تاریخ، پیشینه و به بیان ساده‌تر اگر نگوییم عامیانه‌تر، سن و سال آیین و کنش‌های آیین‌مند با کتاب قطور تاریخ تمدن بشر یکسان و هم‌تراز است. در حقیقت در طول شکل‌گیری و تکوینِ فرهنگ و تمدن بشر از نخستین گام‌های پیمایش مسیر توسعه و پیشرفت، خرده فرهنگ‌ها و در ادامه کنش‌های فرهنگی و رفتارهای آیینی، بخشی جدایی‌ناپذیر از نحوه زیست و زندگی انسان در تواتر تاریخ بوده‌است.
با شکل‌گیری مفهوم پژوهش و جایگاه نگاه‌های علمی و آکادمیک در حوزه شکل‌گیری و تکوین مفهوم فرهنگ و تمدن که یکی از اصلی‌ترین انگاره‌های آن بر مفهوم دین استوار است، ثابت شده شکل‌گیری رفتارهای آیینی و کنش‌مند دینی ریشه‌ای عمیق در نخستین گام‌های بشر در حوزه شکل‌دهی فرهنگ و تمدن در قالب خرده فرهنگ‌های آیینی داشته‌است.
به همین سبب با ظهور و بروز ادیان و آموزه‌های خداوند در قالب وحی و سخنان رسولان هدایت‌بخشش برای تبیین مسیر سعادت و رستگاری انسان‌ها، در اغلب مناسک دینی، شاهد رفتار آیین‌مند از سوی مردمان دین‌باور در طول تاریخ بشر بوده‌ایم.
ایران به‌عنوان یکی از کشورهای شکل‌دهنده تمدن جهانی دارای یکی از غنی‌ترین رفتارهای آیین‌مند در تمامی مناسبت‌های ملی و مذهبی است. حتی پیش‌از شکل‌گیری مفاهیم ملی و مذهبی، با مداقه در رفتارها و کنش‌های منطبق با نحوه زیست نیاکان و پیشینیان‌مان در این سرزمین پهناور و گسترده به‌ویژه در ارتباط با مفهوم طبیعت و ستایش پروردگار شاهد کنش‌های آیینی و شکل گیری خرده فرهنگ‌های آیین‌مند بودیم.
به‌گونه‌ای که در گران‌سنگ‌ترین کتاب‌های تاریخ تمدن جهان نیز می‌توان ریشه رفتارهای آیینی بیش‌از پنج هزار ساله (تا ۶ هزار سال) را در رفتار ایرانیان آیین‌مند به‌خوبی رصد کرد.
تطبیق آیین‌ها و رفتارهای آیین‌مند ایرانیان همزمان با پذیرش اسلام
همزمان با ورود اسلام و پذیرش این دین هدایتگر و مبین توسط ایرانیان، بسیاری رفتارهای آیینی با رویکرد مذهبی راه خود را به سمت باورها و بنیان‌های آداب، رسوم و شعائر دین مبین اسلام در زیست ایرانیان باز کرد. به گونه‌ای که غنی‌ترین تجلی آن رفتارهای آیینی را می‌توان در دو ماه محرم و رمضان به‌عنوان ماه‌های بسیار مهم برای مسلمانان و شیعیان به‌خوبی مشاهده کرد.
رمضان ۱۴۰۰ خورشیدی مطابق با ۱۴۴۲ قمری دومین سالی است که ایرانیان همسو با تمام مسلمانان جهان روزه خود را در سایه ویروس کرونا به افطار می‌رسانند. این بحران، بخش مهمی از رفتارهای آیینی مردمان مسلمان ایران‌زمین در این ماه را دست‌خوش تغییر کرد.
شاید مهم‌ترین آنها آیین‌های مرتبط با پهن کردن سفره‌های نذری و سفره‌های افطاری برای اقوام، خانواده، دوستان و نیازمندان است. همچنین مفهوم صله رحم نیز در سایه قرنطینه خانگی فصلی دیگر از آیین‌های ایرانیان باورمند به سیر و سلوک عارفانه ماه صیام را دست‌خوش تغییر قرار داد.
اما تعدد و تکثر و آیین‌های مرتبط با ماه رمضان آن‌چنان زیاد است که با فروکاست تعدادی از آنها شاهد پررنگ شدن برخی دیگر هستیم. برخی دیگر که در سلسله گزارش‌هایی در ایام ماه مبارک رمضان به بازتاب آنها می‌پردازیم به آن دست از رفتارهای آیینی اختصاص دارد که این روزها در سایه خانه‌نشینی و قرنطینه خانگی می‌تواند رهیافتی برای بهره بردن از فرصت و زمانی باشد که مؤمنان روزه‌دار این‌بار فصلی از لحظات و دقایق حاضر در منزل خود و پای سفره‌های سحری و افطار را با همان کنش‌های آیین‌مندی گره بزنند که پیش‌از این پدران و مادران و نیاکانمان بر آن نمط استوار بودند.
در این سلسله گزارش‌ها در کنار رصد آیین‌ها به بازتاب آن دسته از آیین‌های نمایشی ماه رمضان خواهیم پرداخت که امکان انجام آن، امروز نیز توسط خانواده‌ها در محیط خانوادگی‌شان مقدور باشد.
شراکت کودکان در مناسک و شعائر ماه مبارک رمضان در «هوم بابایی»
پژوهشگران رفتارهای آیینی در میان جوامع گوناگون، جملگی بر این نظر اتفاق دارند که دامنه و توسعه تمدن در میان کشورها به ضریب نفوذ رفتارهای آیینی در میان آحاد مختلف افراد جامعه باز می‌گردد.
با مرور دامنه تاریخی و تمدنی ایران به عنوان یکی از کهن‌ترین کشورهای صاحب تمدن در جهان به وضوح می‌توان دریافت که از هزاره‌های دور تا به امروز نحوه مشارکت اقشار مختلف جامعه از کودکان و نوجوانان تا مردان و زنان در رفتارهای آیینی و اجرای خرده فرهنگ‌های نمایشی همواره یکی از اصلی‌ترین معیارها و ملاک‌های پژوهشگران در زدن مُهر تایید تمدن‌ساز بودن کشور عزیزمان ایران در میان کشورهای دیگر جهان به شمار می‌رود.
همزمان با ورود اسلام به ایران و پذیرفتن این دین هدایتگر و مبین، بسیاری از رفتارهای آیینی و نمایشی میان عموم افراد جامعه کشورمان، از مرد و زن گرفته تا خرد و کلان با مفاهیم بنیادین اسلام و شعائر دینی گره خورده است. یکی از متجلی ترین این شکل از رفتارهای گره خورده با ساختار آیینی و نمایشی ایران را در ماه مبارک رمضان می‌توانیم رصد کنیم.
به مشارکت طلبیدن کودکان و نوجوانان در رفتارهای آیینی و نمایشی گامی مهم برای آموزش بن‌مایه‌های مفاهیم دینی و مذهبی به این گروه سنی جهت آموزش و رعایت آنها در سنین بزرگسالی به شمار می‌رود. در این میان بخش مهمی از ریشه‌دار بودن رفتارهای آیینی و نمایشی در ایام ماه مبارک رمضان به همپایی بزرگسالان با کودکان و نوجوانان در برپایی این آیین‌ها باز می‌گردد.
یکی از متفاوت ترین و اثرگذارترین این دسته از آیین‌های مشارکتی میان بزرگسالان و کودکان که در ایام ماه مبارک رمضان به ویژه در شب پانزدهم ماه صیام که مصادف با شب ولادت حضرت امام حسن مجتبی(ع) کریم اهل بیت برگزار می‌شود به آیین «هوم بابایی» به عنوان یکی از آیین‌ها و رسوم کهن مردمان کاشان باز می‌گردد.
امروزه به سبب توسعه زندگی شهری و رفتار مدرن مردمان شهرنشین شاید شاهد کمرنگ شدن برخی از رفتارهای آیینی کهن در میان مردمان ایران باشیم، اما هنوز هم در بسیاری از روستاها و قریه‌های اطراف شهر کاشان آیین «هوم بابایی» با شور و حرارتی خاص برگزار می‌شود.
در این آیین آنگونه که گفته شد در شب‌های ماه مبارک رمضان به ویژه در شب پانزدهم این ماه مبارک، بعد از مراسم افطار، کودکان و نوجوانان همسو با افراد بزرگسال، دو نفر از دوستان خود را به عنوان «صندوقدار» و «میاندار» انتخاب می‌کنند. سپس با حرکت در میان خیابان‌ها با همراهی میاندار که از نوا و صدای خوش نیز بهره‌مندست شروع به خواندن اشعار دینی، مذهبی، همچنین ادعیه‌ها و اذکار مربوط به ماه مبارک رمضان و ستایش و بزرگداشت کرامت کریم اهل بیت امام حسن مجتبی(ع) می‌کنند.
با شنیدن آوای خوش میاندار و همراهی کودکان و نوجوانان همراه او، صاحبخانه‌ها به در خانه‌های خود می‌آیند و در حد وسع و توانایی خود هدایایی از خوراکی گرفته تا شیرینی و تنقلات را به آنها هدیه می‌کنند. سپس صاحبخانه‌ها بعد از اهدای هدایای خود، برای کودکان و نوجوانان مشارکت کننده در این آیین دعا، خیر و برکت از درگاه ایزد منان آرزو می‌کنند.
در حقیقت با این رفتار بخشی از سنت کرامت و گشاده دستی برگرفته از رفتار امام حسن مجتبی(ع) به عنوان یکی از الگوهای زندگی مسلمانان را به کودکان و نوجوانان آموزش می‌دهند.
در این حین «میاندار» جمع کودکان و نوجوانان مشارکت کننده در این آیین، بعد از گرفتن هدایای خانواده‌های روزه دار، باختم صلوات، خیر و برکت بخشیدن به رزق، روزی و سفره آن خانواده‌ها را از خداوند طلب کرده و به در خانه دیگری می‌روند.
از جمله هدایا، خوراکی‌ها و تنقلاتی که خانواده‌ها به صندوقدار نوجوان گروه «هوم بابایی» اهدا می‌کنند در کنار برنج و گندم می‌توان به تنقلاتی مانند نخودچی، کشمش، گردو، برگه زردآلو، شکلات و آجیل نیز اشاره کرد. کودک صندوق دار بعد از گرفتن این هدایا فریاد «خدا برکت بده» را سر می‌دهند و همراهان و حاضران در آیین نمایشی «هوم بابایی» هم این جمله را بلند تکرار می کنند.
گروه‌های «هوم بابایی» از جمع ۵ تا ۲۰ نفر تشکیل می شوند که حداقل و حداکثر سن افراد حاضر در این جمع را کودکان هشت سال تا نوجوانان و جوانان ۲۰ ساله تشکیل می‌دهند. هرچند همواره یکی دو نفر از معتمدان و ریش سفیدان منطقه و محل نیز با این کودکان همراه هستند تا در شکل برگزاری این آیین آنها را یاری و کمک رساندند.