که نام پنج تن آل عبا را دارند دریافت شود. این نان را در ابعاد کوچک و لقمه‌ای می پزند.